От лаулаған жүректер
1982 жылы 22 июль мен 31 июль аралығында мұхиттың, ар жағындағы Азаттық аралында болудың сәті түскен еді. Мұндайда алғашқы күннің әбігері көбірек болады.
Барлық жөн-жосығы реттелген соң Москва-Шенон-Гавана бағыты бойынша 345 рейспен ұшуға дайындалдық. Шетелдермен достық одағының қызметкерлері бәйек болып жүгіріп жүр. Қасымда Москвадағы №3 құрылыс үйінің құрылысшылар бригадирі Иван Павлович Демин. Қарапайым, ұстамды адам екен, Социалистік Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, РСФСР Жоғарғы Советінің депутаты. КПСС Орталық Комитетінің Халықаралық бөлімінде болып шықтық. Насихат бөлімінде Поляничко Виктор Петровичке жолықтық.
Ол өткен 1981 жылы май айында Кубада болған екен. Мейілінше тәптіштеп жазылған справкамен таныстырды. Партия, идеология жұмысында назар аударар жайлар көп.
— Көпшіліктің пікірін жинау. 48 сағаттың ішінде бүкіл ел бойынша халықтың пікірін білуге болады. Назар аударар жай.
— Революциялық рухы болмағандықтан партиядан шығарады. Нақты қалай істеледі екен?
Жазушы Самуэль Фейхомен кездесу де дұрыс болар еді. Ойға бай, бірегей адам секілді.
Москва уақыты бойынша 17.30 сағат. Шереметьево-2 халықаралық аэропортына келдік. Бізді осыдан үш күн бұрын Алматыда кездестірген Ирина Владимировна Баскакова ертіп келді. Ол республика астанасына куба-совет достығы Ассоциациясының вице-президенті Госе Гонсалесті, оның қасындағы Нерейда дель Пиноны ертіп әкелген болатын. Осылардың қатысуымен біздің Достық қоғамында совет-куба достығы қоғамының Қазақ бөлімшесі құрылды.
Қонақтар өте разы болды. Алматының көркіне аузын ашып, көзін жұмды.
Ирина Владимированың риза болғандығы соншама, жан ұшырып жүгіріп жүр. Алматыдан келген беті, үйіне бармастан бізді шығарып салу қамында екен. Екі айтып, бір айтып, Қазақстанға, оның байлығына, қонақжайлылығына орала береді. Ең жақсы насихатшы өмір шындығының өзі деген рас болу керек. Ғажап шындығымыз болмаса, ол мұншама таңырқай алар ма еді. Испан тілінде жетік сөйлейді. Москвадағы кубалықтарға да керемет етіп жеткізді білем.
...Міне ұшып шықтық. Москваның бұл жылғы қалың жаңбыры тағы да бір көзге түсті. Біз жүргенше құйып кетті.
Жол ұзақ. Солтүстік Ирландияның Шенон қаласына дейін 4 сағат 10 минут ұшпақпыз. Европаны көктей өтеміз. «ИЛ-62» лайнері халықаралық талапқа сай жайлы етіп жабдықталған. Жатасың ба, тұрасың ба, тамақтың қандай түрін ішесің - 1- класс дәрежесінде қызмет етеді.
Самолетпен 4 сағаттық жолға үйренгенбіз ғой. Алматы мен Москва арасы тап сондай емес пе. Жүректі қобалжытатын ар жағы. Шеноннан Гаванаға дейін 8 сағат 30 минуттық жол. Оның үстіне тек мұхиттың үстімен ұшамыз. Тәңірдің өзі сақтасын.
Көзді ашып-жұмғанша Шенонға келдік. Өзге дүние, өзге ел. Бәрі бөтен, адамдары да, тәртіп - салттары да бөтен. Самолет заправка жасауы керек. Бір сағат аялдадық.
Шет тілін білмеудің қорлығын осымен бірнеше рет өрдім. Ешкіммен тілдесе алмайсың. Иван Павлович екеуміз ғана бір - бірімізге ермекпіз. Кубалықтар көп, «Огонек» сияқты журналының редакторы бірге келді. Бір адам бар. Тілдесе алмаймыз. Олар орысша, біз испанша білмейміз.
Бакуде, Одессада оқып, каникулға қайтып келе жатқан екі қызды таптық. Солардың шала орысшасы әжептәуір әжетке жарады. Бір — бірімізбен тілдесіп, тынысымыз кеңіп қалды...
Шеноннан ұшып шықтық. Шетсіз, шексіз мұхиттың үсті. Терезеден қарасаң зәрең кетеді. Мынау самолеттің экипажы неғылған ержүрек адамдар. Үш жүзге жуық адамның тағдырына деген жауапкершілікті мойындарына алып, меңіреу мұхиттың үстімен зулап келеді.
Өзіңше самолеттің дүріліне мұқият ден қойғандайсың. Бір жері ақау беріп жүрмес пе екен... Бірақ қолдан келер не бар. Құр далбаса ғой.
Құдды күнді қуып келе жатқандаймыз. Москва уақыты бойынша сағат 24.00. Нағыз тәтті ұйқының шағы. Бірақ кәдімгі бесіндегідей күн шақырайып тұр. Адамның ұйқысы келмейді екен. Мұхиттың үстін тұтасып қаптаған қалың ақ мақтадай бұлттан көз алмайсың. Оның асты түпсіз мұхит екені есіңе түскенде жүрегің зу ете қалады.
Оның үстіне мана шығарда стюардесса қыз: «Егер суға қона қалатын мәжбүр жағдайда, мынаны былай киесіңдер» деп құтқарушы костюмді көрсеткен болатын.
...Күнді әлі қуып келеміз. Москва уақыты бойынша таңғы сағат 4 болғанда күн әрең батты. Әлі төрт сағаттық жол бар. Ептеп көз ілген болдық. Бірақ самолеттің шуылы ұйықтата қоя ма?
Гаванаға таңғы сағат сегізде келдік. Жергілікті уақыт сағат 12.00 екен. Бізді Куба-Совет достығы Ассоциациясының президенті Сойло Маринельо бастаған кубалық достар қарсы алды. Ол осындағы, арысы бүкіл Латин америкасына белгілі онколог-ғалым екен. «Вревирерио» қонақ үйіне тоқтадық. Түңгі сағат 1-де қонақ үй кәдімгі той жасап жатқандай абыр-дабыр. Ресторанда музыка, би, қаптап жүрген жастар.
Жолдың қашықтығына қарамастан жалпы көңіл-күйіміз жаман емес секілді. Шаршағандық көзге ұрып тұрған жоқ. Дала тымырсық, теңіздің дымқыл ауасы көйлекті денеге жабыстырып тастады.
Қонақүйдің іші салқын екен. Кондиционердің күндіз-түні жұмыс істеп тұрғаны айдан анық. Аяқ-қолды созып демалуға болатын секілді. Аман есен жеткеніміз көңілге қуаныш.
23 июль. Демалып, тынығып тұрдық. Қонақ үйдің 15-ші этажынан қала алақандағыдай көрінеді. Шексіз-шетсіз мұхит. Мексика бұғазы жағы толқып - толықсып жатыр.
Сағат 10.00-да аудармашы Нельсон Бельо келмек. Совет Одағында оқып, орысша үйренген. Мықты болмағанмен аударғанын түсінеміз. Ертеңгілік тамақ ішкен соң, қаланы аралауға шықтық.
2 миллионға жуық халық тұратын Гавана — ескі стильдің де, жаңа стильдің де қаласы. Күннің ыстығына қарамастан халық қызу жұмыс үстінде.
Ағы да, қоңыры да, қарасы да кездеседі. Бәріне ортақ бір қасиет көңілді, ақ жарқын. Бүкпесіз ықыласпен қарсы алады, сөйлеседі. Совет еліне деген қалтқысыз көңіл атойлап тұр.
Соның арқасы шығар, алыстан келгенімізді ұмытып, аса бір сүйікті досымыздың үйінде
қонақта жүргендей сезіндік.
Машинамен зырылдатып, көктей өтіп, түске дейін араладық. Көргендеріміздің бәрін Куба туралы оқығаныммен салыстырам. Бұл халық азаттық жолында кеп күрескен. Мынау ескерткіштер соның белгілері. Кубалықтар Хосе Мартинге қойылған ескерткішті аса мақтанышпен көрсетеді. Ол 1895-1898 жылдардағы ұлттық - азаттық қозғалысты бастаған қаһарман. Ескерткіш батыр ұлға лайық - ақ. Қаланың дәл ортасына қойылған екен.
Бұл халық ең алғаш испандық қанауға қарсы 1868-1878 жылдары бас көтерді. Он жылғы соғыс отаршылдардың есін тандырды. Сосын 1895 жылғы Хосе Марти, Антонио Масео, Максимо Голес көтерілісі. Бұл терең мәнді көтеріліс еді. 1902 жылы формальді түрде тәуелсіздік алды. Шынында АҚШ-тың жартылай отары болды. Ол отаршылдықты Америка 1906-1909, 1912, 1917, 1922 жылдардағы интервенттік соғыстарымен баянды етуге тырысты. Ақыры 1952 жылы генерал Ф.Батистаның озбырлық үкіметі орнады. АҚШ соған сүйеніп, Куба халқын тұқыртып ұстамаө болды. Алайда революциялық күрес елуінші жылдардың ортасында қайта жанданды. Сөйтіп, 1959 жылдың 1 январында жеңіске жеткізді. 1942 жылғы Х.Колумб ашқан, 16 ғасыр бойы Испанияның құлдығында болған, одан соң американдық империализмнің езгісін көрген қаһармандар аралы — Азаттық аралы болып әлемге танылды. Соңғы Куба революциясының бір ерекшелігі оның негізгі формасы партизандық қозғалыс болды.Оны жер-жерде жұмысшы табы қолдады.
Аса тереңдемегенде осының өзі қаншама мағлұмат, халық жөнінде қаншама деректер береді. Революциялық рухы күшті халық.
Оны түстен кейін қалалық музейді аралағанда да байқадық.
Түскі асқа президент Сойло Маринельоның қатысуымен отырдық. Әңгіме ықыласты, жылы шырайлы жағдайда өтті. Қазақстан жөнінде көп айттым. Айтарың бар болса көңілді айтасың ғой. Қандай бақыттымыз. Сойло таңдағанынан басын шайқап - шайқап қояды. Алматыға келіп кеткісі келді. Онкологияның жайы да әңгіме болды. Бұл кісі Америкаға да әйгілі, біздің елімізге де белгілі үлкен ғалым екен. Жасы алпыстан асса да күніне 2-3 операция жасаудан әлі қалмапты.
Әңгімесінің жақсы болуына осында істейтін Гнилосыров Виктор Ивановичтің де үлкен септігі тиді. Испан тілінде еркін сөйлейді, еркін аударады.
Ғалыммен әңгімемізді әлі де жалғастыруға келістік.
Түстен кейін бізге демалыс берді. Күн ыстық, зорықпасын деген болуы керек. Номерде біраз тыныстап, Иван Павлович екеуіміз қонақ үйдің қорасындағы бассейнге түсуді жөн көрдік. Теңіз суы, рахаттанып 40 минут суда жүрдік. Судан шыға кубалықтар сыра ішіп жатыр.
Мұнда сусынның бәрі тастай салқын күйінде, мұзбен беріледі екен. Тамағымен қорқатын ешкім жоқ па дедім. Тамағы ауырса да күн ыстық жазып жіберетін шығар.
Кешке тағы да келген күнгі көрініс. Көңілді жұрт. Қазір Кубаға тән карнавалдың өтетін шағы екен. Көшелер де соған лайық безендірілген. Астан кейін жұртты қайырдық та, Иван Павлович екеуіміз түңгі сағат 10.00-да карнавалды көруге шықтық. Дәстүрлі көңілділік дәстүрлі ақ жарқындық тойы қол бұлғап шақырғандай болды.
24 июль. Бұл күннің сенбі екенін білмей қалыппыз. Негізгі келген мақсатымыз — атақты Монкада шабуылының 29 жылдығына, соның салтанатына қатысу. Ол биыл Гранма провинциясында өтпек болды. Кубада 14 провинция (біздегі облыс) бар. Монкада шабуылы салтанатын өткізуді жеңіп алу жолында олардың арасында жарыс өткізіледі. Куба тарихында «26-июль қозғалысы» деп аталатын бұл оқиғаға өте ерекше мән беріледі екен. Өйткені революциялық күреске зор серпін берген бұл оқиға — ұмытылмас оқиға. Бұл оқиғаның өз туы да бар. Жартысы қара, жартысы - қызыл. Ортасында «25» деген цифр. 29-июль күні болатын сол салтанатқа қатысу үшін самолетпен ұшпақпыз. 900 километр жер, бағытымыз Гранма провинциясы. 26 июль күні мұнда Фидель Кастро келмек, сөз сөйлемек.
Міне, 9.30-да арнайы самолетке міндік. Бұл рейс сол салтанатқа баратын барлық қонақтарды отырғызып алды.
Елшіліктерден көп адам бар. Әр тілде сөйлейтін, әр түсті адамдар. Совет-Куба достығы коғамы жіберген біздің делегация үш адам: мен, Иван Павлович Демин (Москва), Виктор Иванович Гнилосылов.
Бір сағаттан кейін Ольгин провинциясының орталығына келіп тоқтадық. Жазғы үлгімен салынған әдемі қонақ үй. Маған жеке номер берді. Дала жанып тұрғанмен бөлме іші сап-салқын. Кешке осы Ольгин қаласының орталығында 26 июль қозғалысына арналған салтанат болмақ. Осыдан үш жыл бұрын (1979ж) бүкіл елді қамтыған жарыста салтанатты өткізу құрметін осы провинция жеңіп алған екен.
Гранма бұл жерден 70 шақырым. Машинамен бармақпыз. Ертеңгі өтетін салтанатты асыға күтудеміз.
Тропиканың жағдайында мұндай үлкен шаралар күн батып, салқын түскен соң болады екен.
Кешкі сағат 20. Ас ішкен соң бізді арнайы автобуспен алаңға алып жүрді. Тез қараңғы үйіріліп, қала электр жарығына бөленді. Жан-жақтан жұрт ағылып келіп жатыр. Көңілді, қолдарында транспаранттар. Алаңның шетін ала үлкен плакат. Онда Кубаның азаттығы үшін күресіп қаза тапқандардың суреті. 30 мыңдай адам алаңға жиналды. Ине шаншар жер жоқ. Адам мұхит дерсіз. Революциялық өлеңдер айтылып тұр.
Сағат 21. Республиканың гимні ойналды. Бұл салтанаттың басталғаны. Куба Коммунистік партиясының Ольгин провинциалдық комитеті Саяси Бюросының мүшелігіне кандидат екен.
Жиналған адамдар тік түрегеп тұр. Келген қонақтарға, жергілікті партия мен үкімет басшыларына биіктігі үш метрдей көтерме үлкен сахна жасалған. Сахнаның екі жағына бірнеше қатар орындық қойылған. Сол орындықтардың екінші қатарынан орын тептік.
Сахнаның ортасында биік мінбе. Сөйлеушілерін күтіп тұр.
Ең алдымен салтанат ашық деп жарияланды.
Сосын 1953 жылы Монкадада революционерлермен бірге болған ардагер әйелге — Мельба Эриандеске пионерлер гүл тапсырды. Бүкіл алаң құрмет көрсетіп қол шапалақтап тұрып алды. Пионерлер екі номер орындады.
Сосын Ольгин провинция партия комитетінің бірінші секретары, Куба Компартиясы Орталық Комитетінің Политбюро мүшелігіне кандидат сөз сөйледі.
Кубалық қайраткерлер қағазсыз сөйлеуді дәстүрге айналдырған. Фидельге еліктеп, екпіндетіп, қолын сермеп - сермеп, біресе сілтеп тастап, бір жарым сағат сөйледі. Жұрт жалыққан жоқ, қайта-қайта қол шапалақтады. Шешендік өнердің осы түрі халыққа тегі етене секілді. Сөйлей-сөйлей адам төселетін де шығар.
25 июль. Ертемен 70 шақырымдай жердегі Гранма провинциясының орталығы Ваямаға бет алдық. Мұнда «Гимн» алаңында мерекеге байланысты Карлос Мануэль де Сесперестің ескерткішіне гүл қоюға қатысуымыз керек.
Іші салқындатылған жайлы автобуспен шетелдік елшілік өкілдерімен бірге келеміз.
Екі жағымыз қант тростнигі (құрағы) мен банан ағаштарының плантатциялары.
Құрақты көруім алғаш еді. Қамыс құсап қалың өседі екен. Бір бөлігін ноябрь - декабрь айында егіп, мартта - апрельде жинайды, бір бөлігін март - апрельде егіп ноябрь -декабрьде жинайды.
Жинау мезгілін сафра деп атайды. Нағыз қызыл танау шақ болады екен. Өйткені құрақты сол сәтінде заводқа алып кетпесе, қантын тез жоғалтатын көрінеді. Дүние жүзінде қанттың төрттен бір бөлігін беретін елдің экономикасы үшін бұл дақыл - алтын дақыл. Қолмен бұрын қалай жиналып келген. Қайран негрлердің қайраты - ай десеңші. Қазір Совет Одағының көмегімен құрақты жинайтын комбайн жасапты. Ертең оны Ольгиннен көрмекпіз.
Баямо қаласының орталығы. Жұрт қалың жиналған. Шымқай көк түсті костюм киген музыканттар көзге бірден түседі. Олар салтанатты марштар ойнап тұр.
Сесперестің ескерткішінің қарсысында гимнді жазған Перучо Фигередоның ескерткіші. Осы ескерткішке төрт солдат венок іспетті етіліп жасалған гүлдер қойды.
Осы рәсімнен кейін біздің делегация бөлініп, Мансанильо қаласына кеттік. Баямодан 70 шақырым.
Мұнда делегацияны Монкода шабуылының тірі қалған ардагерлері күтіп отыр екен. Өте ғажап кездесу болды.
Қазір алпыстың үстіне келген адамдар әлі ширақ. Кеуделері революциялық рухқа толы. Сөздері жігерлі. Біздің Октябрь революциясының ардагерлері сияқты революцияға берілгендіктің оты шарпып тұр. Әр елде осындай от жүректілер болмаса революцияның жеңуі қиын ғой. Нағыз жанкешті, рухы күшті адамдардың өзі екен.
Маған Совет елі, Қазақстан туралы біраз әңгімелесуге тура келді. Үлкен ықыласпен тыңдады. Біздің еліміздегі жасампаз жұмыстың ауқымымен таныстырғанда бастарын шайқап - шайқап қояды.
Іштерінде ұлты негр, шашын ақ басқан, ірі денелі бір адам отырды. Алғашқы кезде әңгімені үнсіз тыңдады. Біраздан кейін қозғалақтап отыра алмады. Сөйтсем ақын екен. Еліміздің жетістіктері жүрегін қозғап жіберсе керек, сөздерін төгіп - төгіп жіберді.
— Міне, бостандық алу деген не!
— Міне, еңбек бостандығы, ар бостандығы деген не?
— Социализм адамға ең керектінің бәрін береді.
— Бостандық алтыннан да қымбат.
— Біз бостандық бір кезде аяқ асты болған, сатылған елде тұрдық.
— Бостандық қазына, ел бақытының көзі — бостандықта.
Көзі жасаурап, ар жағынан үлкен бір толқын көтерілгендей мол денесін қопара орнынан тұрды.
— Біз Монкадаға шабуыл жасағанда ең алдымен бостандықты босатқымыз келді. Бостандықтың қол-аяғындағы құрсауды күл талқан етпек болды. Шабуылымыз сәтсіз болғанмен бостандықты босатуға болады деген халықтың жүрегіне от тастадық. Сол от лаулап жанды. Міне, еркін елде бізде өмір сүріп отырмыз.
— Мынау сіздер келген біздің мереке. Монкада шабуылының 29 жылдығы біз үшін қымбат мереке. Мен шыдай алмаймын.
Гүрілдеген күшті үнімен өлең бастап жіберді. Бәрі орындарынан тұрып қосылды. Біз бір революциялық кеште отырғандай сезіндік.
Сөйтсек жаңағы орындалған «26 июль» гимні екен. Сөзі де, музыкасын да жазған алдымызда тұрған мол денелі Аугистин Дияс Картая болып шықты. Түрмеде Кастромен бірге отырғанда жазыпты.
Өткен жылы Гаванада болған бір кездесуде Фидель: «Сен ешнәрсе жазып жүрсің бе» депті. Кастроның «сен» деп сөйлесетін сүйікті адамының бірі екен. Фидель түрмедегі, шабуыл кезіндегі мұның ғажайып ерлігін көзімен көрген. Содан революциялық күрес бұларды жымдастырып жіберген. Араларынан қыл өтпейді.
Әлгі сұраққа «Латин Америкасының гимнін» жаздым деп жауап беріпті.
— Кәні айтшы.
Бұл ыңылдап айтып береді...
Ертеңінде ертемен бүкіл елге радио әлгі шығарманы саңқылдата орындапты.
Міне, ғажап кездесу. Қарсы алдымызда бір гимннің емес, екі гимннің авторы. Соңғы гимнді де достары болмай орындаттырды.
Ақын бабына келіп алып, Совет елі, үлкен дос үшін тост көтерді.
Қазақстан үшін бір тосты өлеңдетіп тағы ұсынды. Аудармашы ақын болмаған соң ол жолдарды жазып қалудың сәті түспеді.
Бірақ, шын ықыласты, жүрек жарды тост екені бет жүзінен, сөйлеу мақамынан әбден байқалып тұрды.
Монкада шабуылшыларымен бірге суретке түстік, тамақ іштік. Тарихи адамдардың ортасында болдық.
Кетердегі жылы қоштасуымызға қала тұрғындары келіп қосылды. Достықтың манифестациясында болды. Идея ортақ, күрес ортақ, күн ортақ болса — достықтың мерейі қашан да үстем ғой.
Бұл күн айтулы оқиғаларға толы болды. Ольгин қаласына қайтып келген соң, өзіміз тоқтаған «Перник» қонақ үйінен тамақ іштік. Кешке театрға бармақпыз.
Концерт сағат 21.00-де басталды. Бірнеше әдемі номерлер. Дәмді, шағын концерт. Ең соңында мана күндіз Монкада шабуылшылары айтқан, авторының өз аузынан естіген «26 шілде» гимні. Бүкіл зал түрегеп тұрып қосылды.
Мен Аугистин Диас Картаяны өте бақытты адам санадым. Сөзі, шығарған музыкасы бүкіл ел аузында.
Бүгін осындай салтанат барлық қалада, барлық елді мекенде өтіп жатыр. Барлық жұрт осы гимнді айтуда. Күрескерлердің гимні, күреске шақыратын гимн. Концерттен шыққан соң түннің бір уағында бізді еңбекшілер тұратын қаланың кәдімгі бір кварталына апарды. Айнала кубалық аласа үйлер. Көбі бір қатарлы. Соның біреуінің төбесіне музыка қойған. Салтанатты, көңілді музыка. Төрт жасар баладан қартқа дейін бәрі осында. Біз революцияны қорғау комитетінің кварталдық Советінің председателіне жолықтық. Отыздарға жетпеген жас жігіт. Революцияны қорғау комитеті қоғамдық негіздегі ұйым. Әр қаланың әр кварталында оның Советі бар. Сол кварталда кім не істеп жүр, қай үйде қандай қонақ бар — соған дейін біліп отырады екен бұл совет. Негізгі міндеті — халықтың пікірін зерттеу, соны жиып сұрыптап отыру. Ол балалар тәрбиесіне де, тұрмыс-салт мәселесіне де араласып отырады.
Революцияға қарсылар бас көтергенде халықтың өз инициативасымен құрылған комитет екен. Оның борышы — қырағылық. Шаруашылықта, саяси өмірде қандай жағдай болып жатыр — соның бәріне зер салып отыруға міндетті. Тез хабаршы да осы.
Мынау мерекеге әзірлік тұсында бұл органның жұмысы тіпті көбейіп кететін болса керек. 24 июль күні қаланың ортасындағы үлкен алаңға жұрттың мол жиналуын қамтамасыз етуге күш салғандар сол комитеттер. Бұл комитеттің аудандық, қалалық, провинциялық (облыс) бүкіл елдің өзінің органы бар.
Жұрт көңілді болу үшін бәрі қарастырылыпты. Үлкен қазанда қайнатылып жатқан көжені, үйітіп жатқан торайды көрсетті.
— Осыдан 24 июльді ұйықтамай қарсы аламыз, — дейді кварталдық Советтің председательі.
Совет елінен екенімізді біліп, бәрі бізге қол соқты. Маған да бір-екі ауыз жылы лебіз білдіруге тура келді. Онсыз да көңілді халық мереке қуанышымен тіпті дүрілдеп кеткен.
Әлгі кварталдан аттанып, қонақ үйге бет алдық. Жұрттың бәрі далада. Шараптарын, сыраларын ішіп, билерін билеп сайрандап жатыр. Бүкіл қала қуаныш құшағында. Мұндай шаттық бір ғана бұл қалада емес қой. Бүкіл ел бүгін осындай қуаныш үстінде.
Түңгі сағат 23.00-те қонақ үйде үлкен қабылдау болмақ. Оған осында келген дипкорпус түгел қатыспақ. Соған асығып келеміз. Қонақ үйдің солтүстік жағында қолдан жасалған бассейн. Соның айналасында ашық аспан астында қойылған столдар. Ұзын саны 300-ден аса адам жиналған. Бәрі де ертеңгі Баямада болатын салтанатқа келгендер. Елшілердің көбі әйелдерімен жүр. Дүние жүзіндегі талай ұлттың өкілін осы жерден көргендейсің. Бәрі де Кубада істейтіндіктен испан тілінде сөйлейді.
Тамақты бассейн жағалата «шведтік стол» принципімен самсатып қойған. Әркім керегінше алып, столға отырады. Ішімдікті сұрауынша әкеп береді. Бұл жердегі «культ» сыра. Біздің делегация да тиісті орнын алды.
Мебельдің түсі ақ түс екен. Бөлмелерде де, қонақ үйдің холдары да, столдар да аппақ. Ағаштың тапшылығы ма екен, әлде үнем тұрғысынан ба, орындықтары әдемі жылтылдақ етіп пластикадан құйылған. Отыруға да жайлы, таза да. Әнеу күні келіп түскенде де аэропорттан соны байқаған едім.
Жұрт бірін бірі мерекемен құттықтап, соғыстырып жатыр. Бассейннің бір басында шағын сахна. Соған түрлі-түсті киініп, эстрадалық ансамбль шықты.
Кәдімгі эстрадалық құтырған билер мен құлақ жарған әндер. Репертуары, байқаймын, кубалық революциялық рухта. Бір номерінен бір номер асып түседі. Тамақтан гөрі соны тамашаладық. Екі сағат жалықтырмай жақсы көңіл күй туғызды. Сағатымызға қарасақ түңгі сағат 01.00. Осы кезде оркестрдің адамдары, негізгі бишілерді музыкаларын ойнаған күйі столдарды аралап, жұртқа қоштасу сәлемін жасады. Дипломаттар, қонақтар тік тұрып, көрсеткен қызықты да қызулы концертіне ризашылық білдірді.
Ансамбль кеткен соң, басқа жақтан музыка естілді. Бұл биге шақырған әуен - ді. Біз орнымыздан тұрып, демалуға беттедік. Сол музыка таң атқанша басылған жоқ деді ғой, қонақ үйдің бассейн жағында тұратындар.
26 июль. Бүгін үлкен мереке. Сағат кешкі 4-те Гранама провинциясының орталығы Баямоға жүруіміз керек. «Перник» қонақ үйіндегілер түгел жүрмек.
Қала басшылары түске дейін бізді алдандыру мақсатымен арнайы программа жасапты. Ольгинді аралап көрмекпіз. Осында Совет елінің көмегімен салынып біткен құрақ жинайтын комбайн заводы бар екен. Біз соған баруға тілек білдірдік.
Сөйтсек, бүгін мереке күні завод жұмыс істемейді екен. Оған қарамастан бізбен кездесуге советтік мамандарды алғызды.
Міне, заводымыз. Ішінде жүмысшылар жоқ. Еркін аралап келеміз. Қарсы алдымызда «КТП-1» комбайны. Егер қант құрағы дегеніңіз ну қамыс деп ұқсаңыз, оны оратын комбайнның қандай болатынын ойлай беріңіз. Құрақтың қантты жері төменгі жуан жағы болатын көрінеді. Сондықтан «пышақ» деп аталатын айналмалы дискі жермен жексен қылуға тиіс. Ал плантация тегіс емес, әрі жер тасты. Сонда алғашқы кезде жиі сынған да жағдай болыпты. Бірақ осы завод қант құрағын жинауды 50 процент механикаландыруға мүмкіндік берген. 1977 жылы іске қосылған завод осынша игі іс атқарған. 1981 жылы 600 комбайн шығарып жоспарлы қуаттылығына жеткен. Қазір елде 6 мың 300 комбайн жұмыс істейді. Соның екі мыңнан астамы осы завод шығарған техника қалғаны Австралия мен ФРГ- дан сатып алынған деседі.
Қалай болғанда да бұл завод аса бір қиын жұмыста революция жасаған. Еңбектің ең ауыр түрі атанған қант құрағын жинау социалистік Кубада ғана осылайша жеңілдетіле бастаған. Қазірдің өзінде 60 проценті механикаландырылса көп кешікпей түгел механикаланады емес пе. Бұрын осы провинцияда 12.000 «мачечера» (қолмен шабатындар) бар екен. Қазір содан 300 ғана адам қалған. Түсіндіруді қажет етпейтін цифрлар бұл. Екі елдің арасындағы достықтың шынайы көрінісі. Қалада В.И.Ленин атындағы госпиталь бар екен, орта мектептің үйін, сүт комбинатын көрдік. Бәрі жаңа құрылыстар. Бір қызығы Кубада терезеге әйнек салынбайды. Оның орнына белдеу - белдеу жұқа тақтай қойылады, аралары саңылаулы болып келеді. Климат жағдайының әмірі бұл. Үйлерге батареялар салып та әуре болмайды. Өйткені қыс жоқ қой. Міне сағат жергілікті уақыт бойынша 16.00. Іші салқын бірнеше автобуспен «Перник» қонақ үйіндегілер Гранма провинциясының орталығы Баямо қаласына тарттық. Көптен күтулі үлкен салтанат осында болмақ. Барлық 14 провинциядан (біздегі облыс) Гаванадағы бүкіл шет елдік елшіліктен келген қонақтарды қарсы алу оңай ма. Жолдың тәртібі, қаланың тәртібі, соншама халыққа мынадай ыстықта сусын дегендей — бәрі баямолдықтардың мойнына түскен жүк.
Бір жарым сағатта жетіп келдік. Биыл салынып біткен "Родина" атты алаң. Ұшы-қиыры жоқ халық. Айнала, бүкіл қала мерекедегідей безендірілген. Трибунаның өзі бір 500 адамға жасалған. Екі ярус етіліп істелген. Жоғары ярусы бір 100 адамға, қалғаны төменгі яруста. Баспасөзде кейін жасалған хабарға қарағанда бұл күнгі салтанатқа 100 мыңнан астам адам жиналған. Кең бір алқаптағы қызылды-жасылды гүл жазығына келгендейсің.
Біз екінші яруста мінбеге жақын келіп отырдық. Бір кезде қасымызға еріп жүрген жігіт егде тартқан бір егде әйелмен таныстырды. Ол осыдан екі күн бұрын Ольгинде үлкен қошемет көрсетілген Мельба Эрнандес екен. Монкодағы шабуыл жасауға қатысқан екі әйелдің бірі. Екіншісі Айдэ Сантамария осыдан біраз жыл бұрын қайтыс болыпты.
Мельба біздің Совет Одағынан екенімізді білген соң құшақтап, қатты ризашылық білдірді. Мерекеге келгенімізге рахмет айтты.
Көптен күткен сағат 18.00. Орталық трибунаның жоғары ярусында отырғандар дүр ете қалды. Кубаның Фидель Кастро бастаған партия және мемлекет қайраткерлері көрінді. Бүкіл алаң қол соғып орындарынан тұрды. Ұран тастап ұзақ тұрып алды. Фидель «жетер» дегендей белгі берді. Халық тына қалды.
Гранма провинциясына осы салтанатты өткізу құрметіне ие болған куәлік тапсырылды. Ол бір 5 минуттай ғана уақыт алды. Сосын мінбеге Фидель көтерілді. Алаң тағы да халықтың шапалағынан жаңғырықты. Партияның атына, Кубаның атына айтылған ұрандар...
Ашық аспан астында күн күйдіріп барады. Борша - боршамыз шығып терледік. Халық ыстығыңды елер емес. Қасымыздағылар қазір жарты сағаттан соң ыстық қайтады, сағат 7-де күн батады, сосын жақсы болады деп жұбатады.
Үкімет басшыларының көргені де халықтың. көргені. Оларға арнайы көлеңке жасалмаған. Фвдельдің өзі де мінбеде, күнге қасқайып қарап, сөйлеп тұр. 2 саға 30 минут сөйледі. Алдымен Гранма провинциясының жетістігіне, сосын елдің эканомикасына талдау жасады. Соңында халықаралық жағдайға тоқтады.
Ешнәрсені жасырмай халыққа бәрін ашық айтып берді — жетістікті де, кемшілікті де. Халықаралық жағдайда американ империализмнің арандату әрекетін, бейбітшілік ісіне қауіп төндіріп отырғанын жіліктеп талдады.
Американың Кариб бассейніндегі елдерге жасап отырған арандатуы, қоқан лоққысы, экономикалық, саяси қысымы қанша әрекеттенгенімен олардың қалағанындай нәтижесін бере алмайды. Бұл саясат барған сайын Американың абыройын төгуде. Біз дұрыс жолдамыз, біздің ісіміз әділ іс.
Екі жарым сағат тұна тыңдаған халық өзінің осы ықыласымен Куба Компартиясының жүргізіп отырған сыртқы саясатын толық қолдайтындығын білдірді.
Митингінің соңында «26 июль» гимні орындалды.
Баямодан сағат 2Где шығып, Ольгинге он шамасында жеттік. Мереке рухы жүрегімізді әбден баурап алған.
27 июль. Бүкіл дипкорпуспен бізге таңертеңгі 11.40-тағы самолетпен Гаванаға аттандық. Самолеттің ішінде білгеніміз америка елшілігінің өкілі Баямодағы митингіге қатыспапты. Өздерінің атына қатаң сын айтылатынын күні бұрын сезсе керек. Митингіде кетіп отырғаннан Ольгинде қалуды артық санапты.
26-27 июль күндері кубалықтар үшін демалыс, мереке, жұмысқа шықпайды. Мекемелер, қоғамдық ұйымдар жұмыс істемейді. Ал Совет елшілігі үшін бұл күндер жұмыс күндері. Ондағылар өз мерекелерімізде ғана демалады. Түстен кейін елшілікке барып шығуды жөн көрдік. Арнайы әкелген сәлем-сауқатымыз және бар. Мана самолет үстінде Елшілікте советник болып істейтін Феодор Иванович Евсеевпен танысқанбыз. Өте жылы шырайлы жағдайда әңгімелесіп отырдық. Елшілікте әңгіме одан да көңілді, әсерлі болды.
Қонақ үйге көңіліміз таси, шаттана оралдық.
28 июль. Программа бойынша бұл күн демалуға берілген. Сол себепті де ертемен қаланың шет жағындағы пляжға суға түсуге кеттік. Санто-Мари («Жұмақ пұшпақ») деп аталады екен. Су өте жылы. Көктемде болған қатты тасқынның ізі әлі жатыр. Пляжға едәуір залал келтіріпті. Суы біздің Қара теңізден тұздылау. Асты тас емес, жұмсақ. Кубалықтар үшін 25 градус болса, су салқын деп есептеледі екен. 18 градус суға түсіп жүрген біздерге ол күлкі болып көрінеді.
Теңіздің суы денені ширатып, сергітіп жіберді. Рахаттанып қалдық. Түсіп жүргеніміз Атлантика мұхитының бір бөлегі — Кариб теңізі ғой. Мұхиттың арғы жағы дегеніміздің дәл өзі. Бірақ достық ниеттегі елдеміз — Кубадамыз.
Бұл күнгі есте қалған тағы бір оқиға өзіміз тұрған қонақ үйде — «Ревиерадағы» Кавераға барғанымыз. Иван Павлович екеуміз мұны да көргіміз келді. Біздегі варьеттенің бір түрі. Бірақ одан әлде қайда бай, қызу, көркем болып шықты.
Сағат кешкі 23-00-де басталады екен. Программа бір сағат 20 минутқа есептелген. Бір номер бір номерді қайталамайды. Екпіндетіп, еліктіріп, есі кете билейді. Костюмдердің неше түрін көрдік. Африкалық, испандық стиль. Әрі фантастикалық шеберлікпен, тапқырлықпен тігілген. Әр бидегі костюмді жазуға, суреттеуге тіл жетпеуі мүмкін. Ең абзалы - көру. «Красочные костюмы, красочные танцы. Столько выдумок, столько поиска. Режиссерская работа была не из легких» деді Иван Павлович. Бұл сөздерді аудармай-ақ қояйын.
Ғасырлар бойғы европалық мәдениеттің де, африкалық негірлердің әдет-ғұрпы да өз көрінісін тапқан ол билерден. Бөксені ойнату, бөксе биі мықтап-ақ дамыпты. Өрескел, бейпіл көрінбейді, әдемі костюмдермен ажарланып, қимылға ерекше сипат, ойнақылық береді.
Қарап отырсаң қызық қой, әр халықтың өзінің қалыптастырған дәстүрі бар. Мысалы, грузиндер күшті аяққа түсіреді, орыстар да, украиндар да солай. Біздің қазақтар қолды көп ербеңдетеді, әрі жалықтыратын, бір ырғақты болып шығады. Қимыл поэзиясы жоқтың қасы. Сондықтан биіміз әніміздей шырқау биікке шыға алмай жүр. Бізден гөрі қол қимылын өзбектер, тәжіктер әсем, әр түрлі жасайды. Олар дененің пластикасымен, нәзіктікпен кеп ұтады.
Ал Кубада бөкседен жоғары дене мүшелерін ойнату ерекше. Көп адам солай билеген кезде әдемі бір қимыл гаммасы пайда болады. Содан кейін жарық мүмкіндігін пайдалануы, сол арқылы онсыз да әдемі биді, онсыз да әдемі денелерді, костюмдерді құлпыртып жібереді.
Кешке ресторанға келіп, осыны тамашалап жұрт демалып қайтады екен. Кубада көңілдендіру шаралары тек кешке қарай. «Күндіз жұмыс істеп, түн тойлайтын халық деп бекер айтылмаса керек». Көңіл жақсы болса жұмыс та жақсы. Сол себепті мұндай шараларды партия ұйымдары ұдайы назарда ұстайтын көрінеді.
Елде вытрезвитель деген атымен жоқ. Ондай проблеманың туатын түрі де көрінбейді. Салқын сусын — сыра, соктар: мұз салмай сусын берілмейді. Жығыла ішу халықтың қанына сіңбеген. Әңгіме, әзіл, күлкі. Барлық нәсілдің окілдері тең праволы, қоян қолтық, аралас.
Испандар үстемдік етіп тұрған кезде негрлердің тамақ ішетін, суға түсетін жері де бөлек болыпты. Қандай қорлау.
Халықтың бойында бір өрлік бар. Өзгені менсінбеу өрлігі емес, өзіне-өзі сену, өз парасатын өзі төмендетпеу өрлігі.
29 июль. Программа бойынша В.И. Ленин атындағы паркке бармақпыз. Бұл парк коллективі Куба-Совет достығы Ассоциациясының коллективті мүшесі екен. Ассоциацияның бұл елдегі беделі өте жоғары. Барлық провинцияда, барлық қалада дерлік бөлімшелер бар. Олар асқан жауапкершілікпен жұмыс істейді. Парктің директоры Луси Вильегас партизан қозғалысына қатысқан елдегі белгілі әйелдің бірі. Орта бойлы, толық та емес, арық та емес, жылы жүзді әдемі әйел екен.
— Парк қаланың шет жағында. Көлемі 175 гектар. Осыдан он жыл бұрын осы арада түк жоқ еді, ашық алаң болатын. Парк егу жөніндегі идеяны айтқан Фидель Кастро. Міне, көріп тұрсыз қандай орман орнаттық, — деді Луси.
Он жылда мұндай парктің болуы қиын. Бірақ факті. Тропиканың артықшылығы ғой. Бүкіл паркті айналып шығатын балалар темір жолы бар. Ортасында үлкен қол, серуендеп жүрген жұрт.
Арнайы аквариум салыныпты. Одан Кариб теңізіндегі балықтың барлық түрін көрдік. Осы аквариумнің қасында екі крокодил жатыр.
Эстрадалық ашық сахна қызық салынған. Еңіс - еңістен төменгі жағы көл. Көлдің шетіне дөңгелек етіп сахна орнатылған. Концерт болғанда артистер айдын көлдің бетінде, суда билеп жүргендей әсер қалдырады. Еңістің өзін кәне Рим стиліндегі отыратын орындық етіп пайдаланған.
Парк қасында 5 мың оқушы білім алатын орта мектеп бар. Оның жұмыс істеу принципі біздегі мектеп интернаттағыдай. Ол да В.И.Ленин атында. Күн ыстық. Терлеп тепшіп жүріп көріп шықтық. Шаршағанымызды мұндағы балаларға, жас ұрпаққа деген қамқорлық ұмыттырып жібергендей.
Парктің қақ ортасынан биік төбеде В.И.Ленинге ескерткіш салынбақ. Жобасы өзіміздің архитектор Кербельдікі. Дайын екен. Енді орнатуы ғана тұр.
Парктен алған жақсы әсермен Мариель портына аттандық. Осы порт Куба совет достығының коллективті мүшелігіне алынбақ. Күн тас төбеге келіп, қайнап тұрған кезде портқа келдік. Машинаның іші 50 шақырымдай жүрген соң фин моншасындай қызды. Теңізшілер үлкен клубта асыға күтіп отыр екен. Бұл рәсімге бізбен бірге Ассоциацияның президенті, атақты ғалым онколог, халықаралық Лениндік сыйлықты белгілейтін комитеттің мүшесі, Совет Одағының үлкен досы Сойло Маринельо, осы Ассоциацияның секретары Сергио Лопез Брел, Кубаның халықтар достығы қоғамының вице-президенті Гельен Селоя келді.
Гельеннің өмір тарихы да қызық, Оның ұлты мексикан. «Гранма» кемесімен 1956 жылы революционер шабуыл жасағанда олардың ішінде 4 шетелдік болған. Біреуі осы Гельен. Екіншісі атақты ақын аргентиналық Че Гевара. Ол қаза болып кеткен. Че Гевараның суреті Гавананың ортасында үлкен етіп салынып қойылған. От жүрек, қайтпас адам екені айдан анық көрініп тұр.
Митингі өте салтанатты жағдайда өтті. Сөйле және мен сөз сөйледік. Коллективке Москвадан әдейі әкелген альбомды табыс еттік. Теңізшілер сағат кешкі 17 кезінде жылы шыраймен шығарып салды. Сол бетімізбен Гаванадағы Ассоциациясының үйіне келдік. Бұл қаладағы ең әдемі үйлердің бірі. Орыс тілін үйрететін лаборатория бар екен. Бүгінгі техникамен жабдықталған. Әр елдің берген сыйлықтары бұл ұйымның байланыс шеңберін аңғартқандай. Алматыдан арнайы әкелген кілемшемізді сыйлыққа тартып едік Кубалықтар қатты разы болып қалды.
Әңгіме бергенде емес, достық көңілде.Сонау Азаттық Достық үйінде Қазақстан белгісі де қалды. Ара қашықтық қанша алыс болса да, достық көпірін жалғастыра түскенімізге қуанамыз. 30- 31 июльдерде де кубалық бауырлардың ыстық ықыласына орандық. Варадеро деген жерге апарып демалдырды. Куба Компартиясы Орталық Комитетінде қабылдауда болдық. Екі елдің достығы, өзара көмегі жайлы көп әңгіме шертілді. Совет еліне деген шексіз сүйіспеншіліктің куәсі болып қайттық.
Қиял құсы елге қайта алып келе жатқан мынау ИЛ-62 лайнерінен де ұшқыр. Куба картасына дәміл – дәміл көз тастайсың. Алған әсерлердің ықпалы ма, шағын арал саған алып арал секілді боп көрінеді. Ондағы істеліп жатқан істер, от жүректі адамдар бұл аралды ғажайып етері сөзсіз. Өйткені олардың таңдаған жолы — социализм - алаптардың жолы. Сонау Монкада шабуылын бастаған аз ғана топтың инициативасы революция жеңісіне жеткізді. Енді бүкіл елде революциялық өзгерістер, революциялық инициатива. Халықаралық аренада, бейбітшілік жолындағы күресте Куба даусы саңқылдап айқын естіледі. Осы елдегі өзгерістерге куә болып, от лаулаған жүректермен сырласқанымызға қуаныштымыз.
Кубаның асыл перзенті Хосе Мартидің бір кезде айтылған мынау керемет сөзі еріксіз еске оралады: біз күрестен бас тартпаймыз, Отанымыздың азаттығы мен гүлденуі жолындағы күрестен біздің бас тартуымыздан гөрі Солтүстік теңіздердің Оңтүстік теңіздерге құйылуы, қыранның жұмыртқасынан жыланның шығуы тезірек болар.
Қандай бейнелі де терең айтылған сез, қандай күшті рух жатыр мұнда. Осы рухтың бүгінгі келбетін көргенімізге қуаныштымыз.