Еңбек - адам шырайы
Адам адам аталғалы еңбектің біздің еліміздегідей құдіретті болғанын тарих көрген емес. Көне тарих талай коғам көшін көз алдынан өткерді, талай дәуірге тамыршы болды, талай ғасырмен сырласты. Соның бәрін жинақтап жазып келеді. Кәрі шежірені қалай ақтарсақ та көре алмас - ек еңбектің мұнша мәртебелі болғанын.
О неге? Фридрих Энгельс айтқандай адамның өзін адам еткен еңбек емес пе еді. Сол күштер неге сонша тұсалып келді, ол неге соншама қорғаншақ боп бойын көрсете алмады?
Белгілі алып Прометей туралы бүкіл дүние жүзі білетін даңқты аңызды еске түсірейік. Зевс құдай елге ырыс әкелемін дегені үшін алыпты тасқа тағандап, бауырын құсқа жегізген. Сонда әлгі құзғын құс Прометейдің бауырын бүгін шоқып жеп кеткенмен ертеңіне алыптың бауыры қайта қалпына келеді екен. Бірақ төрт тағандап жатқан Прометейдің қозғалуға, қорғануға мұршасы жоқ, азап көріп, жемтік болып жата берген. Құзғын қанша жесе де ұлы алыптың бауыры оған таусылмаған. Содай аянышты халге душар болған Прометейді Геракл келіп босатқанда ол қалай сілкіндірді дүниені...
Адам еңбегі де жаратылысынан сол Прометейдей алып. Бірақ оны тапжылдырмай бас сап, еңсесін көтертпей езіп, бергенін бір өзі ғана қылғып, күнде жесе де тоймаған, жеуін бірақ ғұмыр бойы қоймаған құзғын болды. Ол - қанаушы тап. Ғасырлар бойы құрыш қолдың күшімен келген игіліктің бәрін сора берді, сора берді.
Прометейдей тағандап жатқанның өзінде адам қолының, адам еңбегінің бұл әлемге әкелгенін көрсеңіз. Анау мысырдың пирамидалары, ел аузында аңыз болған Үнді сарайлары, Вавилонның «Аспан баулары» мен ежелгі Элладаның таңғажайып мүсіндері, Париждің лувры мен Хауа ана ғибрадханасы, Ұлы Қытай қамалы мен Бирманың алтын пагаодалары — міне осының бәрі де ғажайып туындылар. Бұл туындыларды жасау жолындағы өнер, еңбек мехнаты ұрпаққа мұра. Адам қолынан еңбек арқылы келмейтін ешнәрсе жоқ екендігіне дәйекті дәлел - жігер мұрасы, қайрат мұрасы, халық мұрасы... Амал не...
Талай ұрпақ, талай әзиз жандар еңбек әкелетін жұмыстың ең керемет игілік екенін дәлелдеуге ғұмырын сарп етті. Осы жолда тарихты тандандырған жаңалықтар ашты. Олардың істеген ісіне үңілсең, адамның еңбек арқылы небір ғажайып қасиеттерге ие болатынын көресің. Ф.Энгельс Аристотельді оның басына сыймаған ғылым жоқ деп өте жоғары бағалаған болатын. Көне замандағы бар ғылымнан хабардар болған бұл адам. Не үшін сонда..
Одан беріректе өмір сүрген Италияның суретшісі және дана ғалымы Леонардо да Винчиді білмейтін адам жоқ. Ол тарихқа тек ғалым, суретші ретінде ғана емес, сонымен бірге инженер, құрылысшы, жазушысы, архитектор ретінде де мәлім. Ол толып жатқан механикалық, физикалық және химиялық аспаптарды жасап кетті. Ғажайып музыкант есебінде Леонардо лютни атты музыкалық аспапты жетілдіруге жанын салды. Көрдіңіз бе, мұншама қабілет, мұншама кең тыныс өз өмірін тек еңбек жолында сарп еткен адамның ғана бойында болған. Осындай ұрпағына ұлы мұра қалдырған адамдардың еңбегіне қандай теңеу дәл келер? Амал не...
Италияның ұлы перзенті дүние салғаннан кейін екі жүз жылдан соң адам баласының көгінде тағы бір жарық жұлдыз туды. Ол орыстың ұлы ғалымы М.В.Ломоносов. Оның бүкіл творчествосын айтып шығудың өзі қиын. Өйткені Ломоносов шертпеген ғылым сыры жоқ. Ломоносов — химик, физик, геолог, металлург, жаратылыстанушы, тарихшы, орыстың әдеби тілін жасаушы, ақын, суретші. Мұның өзі де Ломоносов жөніндегі толық дерек емес. Оның ғажайып таланты, даналығы, жан-жақты қабілеттілігі сол кездегі бүкіл дүние жүзілік мәдениеттің шыңы болып табылады. Иә, Ломоносов болашақ үшін, ұрпақ үшін үлкен мұра қалдырды. Бірақ осындай жарық жұлдыздың қадірін заманында толық бағалай алды ма? Оның ашқан жаңалығынан адам баласына деген игіліктің үлкен байлығын көре алды ма? Амал не...
Бұл секілді арманшыл, биікке ұмтылған, адам баласы үшін адал қызмет етумен ғұмырын өткізген халық перзенттері қаншама! Бірақ олардың еңбегі бағаланбады. Өйткені еңбекті қанаудың көзі еткен ескі дүниеде ғұмыр кешті. Өз еңбектерімен өлмес мұра қалдырса да, сол перзенттердің көбі еңбектің аяғындағы кісенді қалай ашудың жолын көре алмады. Еңбекке салынған құрсау халыққа салынған құрсау еді.
«Күс қолдардың» күшін көре тұрса да, еңсесін басып еркін жібермеуге тырысты қанаушы тап. Бұл қолдар қатуланса, өзін қопарып тастар күш екенін бірі білді, бірі білмеді. Бірақ ескі дүниенің тұтқасын ұстаған «мықтылардың» ең есептен жаңылғаны: қандай да болмасын қоғамның қозғаушы, сүйенер діңгегі еңбек екенін ескермеді. Еңбексіз ешбір қоғам өмір сүре алмақ емес. Жүректің соғуы, дамылсыз жұмыс істеуі үшін қан қандай қажет болса, қоғамның өмір сүруі үшін де енбек сондай қажет. Бірақ езуші тап «күс қолда» тіршілік атаулыға жан бітірер, қозғалыс туғызар қуатты қасиет бар деп ойламады. Қоғам тағдырын шешуге жүмысшы, шаруаның қабілеті жетеді деген пікір қаперлеріне де кірмеді, олардың ар жағында жалындап жанғалы тұрған отты одан шығар адуынды өртті к
меді.
Құрыш қолдағы ол құдіретті таныған, тамаша қырларын алғаш ашқан Маркс, Энгельс, Ленин.
Маркс пен Энгельс осыдан жүз жылдан астам бұрын адамзаттың алдында бақыт асқары бар екенін болжады. Сол ғылымға сүйенген ұлы Ленин Коммунистік партияны құрып, өмірдің алтын кілтін жүмысшы мен шаруаға ұстатты. Тарихты жасаушы сенсің, бар байлықтың, бар игіліктің иесі сен болып жаралғансың, ал қолыңа, жаратылысқа тән жасампаз еңбегіңнің аш өрісін, шырқа бақыт асқарына, самға биік мұратқа деді.
Октябрь төңкерісінің алдында A.M. Горький жазған мына бір көрініс күні бүгінге дейін көз алдымызда. Аяқ астынан, күтпеген жерден жинала қалған жұрт. Ыза кернеген жүмысшы табы мен әлі де болса әлеуметтік үстемдіктен үміткер мырзалардың арасында қақтығыс. Үсті басы жүдеу, сақал-мұрты өскен бір солдат былай дейді.
«... Қалпақ киіп шіренген мырза, тура бетіңе айтайын, біз жерді міндетті түрде өзімізге аламыз, қайтсек те аламыз, міндетті түрде...
— деді. — Алып қана қоймаймыз, сондағы өмірдің бәрін жаңғыртамыз.
— Келістірерсің, қарбыздай жып-жылмағай қыларсың, — деп кекетті, күнқағар киген біреуі.
— Тап айтқанымыздай болады, — деп бетінен қайтпады әлгі солдат.
— Тауды да қопарарсыңдар, ә...
— Несі бар, кесе көлденең тұрса, оны да жұлып тастаймыз.
— Суды да теріс ағызарсыңдар? Су да қайда нұсқасақ сонда ағады. Күлме, күлме мырза!».
...Иә,ол кезде бәрі де күлген. Еліміздің ішіндегі ішмерез жау да, аш қасқырдай жалақтап тарпа бас салған сыртқы жау да күлген.
Айнала сасыған қанның иісі әлі кетпеген, қираған бүлінген дүниенің шаңы әлі басылмай тұрған кездің өзінде ұлы Ленин Совет елінде социализм сөзсіз орнайды деді. Сонда ол азаттық алған құрыш қолдардың қайратына сенген еді. Құрсауы үзіліп, бағы жанған жасампаз еңбектің береріне сенген еді. Сол еңбектің қоғамға бұла тіршілік әкеліп, өңірді гүл жайнатып, өлкені нұр жайнататынын көрген еді.
Бұл көрегендікті бүгінде дәлелдеп жатудың қажеті болар ма екен. Француздың ұлы жазушысы Роман Ролланның айтқанындай «Октябрь революциясы жасаған өнердің ең үлкен туындысы — совет адамдарының өзі. Олардың өмірі еңбектің құдіретіне ең үлкен айғақ.
Игорь Курчатов, Сергей Королев, Юрий Гагарин әлде бір планетадан келген жоқ қой. Совет елінде туып-өскен, соның қанаттандырып түлеткен қыраны, конструкторы, ғалымы. Космонавттардың өзі қазір бір аталы ел болды. Социалистік достық одақтағы елдердің ержүрек қырандары да біздің космонавттармен бірге ғарышқа самғап жүр. Ғарышта да достық жұлдыздары жарқырайды.
Кімдікі дұрыс? Ұлы Горький суреттеген жалбыр шекпен солдаттікі ме, жоқ әлде кекете сөйлеген кеселді мырзанікі ме? Кім дана, кім данышпан болып шықты? Сақалы өскен солдат па, жоқ әлде білгірсінген өрісі қысқа, өңеші үлкен мырза ма? Әрине, солдат көреген боп шықты.
Азаттық өмір ауасымен еркін тыныстаған еңбеккерлер Прометейдей дүниені дүр сілкіндірді. Еңбек елге де, жерге де ырыс төкті. Еңбекші, еңбеккерлер деген сөздер асқақ естілді. Еңбек еткенге «мынау күнін көру үшін күйбеңдеуде» деген таңба тағылмады. «Мынау жаңа коғам мүшесі, жасампаз» деген атақ берілді.
Еңбек еліміздің есеюімен бірге барған сайын бөлекше сипат алды. Еңбек өмірімізді сұлулыққа, ғажап қызыққа толтырды. Еңбек арқылы адам ақыл ойынан шыққан небір ғажайып мұралардың заңды мирасқоры болдық. Ежелгі ел ерлігін жырлап, артына өлмес дастан қалдырған Гомер, қара түнек надандыққа, діншілдікке қарсы күресте бірі азап шегіп, бірі отқа өртенген орта ғасыр данышпандары Галилей мен Джордано Бруно, құдайдан безіп, «құрбандыққа» шалынған Ұлықбек, Париж Коммунасындағы француз жұмысшылары мен май таңында азаттық үшін күресем деп апат болған американ жұмысшылары, космосқа көзін тігіп, оған адам баласының көтерілуін көксеген Циалковский, осы сияқты адам баласының болашағы үшін толғанғандардың бәрі' шын мұрагерлерін біздің елден тапты.
Совет халқы еңбектің асыл қырларын жарқырата корсетті. Еңбек бізде өмір мәні. Ал адамдар өмір сүру үшін жаралған. Қызық көру үшін келген жарық дүниеге. Қызық дегенді кім қалай түйсінеді? Ал өмірдің ең үлкен қызығы — еңбектену. Ол қажеттілікке айналғанда парасаттылық куәсі болып бой көрсетеді.
Осы жолдарды жазып отырғанда алпысыншы жылдары бір еңбек адамымен кездескенім ойға түсті. Өзі қызылша өсіруші звеноның жетекшісі екен. Аты — Күлтай, фамилиясы — Жайсаңбаева. Тұрағы — Талдықорған облысы, Ақсу ауданының «Діңгек» совхозы — ол кезде «Октябрь» колхозы. Сегіз баласы бар. Күйеуі сол колхоздың председателі болып істеген.
— Күлеке, осы сіздің әуреңіз не? Ерте тұрып, кеш жатып, қызылшаны құнттайсыз да жүресіз. Не ішем, не кием, дейтін емес, деп қалжыңдады бір қайнысы. — Ағайдың арқасында «қолыңызды жылы суға малып» отырмайсыз ба?
Бұған Күлтай күлді.
— Мен күн көре алмағандығымнан жұмыс істеп жүр ме екенмін. Айналамның бәрі еңбек дүбіріне бөленіп тұрғанда дені сау адам қалай шыдап отырады. Білем, отырғанмын бір кезде «қолымды жылы суға малып». Ол кезде шынымды айтсам, тіпті ауырғыш едім. Қазір жараулы аттай ширақпын. Ненің арқасы бұл? Еңбектің, әрине. Еңбектің қадірін істеген, оның қызығына түскен адам ғана біледі. Барлық сұлулық - еңбекте. Адамды да, өмірді де ажарландыратын еңбек емес пе? Еңбексіздің еңсесі төмен. Еңбек жан — рахаты! Қандай әдемі айтылған сөз. Қарапайым адамның ішкі сарайын, рухани бейнесін айнадай жарқыратып көрсетіп тұр. Өз сөзінен артық ешбір мінездеменің де, толықтырудың да қажеті жоқ ол адамға. Жаны сұлу, ары сұлу адамның сөзі еді ол. Тоқсаннан асып дүние салған, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері, атақты күрішші Ыбырай Жақаевты елімізде, республикада кім білмейді. Ол кісіге еңбектің абырой әкеліп, атақты еткені өз алдына, еңбексіз өмірді тұл деп есептеп өткен асыл тұлғаның бірі емес пе? Сөзі аз, ісі байыпты, не нәрсені жеріне жеткізбей тынбайтын қасиетті ғұмыр болды. Өткен замандағы өмірдің қорлығы, бүгінгі замандағы еңбектің жасампаздық күші — осы адамның - ақ өмірінен айқын көрінеді. Бүкіл Қызылорда облысында кең өріс алып отырған Жақаевшылар қозғалысы Жақаевша еңбек ету деген сөз. Адал еңбекті Жақаевша қастерлеу, Жақаевша оның мәртебесін көкке көтеру деген сөз. Еңбек Жақаев үшін ардың айнасы болды. Еңбекті өмірлік қажеттілікке айналдыруда өнеге көрсетіп жүрген адамдар, шүкір, республикада басшылық. Целиноград облысының Киров атындағы совхозда Христиан Дидче деген механизатор бар. Егін орағының әрбір маусымында ол ораққа балалары Анатолий, Валерий, Григорий, Яков, Иван, Владимир, жиендері Виктор және Отмармен бірге шығады. Олардың төртеуі коммунист, бесеуі — комсомолец. Өз алдына жеке партия — комсомол тобын құрады. Маусым сайын осы әулеттен тұратын агрегаттар совхоздың егіс көлемінің тең жартысын жинап бастырады. Еңбекті құдірет тұтатын тың төсіндегі көп әулеттердің бірі ғана бұл.
Талдықорған облысы, Панфилов ауданы «Үшарал» колхозының жүгері өсірушілер звеносының жетекшісі К. Бердіғұловамен кездескеніміз бар. Әр гектар егістен 162 центнерге дейін жүгері дәнін алып жүрген майталмандардың бірі еді ол. Сөзден сөз шығып отырғанда былай дегені әлі есте: «Журналистердің жүре ат қойғанындай, біздің Панфилов жүгерісі Жетісу маржаны аталып жүр ғой. Шынында да солай. Бірақ біздің дән теңіздің терең түбінен алынатын тасқа түсі жағынан ұқсастығы үшін ғана бұлай аталмаса керек, маржанға жетудің қиындығы сияқты жүгеріні өсірудің қиындығы да теңіз түбінен теріп шығаратын тастан бір де кем емес».
«Еңбектен бақытын тапқандар» дейміз мұндай жандарды. Ал олардың күнделікті ісіне үңілсек ше? Адамдықтың, асылдықтың ешбір оқулықтан, тіпті көркем шығармалардың әзінен көре бермейтін қырларын кездестіреміз.
Тың тарланы, Социалистік Еңбек Ері Владимир Алексеевич Дитюк бірде егін орағына тек оныншыны бітіретіндерден звено құрып шығуға ұйғарды. Маусым бойы олардың бойына диқан қажетін, диқан табандылығын егуді мұрат тұтты. Осы бара-бара дәстүрге айналып кетті. Ал Социалистік Еңбек Ерлері Жансұлтан Демеев пен Михаил Довжик «Әкелер тәжірибесін — ұрпақтар бойына» деген ұран көтерді. Осы ұран тәлімгерлер қозғалысына барып ұласқанын айтсақ ше? Бұл сайып келгенде ұрпақтар жалғасы, адал еңбек етудің ажырамас сабақтастығын жасау, еңбектің ең асыл қырларын әкеден балаға, баладан немереге, немереден шөбереге ардың, адамшылықтың аманатындай етіп тапсыру деген сөз. Қазір біздің республикада тек диқандар арасында 16 мыңнан астам тәлімгерлер бар. Ал құрылыс басында, станок қасында қаншама олар. Еңбекті асыл мұрат тұтқандар, еңбексіз өмір — зейнетсіз өмір деп ұққандар олар. Еңбек сабағының ұстаздары, академиктер.
Ескі романдардан «...уақыт өлтіру үшін Н... дікіне жиналдық» деген сөздерді оқитын едік. Көрдіңіз бе, уақыт қадірін білмеген бір заманда қалай болғанын? Ал еңбек адамына уақыт жетпейді, уақыт қымбат.