Әңгімелер жинағы ✍️

1982 жылдың 10 марты. КазТАГ-тың қарбалас жұмысымен тағы да ой үстінде отырғанмын. «Кремлевқа» зың ете қалды. Жалма-жан ала қойдым. Димекеңнің қоңыржай ашық даусы.

— Қазыбаев, шұғыл жұмысың көп пе? Егер саябыр болсаң маған келіп кетші.

Жүрегім дір ете қалды. «Қандай шаруамен?» деп те сұрап үлгірмедім. Неше түрлі ой келді. Не де болса бара көрейін. Түрлі түсті фотоцех ашу жөнінде мәселе қойып жүр едім, соның қамы ма екен?! Бұл шынында пісуі жеткен істі. Қазір жай фото өткеннің ісі. Кітаптар, альбомдар шығарарда слайдаға, түсті фотоға сұраным өте көп. Баспалар, мекемелер бізді мазалайды. Республикадағы ең бір жедел орталық, ең бір ұрымтал мекеме. Осы арада түсті фотоны дұрыстап жолға қойса, бұл істен көп пайда келтіруге болады.

Димекең бұған дейін үй мәселесін (мекемеге), жедел байланыс жайын (телетайптарды) шешіп берген. Транспорт та жөніне келді.

Осы мәселелердің қайсысы жайында болсын, байқағаным, Димекең істі терең білген, оның мүддесін жанашырлықпен ойлаған адамды мейілінше ұната ма деп қалдым. Және табан астында істі тапсыратын адамға тапсырып, бас аяғын тұйықтап, өзіңді күткеніңнен арман разы етіп жібереді. Қанаттанып, қайраттанып қайтқанмын. Тосыннан қоятын сұрақтары да бар. Сол мәселеге байланысты сен күтпеген қырды анықтап алады. Дайын болмасаң састырып тастайды.

Сондай жағдайға душар болмайын деп, қанша валюта керек, ол цех қанша бөлмеге сияды, Москвада бұл мәселені шешуге қатысатындар кімдер — бәрін тәптіштеп өзімше дайындап алдым. Былай десе — былай, былай десе — былай деп жауап бермекшімін. Алайда қанша өзіңді дайындағанмен ол кісінің кабинетінің табалдырығын аттағанда ойындағының бәрінен айырылып қалатының да болады. Бұған дейін сан рет солай болған-ды. Ондайды ол кісі бірден сезеді де өзіне тән жарқындықпен сөз бастап, сені қалыпқа түсіріп алады. Қал - жайыңды сұрайды. «Есінді жиған» кезде, ал келген шаруаңды айт дейді. Жақсы хабарды жаны ұйып тыңдайды. Өзіңді құптап жетектеп ала жөнеледі. Біраздан соң тіпті еркінсіп кетесің. Тағы да бір нәрсені сұрап, бір мәселені шешіп қалғың келіп тұрады. Бірақ ар жағыңнан қанағат тізгіні тежеңкіреп тұрады. Жайынды тапқан адамның қанағатсыздықпен жанына тиіп алма дейді.

Бұл жолы да тек түрлі түсті фотоцехтың жайын айтуға ғана бекініп келе жатырмын. Қас қылғандай, табалдырықтан аттай бере ойым пышырады да кетті.

Димекең орнынан тұрып, салалы саусақты қолын беріп, алдымен өзі амандасты. Мен де жалма-жан қол беріп, нұсқаған орындыққа отырдым. Аузыма сөз түспейді.

— Осы сен ҚазТАГ-та істегеніңе қанша болды?

— Алдымыздағы ноябрьде сегіз жыл толады.

— Көп отырып қалыпсың ғой ...

Мынау күтпеген сұрағым. Маңдайымнан суық тер шып ете қалды.

Сосын Димекең әңгіменің бетін кілт басқа жаққа бұрды да, жалпы идеологиялық жұмыстың жайына ауысты. Әр-әр кадрлар жөнінде менен пікір сұрады. Мен білгенімді жасырмадым. Әр сала жайлы өз түйгендерімді шамам келгенше жеткізуге тырыстым. Мұндай тақырыпқа бұрын ешқашан сөйлесіп көрген емеспіз. Бір жағы сенім, бір жағы сынау да шығар деп ойладым. Бұрын әркім - әркімнен байқау ретінде өз тұжырымын жұрт пікірімен салыстырып отыратын әдеті бар дейтінді еститінмін.

Кең толғанып жатуға менде шама болған жоқ. Жүрегімде не тұрса, тілімнен сол шықты. Қулануға да, сақтануға да құлқым бара қоймады.

— Сен ертеңге дейін ойланып, обкомдарға идеология жөнінде секретарлыққа жарайтын бес адамның тізімін әкеп берші. Осы майданда талайдан келе жатырсың ғой.

1

— Жарайды.

— Мен саған әңгіменің тұрасын айтайын. Бізде қазір идеология жөніндегі хатшының орны бос. Біраз ойланып, біз саған тоқтап отырмыз. Қалай қарайсың?

Үнім шықпай қалды. Сасқандығымнан емес, күтпегендігімнен. Біраз ойлар лықсып, көкейге де келді. Сөйлеп кетуіме де болар еді. Оның жөні қалай? Шүкіршілік, халқымыз өсті ғой. Қазір оның нағыз кемелді шағы. Осы Димекеңнің өз қанатында шындалған, шыныққан қаншама кадр бар. Менің атымның аталуы олардан артықшылығымнан емес шығар. Бұған дейінгі ұстанған өмірлік принципім: берген қызметті адал атқару. Адалдық өз түсінігімде ең ардақты байлығым. Ұрпағымның бойына сол қасиетті молынан еге білсем, одан асқан бақыт жоқ мен үшін. «Лениншіл жаста», «Жетісуда» істедім, Орталық Комитетте 4 жыл болдым, Госкомиздат, сосын КазТАГ. Бұл қызметтерді кезінде көпсінбесем, азырқанған емеспін. Артқан жүкті адал көтеріп көрдім.

Бір ой ұдайы қанаттандырып жүретін. Оны сырлас достарға ашып айтатын да едім.

— Біздің маңдайымыздың бақыты бес елі. Саналы өміріміз республиканы Димекендей адамның басқарған кезіне доп келді. Біз керемет мектептен дәріс алудамыз. Ол өзімізге үйреншікті болғанмен біреуге арман, біреуге қиял. Осы мектептің босағасын берік ұстайық.

Ойды ой жетелейді. Осы ойым Димекеңнің алдында тағы бір ойды сумаң еткізді. «Мен 1972 жылы Орталық Комитетте нұсқаушы едім. Мына 1982 жыл. Он жыл. Енді секретарьлықты ұсынып отыр. Он жылда нұсқаушылықтан — секретарьлыққа! Пісіп жете қойдым ба?»

Айтылмағанымен осы ойлар ішімде әлем —тапырық.Сыртқа шықса, сұры қашып жүре ме? Үнсіз отырып қаппын.

— Сенімдеріңіз солай болса, мен үшін оны ақтаудан артық не бар!

Аузыма түскен сөз осы болды.

— Онда дымың ішінде болсын. Келінге де үндеме. Москваға барып, Пленум өткенше аузыңа құлып сал.

— «Дымың ішінде болсын», «аузыңа құлып сал» деген сөздерді жазушымыз деп жүрген біздер де керек жерінде таба қоймаймыз. Бұрын да Димекеңнің қазақ сөздерін қадай айтып, жағын айыра сөйлейтінін байқайтынмын. Бұл жолы да соның тағы куәсі болдым.

10 март — 30 март. Өмірімде осы жиырма күндей таусылмас күндер болмаған шығар. Ол екі ортада үйден де, өзгеден де жасырынып Москваға, КПСС Орталық Комитетіне бекуге де барып қайттым. Әйеліме алғаш өтірік айтқаным да осы жолы. ТАСС-қа бір құрылыстың дауымен бара жатырмын дедім. Ол сене салды. Бірақ сан түнде ұйқысыз ояу жатқанымды байқап қалып: «осы сен бір қалың ойдың қамауына түскен сияқтысың, жай ма?» — деді. Алдында ауруханада болып шыққаным бар-ды. «Әлде дәрігерлер бірдеңе деп, бізден жасырып жүрсің бе?» — деп те тақымдады. Оның ең қорқатыны осы аурухана төңірегі.

— Сәуегейсімесеңші, ештеңе де жоқ, — деп қоям.

Ал қалың ойдың қамауында қалғаным рас еді. Көп болмаса да бұған дейін қызметтен қызметке ауысқанда мұнша толғанған емеспін. Толғанбайтын жай ма?! Бұрын КазТАГ секілді бір ғана нақты участокке жауап берсең, енді сондай кемі елуге тарта саланың тағдыры сенің қолында болады. Саланың тағдыры ғана ма? Ең алдымен ондағы адамдардың тағдыры ше! Жазушы, артист, ғалым деген қауымдардың қат-қабат сырының өзі не тұрады. Идеология атты ұғымды құрайтын тағы басқа салалар көз алдымнан өткенде жүрегім лоблып қоя береді. Соның әр қайсысын терең білсең ғана тіл табасын, жөн табасың, білгір басшылық жасайсың. Заманында Вольтерге замандастары мынадай сұрақ қойған екен.

— Халық алдындағы беделіңіз күшті. Сізден даңқты әзірге ешкім болмай тұр. Адам даңқ салмағын қалай көтереді екен?!

Сонда Вольтер былай деп жауап беріпті:

— Биіктеген сайын жел күшті болады. Шың басында ол сені тіпті қатты шайқайды.

Бұл да сондай желі қатты шың ғой. Шайқауына төтеп бере аларсың. «Креслоның күшіне сенбе, өзіңнің ісіңе сен» — деген қанатты сөздерді кезінде блокнотыма түртіп қойғаным бар-ды, сол сөздер міне алдымнан шығып отыр.

Бәрінен де алды-артымды шырмап, ауыр салмағын әсіре сезінетінім Димекеңдей адамның көрсетіп отырған сенімі. Саяси бюро мүшесінің қасында серіктес болуға жететін күш, қабілет бар ма? Бұл сенімнің бүгінгі жүгінен ертеңгі жүгі ауыр емес пе. Қоярын қояр, сайлауын сайлар. Сол жүкті көтере алмай қойғандай бастасам ше?! Қаяу салу деген сол емес пе. Осы күнге дейін көкейімнен кетпейтін тұжырым — «Димекеңдей адамның көңіліне қаяу салудан артық қылмыс жоқ» деген тұжырым еді. Түн ұйқыны шайдай ашатын да осы ойлар. Шынымды айтсам, Пленум болатын күнге қуаныш кернеп емес, бірінен бірі салмақты түпсіз ойлар қамап, әрең жеттім.

Сол екі ортада Димекең бір-екі рет телефон соқты.

— Әзірге алып-қашпа сөз жоқ. Аузыңа берік болғансың - ау деймін.

— Ауызға беріктік біздің тұқымымызға дарыған қасиет, Димеке. Басқа жағы табылса, ол қасиеттен кемдік бола қоймас.

— Сырға беріктік — сынға беріктік.

Осы бір ұтқыр мақалмен Димекең тағы бір қырынан таң қалдырды.

Сынға беріктік сырға беріктіктен ауырлау болар. Сан сын алдымнан шығар да сан қыспаққа салар. Сонда шыңдала берсем, шымыр бола түссем бір сәрі. Морт үзіліп, болмаса жасық темірдей босай берсе, онда не болды?

Өз мүмкіндігімді қайта-қайта өз безбеніме салған мазасыз күндер, түндер бірін-бірі қуалап өтіп жатты. Күшіңе сенген де жақсы, бірақ қабілетіңді асыра бағалау да жаман. Пленумға жетпей - ақ алдағы шығар биіктің өкпек желі осылай шайқай бастаған еді. Көңіл шіркіннің бір ғана үлкен медеуі бар. Ол — Димекеңнің өзі, оның ат жалын тартып мінгелі көрсетіп келе жатқан үлгі-өнегесі, оның әрбір әрекет, ағысты қимыл арнасы, биік парасаты, азаматтық асқан тұлғасы. Қиын асулар болар, қиын шақтар да туар, қиналатын жайлар да кездесер. Димекең аман болсын!

Достықты қадірлегенің — өмірді қадірлегенің

Республика үлкен мерекеге — Қазақстанның Россияға өз еркіммен қосылуының 250 жылдығына қауырт дайындалып жатқан кез. Қып-қызыл, қат-қабат оқиғаның ортасына қойдым да кеттім. Алды-артыма қарауға мұрша болған жоқ. Осы мерекені Москвада, Россия Федерациясының Ульяновск, Орынбор, Новосибирск қалаларында өткізуге жүріп кеттік. Делегацияны Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының председателі Саттар Нұрмашұлы Имашев басқарады.

Бұл кісімен бұрын да бірнеше рет осындай жауапты шараларды өткізуге бірге барғанды. Соңғысы 1977 жылы Ұлы Октябрьдің 60 жылдығына байланысты Москвадағы Қазақстан күндері еді. Мазасыз, іске өте жауапты қарайтын жан. Дамылдамауға, ұйықтамауға бар, бірақ әрбір шараны биік деңгейінде орындамай тынбайды. Тұла бойы тұнған жауапкершілік. Алдымен ойлайтыны оның өз абыройы емес, республиканың абыройы. Димекең алдындағы ұятты бәрінен де жоғары санайды. Барлық іске осы өлшеммен келеді.

Бұл жолғы қазақстандықтардың құрамы тіптен беделді. Ресми делегацияны былай қойғанда 700-ге тарта адам бармыз. Олардың тізіміне қарап-ақ республиканың алуан қырын, бүгінгі өскен биігін аңғаруға болады. Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығының озаттары, ғалымдар, мәдениет қайраткерлері. Бір созбен айтқанда ығай мен сығайлар. Үлкен өнер көрсетуге келе жатқан артистер өз алдына бір төбе. Олардың дайындығын күні-түні демей Алматыда тәптіштегенбіз.

Димекеңнің мені Саттар Нұрмашевтың қасына неге қосақтағаны енді әбден түсінікті. Бірден осындай үлкен оқиғаға салып жібергеніңде де терең мән бар секілді. Ата-ана баласына суға батыл түсуді қалай үйретуші еді? Көл жағасына келісімен ай-шайға қарамай омы итеріп жібермеуші ме еді. Дәрменің болса, малты, батпауға тырыс. Бір-екі рет су жұтсаң, онда тұрған ештеңе жоқ. Ар жағына өтсең болды. Оның есесіне жүрегіңді аттай тулатып тұрған қорқынышты жеңесің. Екінші рет батыл бола түсесің... Бұл жолғы сапарды мен де тап осындай сын деп қабылдадым. Москвадағы әрбір таң атарда аласапыран толғаныстар әкелгенмен, батарда құшақ-құшақ қуаныштар әкеп жатты. Барлық жердегі кездесулер, концерттер көңілдегідей өтуде. Баспасөздің де, келуші қауымның да бағасы жоғары. Телевидение күнде кешкі хабарды біздің республикаға арнайды. Жел Қазақстан деп гуілдейді, ауа Қазақстан деп дірілдейді деген сияқты.

Күнде таңертең сағат 9-да (Москва уақыты бойынша) Димекеңмен тілдесеміз. Қалған уақытта мұрнымызға су жетпейді. Сонда Димекеңнің бізден он есе артық толғаныста екенін байқау қиын емес. Бәрінен хабардар, берін егжей-тегжейлі біліп тұрады. Біз елемеген кейбір көріністерді өте нәзіктікпен байқап қалғанын да сездік. Тіпті таңданбауға амалың жоқ. Мынадай бір оқиға болды. Ашылу жақсы етті, кездесулер сәтті жүріп жатыр. Москвадан аттанардан бір күн бұрын «Россия» қонақ үйінің астындағы үлкен залда біздің өнер шеберлерінің қорытынды концерті болды. Залды қақырата жаздаған қол шапалақтаулар үлкен қошеметтің, құрметтің - ақ куәсі. Бір көзге түскен жай — біздің әрбір өнер шебері республикасы үшін жанын салды - ақ, жауапкершіліктің ең асқан өнегесін корсетті деуге болады. Олардың шеберлігін биік сатыға көтерген де тап сол жауапкершілік нотасын жоғары алғандығында еді.

Телефонмен Сәкең мән-жайды Димекеңе айтып жатыр. Москвалық белгілі адамдардың ой-пікірін де алдыға тартты. Бір рет бөгеліп қалды. Ар жағынан үлкен кісі сұрақ қойды -ау деймін.

— Зал толы болды. Иә, москвалықтар. Қазақтар да көп болды.

— Мә, Димекең сені сұрайды, — деп Сәкең «ВЧ»-ның трубкасын маған берді.

Өзі сөйлесе де болады ғой, обалы не, Сәкең Димекеңмен тілдесуге келгенде мені қасынан қалдырмайды. Ол кісі де «тоқи берсін, үйрене берсін» дей ме екен?!

Амандықтан соң Димекең:

— Идеолог жолдас, сендер кешегі концертті кімге көрсеттіңдер? - деді.

— Москвалықтарға, Димеке!

— Қайдағы москвалықтар. Залда ылғи қазақтар отырды ғой. Олар Алматыда - ақ көрмей ме?

Маған енді жетті. Республика күндері деген соң Москвадағы өзіміздің студент, аспиранттар күні бұрын билет біткенді сатып алған болу керек. Сөйтіп басқа тұрғындардың, Москваның түбегейлі тұрғындарының тамашалауына мүмкіндік бермепті ғой. Қалпағымызды аспанға лақтырып жүріп, бұл жағына мән бермеппіз. Солай... Мұндай жайды тек Димекең ғана аңғаруы мүмкін.

Үлкен тойдың төртінші күні үш топқа бөлініп, Ульяновск, Орынбор, Новосибирск қалаларына аттандық. Ульяновскіге баратын топты — мен, Орынборға баратын топты — Шәңгірей Жәнібеков, Новосибирскіге баратын топты Жексенбек Еркінбеков басқаратын болды. Алматыдан шығарда - ақ бюроның шешімі солай болған. Саттар Нұрмашевич бізге тұсауларың кесілді дегендей Москвадан Алматыға қайтып кетті. Москва қалалық комитетінде, РСФСР Министрлер Советінде, Бүкілодақтық «Білім» қоғамында болған кездесулерде республика жайындағы сөзді Сәкең айтты. Өзіне тән мұқияттылықпен ол сөздерге аса қатты дайындалды.

Бәрінен де ғажабы айтар жай бар ғой. Қай саладан келтірсең де цифрлар ойнап шыға келеді. Арынды дамудың, қарышты қадамның айғақтары.

Осы күндердің, жалпы 250 жылдық тойдың сипатын аңғартатын кітап «Ұлы достықтың терең тамыры» деген атпен басылып шықты. Онда айтулы деректердің бәрі бар. Біздің бұл жазбамыздың мақсаты ол деректерді қайталау емес, ол қызық та болмас еді. Сол кітапқа сыймаған кейбір сезімге байланысты жайларды ғана естелік ретінде еске салып өту.

Москвадағы күндердің мейлінше табысты болуы жер-жерде алдымыздан шықты. Шіркін, бүгінгі радио мен телевидениенің бағасын біле бермейміз-ау. Қай жерге келсең де кеше өзіңмен бірге болғандай, сол қызықтарды өзіңмен бірге өткізгендей сайрап тұрған, жайнап тұрған жандар...

Ульяновскіге ертеңгі сағат 7-де келсек те, вокзал басы қаптаған адам. Тіпті бір гүл алаңына айналып кеткен секілді. Екі вагонда емес, Қазақстандықтар бүкіл составпен көшіп келгендей әсер қалдырады. Бұл әсер қарсы алудың салтанаттылығынан туса керек. Облыстың бірінші басшылары да осы халықтың ішінде.

Тарихи қала, тарихи атау. Халықтардың достығын қасиетті ту ғып көтерген ұлы Ильич осы қалада туып өсті. Балалық шағы осында өтті. Осы қаланың әрбір бұтасы, анау алып Волганың әрбір тамшысы Ленинді білеміз деп тұрғандай. Ильичтің басқан ізі бар шығар деп әрбір сүйем жерді аса ізетпен, құрметпен аттайсың. Оның есіміне байланысты барлық үйді бау - гүлзарды аралап көргің келеді. Осынау қаланың ауасында да бала Володяның, жігіт Володяның ыстық демі тұрғандай. Көсемнің көкірегіне нұр құйған осынау шәрбат ауа мен осы жердің күн сәулесінде де ерекше қасиет бар сияқты.

Госкомиздатта істеп жүргенде бұл қалаға бүкілодақтық бір жиынға осыдан тоғыз жыл бұрын бір келгенім бар-ды. Қазіргі әсерді онымен еш салыстыруға болмайды. Мүмкін бұл жолғы келіс өзгешелігінен де болар. Әрине, орыс пен қазақ достығының бұл айтулы тойын жалпақ Россия мен кең байтақ Қазақстанның бар қаласында өткізсе де артықшылық жоқ. Бірақ оған қанша уақыт кетер еді. Ульяновск — ұлы Лениннің туған жері, Орынбор — бір кезде Қазақстанның астанасы болды, Новосибирск — Россия федерацияның бүгінгі келбеті. Ал Москва — бүкіл еліміздің жүрегі. Қазақстан күндерін осы төрт қалада өткізуді Россиялық ұлы достар қалай жан-жақты, әрі орынды ойластырған.

Қонақ үйге орналасып болысымен қаладағы көсем ескерткішіне гүл қойып, тағзым еттік. Облыстық партия комитетінде кен көлемді кездесу болды. Облыс өмірі жөнінде кино көрдік. Қаланы араладық. Кешке В.И.Лениннің мемориал - музейінің ең үлкен залында Ульянов облысындағы Қазақстан күндерінің ашылу салтанаты болмақ. Біздің өнер шеберлерінің концертін жұрт асыра күтуде. Бейнелеу өнері, кітап көрмесінің ашылуына да барып үлгіру керек. Қазақстан фильмдерінің таңдаулыларын да ала келгенбіз. Осының бәрінің мақсаты — ұлы Ленин кемеңгерлігінің, Ұлы Октябрь шапағатының арқасында ғасыр жартысынан аз-ақ астам уақыт ішінде Қазақстанның қандай биікке көтерілгенін көрсету. Өзіміз де, сөзіміз де, өнеріміз де осы міндетті атқаруға тиіс. Сенің шапағатың, менің тұлғам, міне, — осылай деп дос алдында, достықты ғұмыр бойы пір тұтқан халық алдында есеп бермекпіз.

Ертесіне сағат 9-да (Москва уақыты бойынша) обкомға келсем, менің телефон соғуымды Димекең асыға күтіп отыр екен.

— Концертті қалай құрдыңдар, — деді.

— Бір бөлімін жеке әнші, бишілерден — Әлібек Дінішев, Роза Рымбаева, Рамазан Бапов, бір бөлімін түгел «Гүлдер» ансамбілімен құрдық.

— Оларың дұрыс болған екен.

— Жаман шықпады, Димеке.

— Әлібек пен Роза қатырды ма?

— Қатырғанда қандай!

— Ана Тілендиевтің музыкасына «Гүлдердің» билейтін биі дұрыс шықты ма?

— «Лирикалық билерді» айтасыз ба?

— Ия, ия.

— Жұрт бөлекше қарсы алды. Димеке, бұл би біздің хореографиямыздағы соңғы үздік табыс қой.

— Солайы солай-ау. Тағы сондай кемі екі-үш биің болса ғой.

Бұл сөздерді алдағы ізденістің үлкен бір программасындай қарсы алдым, мен.

— Кинодан не апардыңдар? «Алмастың қырлары» бар ма?

— Бар, Димеке.

Осы фильмді Димекеңнің айтуымен кетерден біраз бұрын жаңалағанбыз. Бір сағаттың ішінде республика өмірінің алуан қырын аңғартатын әдемі документалды фильм болып шықты.

— Ал енді жабылуына да мұқият болыңдар!

Димекеңнің Орынбор мен Новосибирскідегі жағдайды да осылай жіті қадағалап отырғанына күмәнім болған жоқ. Өнердегі ғана емес, басқа барлық саладағы биік табыстарымыз да осы бір аңғарғыш көңіл мен алғыр ойдың туындысы шығар - ау...

* * *

Биылғы үлкен сын әлі алда. Көп кешікпей, Россия Федерациясының өкілдері Алматыға келеді. Олар да өздерінің сөздері мен өнерлерін осы достық тойына арнайды. Оған дұрыс дайындық керек. «Тас түскен жеріме ауыр. Келгенше қонақ ұялады, келген соң үй иесі ұялады» демей ме халқымыздың дана мақалы. Одан соң 250 жылдықтың ресми салтанаты. Июньнің 10-11-іне белгіленіп отыр.

Россия Федерациясының асыға күткен Қазақстандағы күндері де алып ұшып жетті дейсің. Май айының екінші жартысында біз де мәре-сәре болдық та қалдық. Бүкіл Қазақстан тікесінен тік тұрды десе болғандай. Барлығы 800-ден астам адам қонақта. Тек жазушылардың өзінен Михаил Дудин, Егор Молев, Юрий Бондарев сияқты майталмандар. Басқа салалардан да осы деңгейдің адамдары. Ульянов, Орынбор, Новосибирск облыстық партия комитеттерінің идеология жөніндегі хатшылары. Ресми делегацияның басшысы РСФСР Министрлер Советі председателінің орынбасары Качемасов Василий Феодорович.

Қонақтарды май айының айтып жеткізгісіз, көз тоймас көркем көркімен Алматы қарсы алса, Қарағанды, Целиноград, Жамбыл облыстары ажырамас достықтың ақ тілеулі, ақжарқын көңілімен шығарып салды. Жүрегімізде естен кетпес күндердің, ұмытылмас кездесулердің, қыл өтпес достықтың қимас суреті, бауырлардың арынан жарылған сөздері мен тұлғалықтың, тұнықтықтың күзетіңдей жаудыраған көздері қалды. Достықтың терең тамырын ғана емес әрқашан да ортаймас, күш беріп, қуат қосар жалқын жалынын да сезгендей болдық.

Оқиғалар бірінен соң бірі өтіп, мән-мазмұны тереңдей түсті. Негізгі салтанатты өткізер күнге де жеттік. Талайдан бері ірі салтанаттардың, үлкен қуаныштардың ордасы болып жүрген М.И.Ленин атындағы сарай тағы да жасанып, мемлекеттік түрге енді. Оның төрінде алға ұмтылып, бәрімізге болашақты көрсетіп тұрған ұлы көсемнің әдемі бейнесі. Сол бейненің артында СССР - дің, РСФСР - дің, Қазақ ССР - нің тулары. Алтынмен жалатқандай алыстан көз тартатын 250 деген цифр.

КПСС Орталық Комитеті Саяси Бюросының мүшесі, Москва қалалық партия Комитетінің бірінші секретары Виктор Васильевич сөз сөйлеп, республикаға Ленин орденін тапсырды.

КПСС Орталық Комитеті Саяси Бюросының мүшесі, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші секретары Димаш Ахметұлы Қонаев баяндама жасады.

Ту қасында Саяси Бюроның екі мүшесінің құшақтары айқасты. Дүр сілкініп, бүкіл зал орнынан тұрды. Олар екі адамның ғана емес, екі халықтың құшырлана құшақтасып жатқанының куәсі болғандай. Көп адамдардың, әсіресе әйелдердің көзінен ыршып жас та шықты. Бұл қуаныштың, қимастықтың, осынау салтанат тебірентіп сыртқа теуіп шығарған мөлдір моншақтар еді. Көздердің осындай моншақтармен сүйкімді көрінетін сәттері де болады ғой. Мынау сол сирек сәттің, жан жадыратқан жалқы сәттің тап өзі еді.

Достық жөнінде аз айтылмайды. Аяулы сөздеріміз де соған арналып жатады. Кітаптар оқимыз, фильмдер көреміз. Ұлы достығымыз өзімізге етене болған соң таң да боп көрінбеуі мүмкін. Бірақ соны таң етіп көрсете білу де керек пе деймін.

250 жылдық міне осындай міндет атқарды. Димекеңнің баяндамасында мынандай жолдар бар:

«Біздің бабаларымыз қателеспепті. Осыдан 250 жыл бұрын олар өздерінің тарихи жолын дұрыс таңдаған. Өзінің бақытты болашағын ұлы орыс халқымен достықтан көрген».

Осы айтулы датаны атап өтуге осыдан екі жыл бұрын басталған дайындықтың бүкіл мән-мағынасы осы жолдарда жатқан жоқ па. Екі жыл бойы республиканың әрбір елді мекенінде 250 жылдық, яғни достық тойы шеру тартып, заманымыздың осы ұлы құбылысының сыры мен қырына терең бойлата түскен жоқ па. Достыққа деген адалдықты қазақтай қастер тұтыңдар деп әрбір орыс ойланды. Осы үлкен тойдан басқа ұлттардың өкілдері де аса бір аяулы сезім — бауырмалдыққа барынша бас иіп, адал болу керектігін ұқты. Барымыздың бағасын, өз асыл қазынамыздың салмағын терең сезіне түстік. Алтынның қолда барда қадірі жоқ емес, алтын әрқашанда алтын болып қалады, достық достық болып қалады. Ал ешқашан тат баспайтын асыл, баға жетпес байлық! Достықты қадірлегенің — өмірді қадірлегенің.

Осы түйінді әркімге жасатқан оқиғаның тарихи орны қандай болмақ?! Бұл оқиғаның рухани салмағын, тәрбиелік мәнін немен өлшей аларсың! Бұл тойдың терең ойдан, толғанудан туған идея екеніне баршаның көзі жете түсті.

Рухани салмағы демекші... 11 июнь күні Медеу мұз айдынында театрлық, үлгіде зор қызық тамаша болды. Әлі есімде, Димекең Медеудегі мерекенің жобасын үш рет қарап шықты. Бұл мерекені тап осы мұз айдында өткізу жөнінде ой салған да өзі болатын. Сондағы айтқаны: біріншіден, ол Медеу, сырттан келген қонақтарды елең еткізері сөзсіз. Екіншіден, жаздың аптаған ыстығында мұз айдында той өткізу ғажап емес ие. Үшіншіден, мұндағы мерекенің программасы ешбір мерекеге ұқсамауы керек. Әрі осы тойдың негізгі идеясын ашуға тиіс.

Екі келгенде жобаны бірде Октябрь мерекесіне, бірде май мерекесіне ұқсап кетіпті деп қайырған. Алматы қаласының бүкіл ойлы интеллигенттері бұл іске шұғыл жұмылдырылған. Бас режиссерлікке СССР Халық артисі, академиялық қазақ драма театрының бас режиссері, әрі директоры, Әзірбайжан Мәмбетов қойылды. Мұз айдынындағы стадионға 10.000 адам сиятын болса, мерекелік қойылымға он мыңға тарта адам қатыстырылуға тиіс болды. Алматы облыстық, қалалық партия комитетіндегі жолдастардың да мұрнына су жетпей жүр. 250 жылдық республика үшін қандай сын болса, Астаналықтар үшін Медеудегі мереке де сондай сын болмақ.

Үшінші жобаны бүкіл бюро мүшелерімен Димекең тағы қарап шықты. Сценарийін жазғандар да, суретшілер де, архитекторлар да, режиссер, оның көмекшілерінде де, қала басшыларында да зәре жоқ. Үшінші рет жарамай қалса...

Барлық деталы баяндалды. Мұзда 250 деген цифр қатырылады. Тарих та, республиканың кешегісі де, бүгінгісі де, ертеңі де болады. Мынау Қазақстан жерінен заулап бара жатқан ракета - корабль. Тура жұрт алдында көкке көтеріледі, ұзындығы 30 метр.

Төрт тақырып ерекше атойлап тұр. Халықтар достығы. Ұлы Октябрь таңының атуы. Тың. Бейбітшілік жолындағы күрес. Бүкіл спектакль - представлениенің көрікті шығуы үшін он мың адамға жаңадан костюм тігіліп жатыр. Екінші бөлім — мұз үстіндегі би. Опын өзі де кішігірім спектакльге пара-пар. Ертегіден, күлдіргі пьесалардан, үлкен би - көріністерден үзінділер. Ағаштан жасалған жылжымалы сахна болмақ. Оның үстінде тойдың ең соңында өлең айтылып, би билейді, акробатикалық номерлер болмақ. Бірінші бөлімнің кезінде представлениеге қатысушылар тайғанамас үшін бүкіл мұз айдынына жасыл алаң түсіндей кілем - киіз төселмек. Осы кілем - киізді бірінші бөлім біткен соң бес минут ішінде домалатып жинап алатын солдаттар болады. Осы жасыл кілем үстіндегі анау бөбектердің тұрысы қандай шіркін. Тың биі алтын масақты, сарғайып піскен кең даладағы шетсіз-шексіз астық мұхитын елестетпекші. Анау косманавтар отряды, костюмдері қып-қызыл, скафандрдың жаңа модасы дерсің. Халықтар достығы бөлімінің көрінісі тіптен ерен. Мына күйінде шығара алса, сезімі бар жан тебіренбей тұра алмас.

Жалпы қойылымның өзі де осы көріністен басталады. Алаңға әсем киінген барлық ұлттың өкілдері шығады да, ұлы той — достық тойы дүрілдеп жүріп береді. Сонау терең тарихтан бастап өмір кезеңдері, оның ішінде қиыны да, қызығы да көз алдыңнан өтеді. Сол тарихи сындарда мұқалмаған, асыл қыры ашыла түскен бір ұлы құбылыс бар. Ол — достық. Халықтар достығы. Міне сол достықтың ұлы нұры, кең арнасы қойылым соңында көз алдымызға тағы келеді... Екі жарым сағаттың ішінде екі жарым ғасырлық өмір кешеміз.

Димекең бұл жобаны құптады.

— Біраз ізденістер. Бірақ бұларың әзірге жоба, макет. Ертең іс жүзінде қалай болады, әңгіме сонда.

Ол кісі тағы бір мәселеге назар аударды.

— Стадионға келетіні 10000 адам. Спектакльге қатысатыны да соншама. Қызықтап, жібермесең де есебін тауып жететіндер қаншама болмақ. Қаншама автобус, жеңіл машина болады. Бұларға бір жерде кідіріс болмауы керек. Онда тойдың сәні бұзылады дей бер. Ол күні бір адамның қабағына кірбің түспесін. Соның бәрін осы бастан өлшеп пішу керек. Механизм должен работать четко!

Медеу мерекесіне дайындық осындай соңғы нығыртудан кейін шыр көбелек айналып жүріп берді де, ол шын мәнінде ұланғайыр ғажап той болды.

Барлық одақтас республикалардан, Москвадан, Ленинградтан, Татар мен Башқұрт автономиялы республикаларынан келген қонақтар үкімет трибунасына орналасқан болатын. Грузия ССР - і Жоғарғы Советі Президиумының председателі Патаридзе қалжыңдап сөйлеп отыр. Оның кешегі негізгі салтанатта айтқан сөзі жұрттың бәрінің есінде. Шын жүректен республиканы құттықтай келіп, біздің алдымызда да үлкен той бар. Қазақ достардың дайындығы, мынадай етіп, өткізуі бізге өнеге. Сіздерді тіпті тауымызды далаға ұқсатып жайып жіберіп қарсы аламыз деген болатын. Жұрт бұл сөзге ду күліп қызу қол шапалақтаған-ды.

Түркмен ССР - і Жоғарғы Советі Президиумының председателі Набиев мына Медеуде оның сол сөзін алдына тартты. Патаридзені қабырғасынан түртті де:

— Тауыңды да дала ғып жаярсың - ау. Ал мынандай Медеуді қайдан табарсың? — деді.

Бұл сөзді естіп қалғандар «қатырды - ау» дегендей күлісіп алды.

Патаридзе сасқан жоқ, өзі де рақаттанып күліп алды да:

— Оның рас. Өзге табылса да мынадай Медеу, Медеудегі осынау салтанат табыла қоймас. Достың көңілін табу үшін біздің грузиндер елде жоқ сыйлық іздейді. Ұмытпасын деп сол сыйлықты тарту етеді. Қазақтар бұл жолы тап солай істеді. Ешкімде жоқ Медеуінде ешкім ойлап таба алмас ойын-сауық жасады. Бұл сыйларына мың да бір рахмет. Бәрінен де кереметі бұл тартуларында ұмытылмас рухани салмақ, үлкен парасат бар.

...Күн бүгін қай кездегіден де нұрлы секілді. Қол созым жерде басын ақ мұз басқан Алатау, бауырында жасанған, жасарған, жаңа ғана ғаламат тойды атқарған Медеуі, аптаған ыстықта жанардың жалтыраған аясындай болып мұз айдыны жатыр. Ортасында 250 деген цифр.

Қонақтар қайтуға бет алды. Ортасында биік Димекем. Көңіл-күйіне, ажарлы әңгімесіне қарағанда бүгінгі қойылым оған ұнаған сияқты. Мен де биіктеп кеткендей болдым. Мен ғана ма... Осынау жиырма мың адам түгел биіктеп келе жатыр еді. Қуанғаным шипама, алдымнан шыға келген Әзірбайжанды қызмет бабымнан қысылмай-ақ бетінен сүйіп алдым.

Рахмет саған. Режиссураң қатып шықты.

«Нағыз режиссерді құттықтауға асық». Біреу құлағымның түбінен сыбыр ете қалғандай болды. Байқасам, өз жүрегімнің қыбыры екен. Жанарым қонақтардың ортасында бөле-жара көзге түсіп бара жатқан Димекеңе тағы қадалды...

Сын үстіне сын

СССР - дың 60 жылдық тойы да осы мен хатшы болған жылға тап болды. Оның көп дайындығы 250 жылдықпен қатарлас жүргізілді. Ең жауапты сәті — күз, ноябрьдің аяқ кезі. Осы мерекеге байланысты Москвада әр республиканың күндері өтіп жатыр. Артқы түйенің жүгі ауыр демекші, Қазақстанды соңғы жағына қалдырыпты. Одан кейін Украина, РСФСР. Сонымен «күндер» циклі аяқталмақшы.

Бұрын өткізген республикалардың бір тиімді жағы — неде болса жазда, жаздың аты жаз ғой, дайындыққа да, барып қайтуға да қолайлы. Телевизордан әр республиканың күндерін жіті қадағалаудамыз. Жалпы программа ұқсас болғанмен әр республиканың өзінің ерекшелігі, өзінің жетістігі бар. Әңгіме соны одақтық қауымға ұтымды көрсете білуде болып жатыр.

Ең мықтап дайындайтын нәрсе — Москвадағы Бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістіктерінің көрмесіндегі республика павильоны. Күндер сол көрмеден басталуда. Одан кейін Москва қалалық комитеті, Моссоветтен бастап бірнеше жерде кездесу. Бізге қамқоршы аудан — өзімізге ескіден таныс Краснопреснеже ауданы. Совминнің, Госпланның, тиісті министрліктер мен ведомстволардың басшылары жиналып, павильонның жағдайы бірнеше рет талқыланды. Москваға әлденеше рет адам жіберіп алдық. Павильонды бүгінгі күннің, үстіміздегі бесжылдықтың рухына сай едәуір жаңарту керек. Мұның өз алдына жобасы, жоспары жасалды. Бұл жұмысқа ЦК - ның барлық бөлімдері тартылды десе болғандай.

Өнерпаздардан кім барады? Москва көркемөнерпаздардан болсын деген нұсқау берді. Орал облысының өнерпаздарын апаруды жөн көрдік. Мықтыларды да ұмытқанбыз жоқ. Бибігүл, Ермек, Әлібек, Роза, Рамазан, Қорлан, Рахима тағы басқаларын да дайындап жатырмыз. Мәдениет министрлігі, оның министрі Жексенбек Еркінбеков өзіне тән елгезектікпен 250 жылдыққа қалай дайындалса, солай дайындалып жатыр. Мықтыларға сенсек те, өнерпаздарға алаңдаймыз. Обком да аса жауапкершілікпен дайындалуда.

— Сіздер бұл жолы бүкіл республиканың намысын жыртасыңдар.

Осы сөз оларға әлденеше рет ескертілді.

Бұдан кейінгі дайындықтың бір тармағы: күндер болатын шақта Москвадан берілетін республика жөніндегі теле-радио хабар, орталық газеттерде берілетін беттер, өзіміз арнайы шығарып ала баратын түрлі-түсті газет - спецвыпуск, буклет, баспасөз конференциясында ше тел журналистеріне, өзіміздің (елдің) журналистерге тарататын арнайы пресс - бюллетень.

60 жылдыққа арналған плакат, кітап өз алдына бір төбе. Мұның сыртында әр коллективпен кездескенде соларға тартатын сыбаға - сыйды дайындаудың өзі өз алдына күрделі жұмысқа айналды.

Аэропорт басынан бастап, әр кездесуде сөйлейтін адамдарды әзірлеу керек. Оның ішінде әр саланың маманы, республиканың жағдайын жақсы білетін, жақсы біліп қана қоймай, кезі келген сәтте жақсы айта алатын адамдар болуға тиіс. Сол адамдармен күнде кездесу, әрқайсысымен әңгімелесу керек. Қысқасын айтқанда дайындау қажет. «Қағазға түскен жақсы жоба — жарты іс» деп бекер айтпайды ғой. Мұның бәрі мінсіз қағазға түсті. Бюрода бекітілді. Енді мінсіз орындау керек.

Қысқасы алдыда «60 жылдық» атты сын тұрды. Бұл істің бүкіл тізгіні маған берілгендей. Жүрек қобалжиды. Қобалжу дегенді әмсе қорқу деп қабылдауға болмайды. Қобалжу деген сол іске жан салудан да туады. Жан салу деген сөз — әр деталын тексеру, әрбір пунктіне абай болу деген сөз. Кейде қағазда жып-жылмағай болып тұрып, орындалуына келгенде абыройсыздыққа душар ететіні бар.

Биылдың өзінде тап солай бір «құлағаным» ешқашан есімнен кете қоймас. Ол суретшілер одағының кезекті съезі. Келгеніме екі ай да болған жоқ, май айында сол съезд өтпек болды. Мәдениет бөлімі бәрін жылпылдатып, бәрі сақадай сай, өткізіп жіберейік деді. Қолдауға тұра келді. Бірінші күні баяндама жасалды, жарыссөз болды. Екінші күні — сайлау. Масқара осында болсын. Председатель қоямыз деп отырған Сабыр Мәмбетовімізді құлатып алды. Бұл қалай болды? Бедел десе беделі бар, аты әйгілі суретші, осы одақты басқарғанына талай жыл. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты, Жоғарғы Совет председателінің орынбасары. Бір дауыс жетпей қалды. Бұл бұл ма? Ең беделді, ең еңбегі сіңген деген көп қарттарды сызып тастаған.

Сайлаудың аты — сайлау. Басқа кандидатура іздедік. Шәкен Ниязбековті өткізуіміз керек. Қасарып қалған бір топ бар, жастар тобы көнбейді. Үшінші күні 230-дан астам одақ мүшесінің екі жүзіне тарта адаммен жеке-жеке сөйлесуге тұра келді.

— Мәмбеевті неге сыздыңдар?

— Сызғымыз келген соң сыздық.

Ешбір басқа себеп айта алмайды.

— Қарттарға неге қарсы болдыңдар?

— Қашанғы оларды қошеметтей бересіңдер. Бізге жол қайда?

Принципті, терең бір тенденцияны байқататындай ештеңе жоқ.

Қысқасы, үлкен бір саяси шара бір топ жетесіз жастардың салауатты ойлауының жетіспеуінен осындай жағдайға ұшырады. Әрине, оған тікелей кінәлімін, бөлім де кінәлі. Оның қағазында бәрі жап-жатық еді. Бірақ бөлім қызметкерлері суретшілер арасындағы әлгіндей «шиді» кезінде байқай алмаған. Мен оларға сеніп қалғанмын. Партиялық жұмыстағы, жалпы басшылық жұмыстағы ең үлкен өнер — оқиғаның алдын алу, оның бүгінін де, ертеңін де көріп отыру. Ол үшін көбірек байланыс, тағы да байланыс керек. Қарауындағы сенген дұрыс, бірақ қадағалау да керек — доверяй, но проверяй!

Суретшілер съезі өтіп жатқанда Димекең Жамбыл облысында командировкада еді. Жағдайды естігенде:

— Сөйтіп, «құлаттым де», — деді.

Кіріп кетуге жердің тесігі болмады. Амал не, болар іс болды. Қағаздағы жатық жоспардың ар жағына бір ғана жанды қарау, ең болмағанда алдын-ала бір-екі адаммен сөйлесу жетпей қалды. «Мені құртқан» сол болды.

Мынау 60 жылдықтың алдында осындай «сый» тартатын оқиға болып жүрмесін. Соған сақ бол дейді бүкіл ішкі дүниең.

Ноябрь айы күтпеген жерден ауыр ай болды. 10-ы күні Леонид Ильич Брежнев қайтыс болды. Ел қара жамылып отырғанда салтанаттың қандай ажары болмақ. Оның үстіне Қазақстанның күндері КПСС Орталық Комитетінің ноябрь Пленумымен, СССР Жоғарғы Советінің сессиясымен тұспа-тұс келді. Алдын ала дайындалған Москвада сөйленетін сөздер сан мәртебе өзгертілді. Қайғының да салмағы, сонымен бірге ешнәрсе ешқашан толастата алмас өршіл өмірдің биігі де ескерілуге тиіс. Қиын кезеңде тас түйін болып достасқандық үлгісін көрсетуге партия шақырып отыр. Ноябрь Пленумының рухы да сол. Кейінге қалдырылмай 60 жылдыққа арналған күндерді де өткізе беруге ұйғару — сол коммунизм көшінің өміршеңдігінің айғағы.

Түсі суық сұр бұлтты күз әбден правосына енген. Үлкен бір самолетті тек күндерге қатысатындар алып, ұшып келе жатырмыз. Оралдан әдейі шақырылып, Алматыда бірнеше сынақтан өткен өнерпаздар да отыр мұнда. Олардың «уһ» деп демалғаны да осы самолеттің іші шығар.

Көз алдыма Домодедово аэропортының басы келеді. Жиналған жұрт, оркестр ойнап тұр. Транспорттарға қазақстандықтарға сәлем жолдаған жазулар. Басқа республикалардың күндері өткенде осындай көріністерді байқағанбыз. Митингі болады, сөз сөйленеді. Ол кенже телевизордан беріледі. Осы кездесудің қалай болатынында да үлкен гәп бар. Қанша айтқанмен алғашқы әсер.

Самолеттің ішінде қасыма Шәңгерей Жәнібековті, Жексембек Еркінбековті алып жүріп, отырғандарды аралап шықтым. Басыма сақ етіп бір ой келе кетті. Оралдық биші қыздардың алтын масаққа ұқсаған әдемі костюмдері бар болатын. Москваға жақындағанда сол костюмдерін кигізу керек. Самолеттің алдынғы, артқы тарапынан да алдымен соларды түсіру керек. Музыкасы ойнап жатсын, қыздар түсе сала билеуге тиіс.

— Күн салқын, қыздарды ауыртып алмаймыз ба? — деген сақтанушылық та болды.

— Тәуекел! Жастық бір жолғы суықты көтерер.

Идеяның өзін-өзі ақтағаны. Күннің салқыны салқын екен. Бірақ басы бір сәт масақты кең далаға ұқсап кетті. Қазақстанның ғана астығы жиналып болған тың өлкесі көшіп келгендей әсер қалдырды. Онсыз да салтанатты жағдайды мына көрініс құлпыртып жіберді. Сол бойы кешінде де телевизордан әдемі көрінді.

Сол сәттен бастап Москваны майда бір тамсандырған Қазақстанның өнер шеруі тағы да жүріп берді дейсің. Күні бұрын жасалған программа дәлме-дәл жүзеге асып жатыр.

Әр күнгі кешкі сағат 11. Мен тоқтаған бөлмеге осы күндерді өткізу жөніндегі штаб, әр топтың басшылары жиналады. Не істеп, не қойды. Қай жерде кездесу, концерт қалай өтті. Бүгінгі күн Москвадағы баспасөзге, республикаға қалай беріліп жатыр, қай мәселеге назар аударылды? Осының бәрі тәптіштеп тексеріледі. Ертең кім неге жауап береді, қай жерде не болады, программаға енгізілген өзгеріс бар ма, болса оны жүзеге асырудың жолдары қандай — осының бәрін пісірмей дамыл жоқ. Жұрт тараған соң ертеңгі сөйлейтін сөздердің текстін қарау күтіп тұрады. Кешінде екі-үш жерге сөйлеуге тура келеді. Ауылдан алып келген тексттер быт-шыт өзгертілді. Жаза білудің пайдасын осы жолы айқын сезіндім.

Күндердің ресми ашылуы жақсы өтті. Көрме директорының міндетін уақытша атқарушы салтанатты жиынды ашты. Сосын маған сөз берді. Отыз минутта Қазақстан секілді республиканың өткен жолын, бүгінін, ертеңін отырғандардың көз алдына келтіре алдым ба? Осы оймен сөзді бітіре бергенде жұрт ду қол соқты. Республика атынан көрмеге Қапшағай фарфор заводында жасалған әдемі вазаны сыйға тарттым. Көрме дирекциясы бізге жұтып қойғандай шағын самауырды сыйға ұсынды.

Өнер шеберлерінің концертін зал аса ұнатып қарсы алды. Оралдықтар алғашқы сыннан мүдірмей өтті. Сол күннің өзінде көрмеге келушілерге олар үш-төрт концерт беріп үлгірді.

Біздің павильонда да келушілер көп екен. Ала жаз бойғы еңбектің нәтижесін байқау үшін аралап шықтым. Жасалған өзгертулер, жаңалықтар орнымен секілді. Ресми ашылудан бұрын көрме басшыларынан павильон жөнінде сұрағанмын.

— Біз көп республиканы өткіздік қой. Енді Украина мен РСФСР қалды. Салыстыруға мүмкіндік мол. Жақсыны жақсы деу керек.

Сіздердің павильондарыңыз үшін біз ұялмаймыз. Шынымызды айтсақ, мақтан етеміз.

Бір топ шетелдіктерді көзім шалып қалды. Тілдерін бұрап:

— Қазақстан. Целина. Космос, — деп тұр екен.

Өз павильонымызды аралап жүрген біздерді көріп:

— Здо-ро-ва. Павильон тут. Концерт тут, — дейді.

Бұлар ФРГ-дан келген туристер еді деп таныстырды оларды бастап жүрген адам.

«Достарды емес, дұшпандарды да таң қалдырсақ - онда жаман болмады» - деген бір сөзім қайта-қайта ұрланып кіріп, жүзіңе күлкі үйіре береді.

Қазақстанның өнері жөнінде әңгіме айтуды қонақтар Нұрғиса Тілендиевке, әдебиеті жөнінде академик Мұхаметжан Қаратасовқа, архитектурасы жөнінде Алматы архитектура-құрылыс институтының ректоры Мұқаш Байболовқа, жалпы халы шаруашылығының жеңістіктері жөнінде - Қазақ ССР мемлекеттік жоспарлау комитеті председателінің бірінші орынбасары Гарай Сағымбаевқа тапсырғанбыз.

Бүкіл кермеде ол күндері радиодан қазақ музыкасы ойнап, әдемі дауысты дикторлар республика өмірінің соңғы жаңалықтарын айтып тұрды. Бір жерде слайдфильм көрсетілуде. Москвадағы көрмеде емес, тіпті Қазақстанның өзінде жүргендей әсерде қаласың. Байболов жолдас Алматыдағы бірегей әдемі құрылыстарды түгел слайдфильмге түсіртіп алып келіпті. Әңгімесін ол тіпті ажарландырып жіберіпті. Әне, Медеу мұз айдыны, «Қазақстан» қонақ үйі, «Отырар» қонақ үйі, Орталық Комитет үйінің алдындағы атақты алан, ол кезде Леонид Ильичтің аты әлі беріле қоймағанды. Әдемі түзу көшелер — Ленин, Абай, Сәтбаев проспектілері. Телевизордан күні кеше түсірілген 250 жылдықтың салтанаты көрсетіліп жатыр. Үймелеген жұрт...

Бір павильонға келсек, Нұрғиса әңгімесін енді бітіріп, домбырасын қолға алыпты. Әдеті бойынша екі көзді шарт жұмып жіберіп, өз музыкасына өзі балқып отыр екен. Жұртты да балқытып жіберіпті. Ең соңында «Баламишканы» тартты. Сатыр-сұтыр қол шапалақтау...

— Настоящий виртуоз! — деді залда біреу.

— Екі ғана ішектен мұншама үн шығаруға болады екен, ә!

Осындай пікірлерге де құлағымыздың құрышы қанып бара жаттық.

Айтулы сапар, абыройлы іс болды.

Осындай абырой жолдас бола берер деп ойлағам ғой. Күрт өзгерістің туарын кім күткен... оның үстіне үш жарым жылдан астам уақыттан соң.

3 декабрь 1985 жыл. Москвада немістермен жұмыс істеу жайлы бүкіл одақтық жиын болып, содан оралған бетім. Жиында КПСС Орталық Комитетінің секретары М.В.Зимянин кіріспе сөз сөйлеп ашты. Келгендерден бірінші болып мен сөйледім. Еліміздегі 2 миллион немістің 46 проценті біздің республикада тұратын болғандықтан сөзді бізден бастаған болу керек. Істеліп шыққан жұмыс, кейбір проблемалар біршама жаман айтылмады.

Осы сапарға аттанар алдында Димекеңнің бір звоногі ұнаған жоқ-ты.

— Кешікпей тез қайт. Бөлімдерде болмай-ақ қой.

Неге деп сұрамадым. Бірақ сөз төркіні көңіліме жақпады. Кейінгі кезде түйіліп жүрген көңілдің бір зілді соқпасы сияқты көрінді.

Түнгі рейспен (сол күнгі) қайта қайттым. Таңертең сағат 8-де Алматыға түстік. Бір-екі сағат демалу ойымда еді.

Секретарь қызым телефон соқты. Бірінші приемныйдан сұрап жатыр деді.

— Қазір келем, — дедім.

Түстен кейін жолығуға келістік.

Ия, міне, сол жолығу.

Кеңестің қалай өткенін сұрады. Айтып отырмын. Бірақ кездесу мақсаты басқа екенін аржағым сезгендей. Бір тыңдап, бір тыңдамай ала көңіл болып отыр Димекең. Айтқысы келетін жайы бар. Сол пікірі жарылып шықты да.

— Осы саған интеллигенция аса разы емес. Жұмысты босатуға тұра келіп тұр. У тебя не получается.

— Қай интеллигенция, қандай наразылығы бар екен.

— Оны қайтесің. Айтса сөз жетеді. Үстіңнен арыз көбейіп кетті.

— Қазір кімнің үстінен болса да арыздың құйындап тұрған кезі емес пе. Жазғандарды тексеріп анықтайық.

— Бұрынғы келген жұмысыңа барсаң қайтеді. Алдындағы тілдей қағазға «КазТАГ» деген жазу тұрды.

— Бұдан басқа бөтен сөз жоқ па?

— Жоқ.

— Онда сіз сондай түйінге келсеңіз, келіспеске не амал бар...

* * *

У тебя не получилось. Аргументтерін іздеймін. Үш жарым жылды ұзынды бойға көз алдымнан өткіздім.

1982 жыл. Екі жүз елу жылдық, СССР - дің құрылғанына 60 жыл толған жыл. Қаншама бірінен бірі өткен идеологиялық шаралар болды. Олар жайлы осы жазбаның бас жағында жақсы айтылған. Осы оқиғаларға арналған Димекеңнің өз баяндамаларында «Провели блестяще» деп бағаланған-ды. Бүкіл республика дүр сілкініп қалған. Сол жылғы күзде Эстонияның әдебиеті мен өнерінің күндері өтті. Ол түгелімен менің мойнымда болды. Қонақтар көзін жұмып, басын шұлғып кетті. Алғашқы келген жылдың өзі, алғашқы қадам. Жаман ба?

Күнделікті қат-қабат жұмысты есепке алып жатқаным жоқ. Кезең - кезеңді ғана айтып отырғаным.

1983 жыл. Бұл атақты июнь Пленумы болған жыл. Болады деп қаншама қамдандық. Болғаннан кейін қаншама шара белгіленді. Партиямыздың өмірінде соңғы жиырма жыл ішінде идеологияға арнап шақырылған бірден-бір пленум. Документтердің өзінде атап көрсетілгендей үлкен бетбұрыстың пленумы болды. Осы Пленумның қорытындысына арнап, өзімізде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің X пленумын өткіздік. Сынға құрылған, талдауға толы баяндама дайындалды.

Барлық облыс, аудандарда осы рухта жұмыс жүріп жатты. Мақсат — идеологияның жұмысқа жаңа серпін, жаңа сипат беру. Бүкіл қауымның назарын аудару, адаммен жұмыс істеу, адамгершілік факторға сүйену, соны бүкіл істің өзегі ету — бағыт осы ілгері жылжу керек. Ірі қимылдың ықпалы әр істен - ақ бой корсетті. Ең алдымен басшылар бет бұрды бұл жұмысқа. Қарсы насихат қатты колға алынды. Бір созбен айтқанда идеологияның күні туды, туы биіктеп желбірей түсті. Жыл қауырт та қарбаластығымен мені ғана емес, бүкіл идеология майданына қатысы бардың бәрін шыңдап, ширықтыра түсті.

1984 жыл. Бұл жылды мектеп реформасының жылы дер едім. 1983 жылғы июнь пленумында айтылған бір бағыты — жас ұрпақты тәрбиелеуді мүлде басқаша жолға қою бағытын белгілеген керемет документтер қабылданды. Халыққа білім беруде революциялық өзгеріс жасайтын кезең туды. Бұл реформаның мәнін өзіңе де, өзгеге де осылай ұқтыру керек. Тереңдеген сайын сан қилы проблемалар — материалдық-техникалық база, педагог кадрларды жаңаша даярлау, еңбек тәрбиесі, оны мектептен бастап әрбір кәсіпорын, колхоз, совхозбен байланыстыру проблемалары туды. Сосын, компьютерлік білім беру.

Осы төрт бағыттың қиындығы бірінен бірі өтеді. Соңғы он екі жыл бойы республикада бірде-бір жыл мектеп, кәсіптік-техникалық училищелерді салу жоспары орындалмаған. Бөлінген күрделі қаржыдан 6 миллиард сом игерілген. Өзге құрылыстар басып кетіп, бұлар кейін сырылып қала берген. Әрине, одақтық аса маңызды құрылыстар көп қой. Дегенмен жұрт мектеп құрылысының жыл сайын орындалмауына әбден үйреніп кеткен. Соның салдары: Украина, Өзбекстандарда бір сменада мектептердің 70-80 процентінің оқуына қол жетсе, бізде 46 процент ғана. База өспеген, база өте кейін қалған. Осы идеяны мектеп реформасына арналған Пленумының өзегі еттік. Материалдық-техникалық базасыз реформаны жүзеге асыру мүмкін емес. Мәселенің бірінші қойылысы осы.

Екінші. Жоғары білімді педагог кадрлармен республиканың қамтамасыз етілуі — 68 процент қана. Бұл бүкіл одақтағы ең төменгі көрсеткіштердің бірі. Пединституттарға көңіл болу, оған алынатын жастарды дұрыс іріктеу, әйтеуір оқуға түсу үшін келгендерді емес, бала тәрбиесіне, педагог болуға туа жаратылғандарды алу — осы бағытта қандай икемді жүйе жасауға болады, қазіргі қалыптасқан практиканың несі жарамды, несі жарамсыз, пединститут коллективтерінің өзін қалай қайта тәрбиелеу керек? Осы мәселелерді ойлау қажет, іздену қажет. Мұнсыз материалдық базаны қатырғаныңмен реформа жүзеге аспайды.

Үшінші. Республиканың әр бұрышы, әр егіс танабы, әр фермасы, өнеркәсіптегі, құрылыстағы әр цех, участок класқа, еңбек класына айналуға тиіс. Реформаның негізгі идеясы — жастайынан еңбекке баулу, осыны талап етеді. Еңбекке баулитын педагог - ол оқу комбинаттары, өндіріс коллективтерімен тығыз байланысы.

Бұл жөнінде бір кезде республикада туған Екібастұздықтардың жақсы бастамасы, Көкшетау, Целиноград облыстарындағы жеке аудандардың игі істері сөніп кеткен. Соған қайта жан бітіру керек, жаңаша, реформа талабына сай жан бітіру керек. Бұл өзі үлкен бетбұрыс болуға тиіс. Онсыз базаң сай болсын, педагог кадрларың дайындалсын бәрі бір реформаның идеясы жүзеге аспақ емес.

Төртінші - компьютерлік білім. Бұл жаңа сала, тың мәселе. База да жоқ, дайындық та жоқ. Былайша айтқанда, все с ноля. Бірақ реформаның ең үлкен элементі халыққа білім берудің, жас ұрпақты талантты етіп тәрбиелеудің ертеңі.

Осы төрт бағыт мектеп реформасын жүзеге асырудың төрт тағаны сияқты көрінді. Бірінсіз бірінің күні жоқ. Бірімен бірін байланыстыра жүргізу керек. 1990 жылға дейін осынша істі тындыру оңай шаруа ма. Міндетті орындау алдымен оны дұрыс түсінуге байланысты. Оның жауапкершілігін жүрекпен сіңіру керек.

Ия. 1984 жылдың жүгі осындай ауыр болды. Оған қоса бұл жыл — тың игерудің 30 жылдығы тойланған жыл. Оның дайындығы өз алдына бір төбе. Тынды игерудің интернациональдық сипатын таныту. Бұл негізгі мақсат. Осы тұста бүкіл еліміздің жазушыларын республикаға әкелу идеясы туды. Академияның арнайы сессиясы өткізілді. Социалистік Еңбек Ері Анатолий Ивановтың мына сөзі есімнен кетпейді:

— Тың игерген облыстарда болдық. Көп адамдармен кездестік. Бірден көзге шалынатын қасиет механизаторлардан бастап басшыларға дейін мемлекеттік масштабта ойлауы. Жұрт осылай тәрбиеленген. Бұл Партия жұмысының басты көрсеткіші деп білем. Адам жанының өзгерісі, адам парасатының өзгерісі. Тыңның берген мықты жемісі, рухани жемісі бұл.

Бұл идеологиялық шаралардың өзегі осы жемісті, адам жанындағы аяулы өзгерістерді одан әрі бекіте түсу, байыта түсу. Мақсат осы болды.

Тың тойы март айынан бастап күзге дейін, негізгі салтанат болғанға дейін көтеріңкі сезіммен етті. Бұл датаны атау жөніндегі руқсатты алуда Димекеңнің еңбегі аз болған жоқ-ты. Соған сай бәрі бабында, биік дәрежесінде жүріп жатты. Идеология бұл істен шет болды деп кім айта алады. Қайта бәріне жан бітіріп, газет, журнал, гелевидениені «шулатып», дүрілдетіп жіберген сол. Бұл арада «өткен күнде белгі жоқ» деген мақал ешбір жөнге келмейді. Әрбір республика еңбеккерінің жүрегіне ол күндер, ол тойдың дүрмегі нұрлы шуағын құйды. Ерлікті еске алды, қиындығың сабағын саралады, алдағы асар асуға көз тастады.

Қойшы, сексен төрттің де жүректі сан сыздатып, талай түнде ұйқыны сан қашырған жыл болды. Оңай жыл, жұмыссыз жыл емес еді.

1985 жыл. Жеңістің 40 жылдығы. Партияның басына жаңа, жас басшылықтың, Михаил Сергеевич Горбачевтың келген жылы. КПСС Орталық Комитетінің Апрель, Октябрь Пленумдар өткен жыл. Партияның XXVII съезіне, Қазақстан Компартиясының XVI съезіне дайындық жылы. Үлкен бетбұрыстың жылы. Барлық іске жаңа леп, жаңа сипат берілген жыл. Шындық, іскерлік, барды бар, жоқты жоқ деу лебі келді. Еш нәрсені баяндамау, бүркемелемеу, ащы шындықты айтудан жалтармау рухы дес алды.

Ісіміздің бүкіл табиғатына жаңаша өзгеріс ене бастады. Осы бетбұрыстың қайнаған ортасында, оны насихаттаудың нақ басында болмағанда қайда жүрдім мен. Тегінде қашаннан жаңашыл, жақсы жаңалықты жаным қалайтын адам едім.

Газетте секретарь болдым, жаңалық жасасам дедім. Оған бүгінгі «Лениншіл жас» куә. Орынбасар болдым, алға ұмтылдым. «Жетісу» газетін елеусіз газеттен ең таңдаулы газетке жеткіздік. КазТАГ-қа келдім, құрдымға кеткен агенттік еді, төрт жылда ел қатарына қосылып, сегіз жыл директоры, ЦК - ның секретары болдым.

Осы жылдар бойы жаныма дарыған жаңашылдық қасиет ғайып бола қоймаған шығар. Қайта үлкен қызметтің биігінен аумақтана түскен шығар.

Бұған қоса айтулы үш юбилей жөнінде де айтпай кетуге болмайды. Ол Тұрар Рысқұловтың 90 жылдығы, Кенен Әзірбаевтың 100 жылдығы, Шоқан Уәлихановтың 150 жылдығы.

Өзге юбилейлерден бұл үшеуін бөліп алудың мәні бар. Тұрар жөнінде қарама-қайшы пікірдің көп болғаны мәлім. Елдің ең бір талантты азаматы солақайлардың жосықсыз жапқан жаласының салдарынан тарихтан өз орнын ала алмай келді. Халыққа жанымен, тәнімен берілді. Бірақ халқы оның көп ерлігін, ерен азаматтығын біле бермеді. Оның сол қасиеттерін танып, кепке танытуға тырысқан шағыңызда сізге бір солақай, Димеке, «из националиста он хотел сделать национального героя» деп жала жапқан-ды. Алпысыншы жылдардың басында айтылған бұл сөз күні бүгінге дейін талайдың - ақ есінде.

Облыстық газетте істеп жүріп, Тұрар жөнінде жаңадан көбірек материал басқаным үшін сол солақай мені де қаһарына ұшырата жаздаған. Жаңа гүлдеп келе жатқанымда жұмыстан қуылуға аз-ақ қалғам. Сол уақыттың өзінде Рысқұлов туралы сізбен ортақ пікірде екенімді сезгендей едім. «Алтын кездік қын түбінде жатпайды». Рысқұлов ақыры жарып шықты. Әділеттік салтанат құрды. «Известия» газеті, «Верный сын своего народа» деген өте жақсы мақала берді. Содан кейін талай жылдар өтті. 1974 жылы Тұрардың 80 жылдығы тойланды. Ол партия институтының шағын залында өтті. Тұрар тұлғасына лайық юбилей болған жоқ. Баяндаманы институттың сол кездегі директоры Серікбай Бейсембаев өте жақсы жасағанмен жалпы ұйымдастыруында бір кібіртік, ілгіш әлі бар еді.

Міне, сол Тұрардың 90 жылдығы. Халқына үлкен қызмет еткен перзент, октябрь революциясы тудырған лениндік қайраткер. Бүгінгі күн, Димеке, сіздей қайраткерлерді берсе, ол жылдар Тұрардай қайраткерлерді берген жоқ па. Халқымыздың қайраткерлік қабілетін көтеретін юбилей бұл. Менің өз басым бұл 90 жылдыққа солай қарадым. Қашанғы жамандардың жаласы жақсыларға күйе жабыса бермек.

Дайындыққа көп жаңа сипат берілді. Біріншіден, 90 жылдықтан әлдеқайда кен өткізу көзделді. Екіншіден, шығармаларын шығару, үшіншіден, тап осы жолы сонау алпысыншы жылдары «Известия» газетіне мақала жазған Устиновты тауып, үлгірсе Тұрар жөніндегі кітабын басу қажет болды.

Устиновтың сол кітабы — «Служение народу» юбилей күні екі жарым айдың ішінде жұрттың қолына тиді. Халық талап алып кетті.

Талантты перзент жөнінде талантты, партиялық позицияда жазылған кітап туды. Басқасын былай қойғанда, осы кітаптың шығуында ерекше сыр бар еді. Сол Устиновтың қазақ драма театрында сөйлеген сөзі ше! Тойда болғандардың мақтамағаны жоқ. Мерке ауданының көркемөнерпаздары бүкіл репертуарын Тұрардың өміріне арнады. Сол күні «Известия» газеті Манаш Қозыбаевтың үлкен мақаласын жариялады. Бұл мақаланы басында мен өзім дайындадым. Әңгіме кімнің қолымен шыққанында емес, әңгіме осының бәрін ұйымдастырып, Тұрардың атын жария ете түсуде ғой.

Күні бүгінге дейін осы юбилейге разы болған хаттар ардагерлерден үсті-үстіне түсіп жатты.

Қысқасы, Тұрардай перзентін халқы әлдеқайда терең біле түсті, сүйген үстіне сүйе түсті. Бұл юбилейді дұрыс ұйымдастыру арқылы бір үлкен мақсатқа жеттік деп білем.

Екінші юбилей Кенендікі. Әрине, бұл шалдың өмір жолы Тұрардікінен жатық, кедір-бұдыры жоқтың қасы. Бірақ бұған деген құрмет — үлкенге, ақсақалдыққа, ауыз әдебиетіне, халық өнеріне деген құрмет. Юбилейлік комиссияның председателі басында С.Н.Имашев еді. Ол марқұм болып кеткен соң барлық ауырлық орынбасары болған маған түсті. Халықтың әрі ақын, ірі әнші, әрі композитор болып дара туған ұлының дара тойы болып өтті деп білем. Бүкіл республика бойынша айтыс өнері жаңа бір белеске көтерілді. Кененнің 100 жылдығы керемет суырып салма дарындардың көзін ашты. Салтанаттың Ленин атындағы сарайда өтуінің өзінде үлкен мән бар еді. Тыңның 30 жылдығына байланысты конференцияға келген жазушылар Кененнің туған Красногар ауданындағы тамашаға қатысты. Бір созбен айтқанда бұл той бүкілодақтық той болды.

Кейбір қу жақтар, Димеке, Рысқұлов пен Кененнің тойын Қонаев пен Қазыбаев олар жетісулық болғандықтан дүрілдетіп өткізді деп соқты. Кімнің аузына қақпақ боласың, бар ғой бізде қу жақтар да, қара ниеттілер де. Жүзге бөлгеннің жүзі күйсін. Осы бөліну талайдың түбіне жеткен, әлі жетеді де. Бірақ Кенен халықтың Кенені еді ғой.

/

Үшінші юбилей — Шоқан Уәлихановтың туғанына 150 толуы. Ия, мұның жөні басқа. Шоқандай перзент тарихта сирек болады. Шоқанның юбилейін өткізу үшін оның қалдырған мұрасының қадірін түсіну керек. Шоқан қазақтың ғана ұлы емес, Азиядан шыққан үлкен алыптардың бірі. Қабілетімен қаншама замандасын тамсандырған.

Шоқанның қандасы болып туғаның рас болса, осындай перзентке қандай құрмет жасаған жөн. Есіл ер - ай, ерте кеткенін былай қойшы, осы уақытқа дейін республика бойынша кең көлемде бір юбилей өткізілмеді - ау. Өлгеніне 100 жыл толуында рас, арнайы қаулы болыпты, Академия көлемінде сессия өткізіліпті. Ескерткіш салынған. Бес томдық еңбегі шыққан. Институтқа аты берілген. Бұл жолғы юбилейді өткізуге үлкен түрткі болған академиктер Ғабит Мүсірепов пен Әлкей Марғұланның 1982 жылғы сындарлы хаты. Бюро Саттар Нұрмашевич екеуімізге ұсыныс жасауға тапсырма берді. Сол ұсыныс негізінде шешім қабылданды, жоспар жасалды. Үш жыл уақыт бар деп арқаны кеңге салуға болмайды делінді. Саттар Нұрмашевич ол жоспардың орындалуын көре алмады. Юбилейлік комиссияның председателі Бәйкен Ашимович болып бекітілді. Алғашқыда ширақ колға алды. Екі рет комиссия мәжілісі өткізді. Ол мәжілістер жүріп жатқан жұмысқа қозғау сала түсті. Бір күні Бәйкен Ашимович:

— Бәрін өзің жүргізе бер. Маған пенсияға кетуге тура келер, — деді.

Осындай ауыс - күйістің өзінде үлкен шаруа ілгері баса берді. Мен өзім осы юбилейдің кезең-кезеңін қатты толғаныспен бастан өткіздім.

«Тамаша адамдардың өмірі» циклінен Ирина Стрелкованың «Чокан Валиханов» атты кітабы шықты.

Бес томдық орыс тілінде қайта басылуға тапсырылды. Төрт сериялы «Чокан Валиханов» атты телефильм колға алынды. Режисері Асанәлі Әшімов.

Юнескомен келісім жасалды. Алматыда Шоқанға «Дөңгелек стол» арналды. Бұл оңайға түскен жоқ. КПСС Орталық Комитетін, СССР Сыртқы істер министрлігін, СССР Ғылым академиясын біраз мазалап, іске қосуға тура келді. Бұл тұста ғылым академиясы және сыртқы істер министрі Михаил Иванович Исеналиев едәуір күш салды.

СССР ғылым академиясының Шоқанға арналған арнайы сессиясы дайындалды.

Талдықорған облысындағы «Алтын емел» мемориалдық музейін бітіруге қатты күш салынды.

Талдықорған, Көкшетау облыстарында, Алматыда, Ленин сарайында 1985 жылдың ноябрь айында соңғы салтанаттар өтпек болды.

Бірінен бірі асқан жауапты шаралар. Бірақ Шоқан тұлғасына лайық шаралар.

Сонау алғашқы жоспардан бастап, соңғы 20 ноябрь күнгі Алматыдағы салтанаттың шақыру билетіне шейін бүкіл істің менің қолымнан өткенін мақтан етемін. Ескерткіш каробкамыз қандай әдемі шықты.

Егер біреу өмірінде болған елеулі оқиғаның бірін айтшы десе «Шоқанның 150 жылдығына әзірлік пен оны өткізу» дер едім. Өзім де Шоқан жөнінде көп толғандым. Көп жұрттың кім екені осы тұста танылды да. Шоқанды тым шулатып, асыра мақтап жібермедік пе деушілер де табылды.

Жоқ. Оның алдындағы қашаннан бергі қарыз, ұрпақ қарызы бір өтелді деп білем. Кім маған қандай «Ярлык» тақса да Шоқан үшін істелген істі игілікті іс, тарихи іс деп санаймын. Қорқақтар, жалтақтар жасырын әрекеттерін де істеген болар, сыбырлаған шығар. Меніңше, Шоқан халқымен, бүгінгі заманмен мықтап бір қауышты.

...Орнымнан босағаннан кейін 1985 жылдың 8 декабрь күні демалысқа Гаграра ұшып келе жатқанмын. Шоқанның юбилейінен кейін 18 күн өткен соң қолыма «Правда» газетінің сол күнгі номері. «Словно несколько жизней прожив» атты мақалаға көзім түсті. Авторы А.Кагарлицкая. Төрт сериялы телефильмді қандай мақтаған десеңші. Бірнеше өмірді бастан кешкендей деген аттың өзі не тұрады.

Әлем-тапырақ көңілді бір самал желпіді. Шоқанның самалы, оның юбилейі үшін жұмсалған еңбек самалы, еңбек ләззаты. Біреу көрді, біреу көргісі келмеді. Бірақ Шоқан юбилейіне көңілім тоқ.

Меніңше, халықтың да, республика еңбеккерлерінің де көңілі тоқ.

Бұл жайларды бекер тізіп отырмын ба? «У тебя не получилось» деген сөзге жауап қой.

Тағы да еске түседі - ау ірі оқиғалардың бірі.

«Қазақстан Компартиясы тарихының очеркі» осы жылдары шықты ғой. Сонау 1963 жылдан бері ол очерк неге жарық көрмеген? Республика өмірінің оның партиясының нағыз жарқын кезеңі неге жазылмаған? Қолға алдық, қыстық, шықты. Кітап одақтық журналда жақсы бағасын алды. Еңбек пе, еңбек, институттың еңбегі, республиканың еңбегі, идеологияның еңбегі.

Лениннің 55 томдығының қазақша аударылып бітуі де осы мен хатшы болған кезеңде. Бұл да еңбек пе, үлкен еңбек.

1984 жылы өткен, тыңның 30 жылдығына арналған бүкілодақтық музыкалық фестиваль ше! СССР композиторлар одағының көшпелі Пленумы ше! Осы оқиғаның жоғары дәрежеде өткені жайлы Хренниковпен бірге өзіңіз, Димеке, Саяси бюроға хат жолдаған жоқсыз ба. Ондай хаттар аса сирек оқиғалар жайлы ғана жазылады.

Өнер қайраткерлерінің шетелдік небір сапарлары. Елшіліктерден келген алғыс хаттар. Ұйымдастырылмаса ондай табыстар бола ма?

Сонда қалай не получилось? Аз ғана жылдың тақиясына тар келетін жұмыс па бұл. Онда да күнделікті ұсақ-түйегін көзге ілмей тек ірілерін ғана айтып отырғаным. Ал, ойлар, жоспарлар қандай еді. Басқасына бармай-ақ кино саласын алайық.

Бұл сала бетімізге үлкен шіркеу боп жүр ғой. Өзге республикалар ілгерілеп кеткенде біз шегіншектеп жүрміз. Шығарғанымыз ұсақ-түйек. Ірі, жоталы нәрсе жоқтың қасы. Оған кінәлі өзіміз едік. Соңғы екі басшылықта Госкиноға төрт басшы тағайындаппыз. Оңды-солды ауыстырыппыз өкіртіп. Смаилов, Ғалымжанова, Сүлейменов, Саудабаев. Екі жылда бір басшы деген. Иесі көп ауысқан үйдің тозығы тез жетеді деген. Кино сол жағдайға ұшырады. Ал ол ұзақ мерзімді жоспарды, ұзақ толғанысты керек ететін өнер. Екі жылда бір ауысса, қай басшының толғануға мұршасы келсін. Режиссерлық мектеп жайлы ешкім ойланбаған.

Сол себепті де болу керек, мұнда тіпті перспективалық жоспар деген болмай шықты. Әр жылдың аядай қамымен ғана күнелткен жай. Ірі ойлаудан гөрі ұсақ тіршіліктің қамы.

2000 жылға дейін перспективалы жоспар жасауға тапсырма берілді. Жоталы дүниелер болсын. Ең бастысы — осы жылдары «Абай», «Әль-Фараби» шығуға тиіс. «Абайды» біздің ұрпақ жасап кетпесе, кейінгі ұрпақ «жүн» етіп жүрмесіне кім кепіл. Саудабаевпен әңгімелесіп отырып:

«Абай» түсіп біткен күні орнымнан босасам армандамын демес едім, — дегенім бар.

Лапинмен оны он серия ету жөнінде келісім де жасалды. Сценарийін жазуға Әбіш Кекілбаев сынды ауқымды жазушыны да ұсындым. Оның кең тынысы кең толғауы ұнайды.

Мұны ести салысымен «пысықтар» жан-жақтан шапқылады - ау келіп. Көсемсігендер көбейіп кетті. Бұрын: бәрі қайда қалған. «Өйтуге керек, бүйтуге керек», «ананы алмау керек», «мынаны жолатпау керек». Бақталастық, бақастық, қызғаныш қып-қызыл тартысқа түсті. Ақыры «Абайды» екі жылға кейін шегерді. Аяқтан тартуға, арбасуға алдымызға жан салмаймыз ғой.

Ең үлкен жоспар интеллигенция арасындағы алауыздыққа шама келгенше тоқтау салу еді. Мұның ұзақ мерзімді, қиын процесс екенін түсінгем. Бірақ тырысып көру керек, қабілет -қуатты, білім - зейінді жұмсау қажет деп тапқам.

Басқа да жоспарлар көп еді...

* * *

«Не получилосьтың» төркіні, Димеке, ашығын айтайық, басқа жақтан шықты.

Ол — анау Байжанов Сапардың босауынан басталған-ды. Оның редактор болып жүрген кезінде орынбасары Қыдырбекұлы екеуінің арасы жақсы болмады. Ол жігіт қайткен күнде редактор болуға жан салды. Есіл дерті, бар арманы сол болды. Бұл жолға еш нәрседен тайынған жоқ. Тіпті тікелей жалаға да барды.

Мен келгенде Байжанов туралы сіздің пікірді өзгертіп үлгерген екен. Біраз күннен кейін-ақ «босат» деген тапсырма бердіңіз. Қалай босату керек, газеті жақсы, Москва, Журналистер Одағы бағалайды. Бұл ешбір объективтілікке жатпайды ғой. Қиянат емес пе. Создым. Бір күні тамақ үстінде:

— Досың болған соң сөйтіп жүрсің, деген зілді ескерту жасадыңыз.

Тағы бір телефонмен болған әңгіме жүрегіме мұз тастап жібергендей болды.

— Ей, Қазыбаев, сенің анау Байжанованың тобықты екен ғой өзі. Тобықтының бұл арада қандай қатысы бар. Бұл сіздің аузыңыздан шығатын сөз бе еді.

Түннің небір уағында Сапардың тағдыры есіме түсіп ұйқым шайдай ашылды. Жұмыстан босату үшін бір ілгіш болу керек қой. Ондай түк жоқ. Бірақ тапсырманың аты тапсырма және кімнен? Менің жаңа келгенімді, әлі табанымның бүрінің берік еместігін пайдаланудың тап өзі болса керек. Бір күні Саттар Нұрмашевич:

— Сен енді бекер егеспе, болмайды. Босат, - деді.

Сонымен Сапар босады, Қыдырбекұлы редактор болды. Адал, ақ жолмен емес, арам, зымиян жолмен біреуге көр қазып, дәрежеге жетті. Мұны бір ғана мен емес, бүкіл журналистер қауымы солай бағалады. Сізге үнсіз өкпе білдірді, өкпе емес-ау, наразылық. Қай принцип бұл деді олар. Менің де шекемді қыздырмаған болар.

Амал не, тоқпағың мықты болса, киіз қазық жерге кіреді. Бірден-бір алданыш Сапар пәленің қайдан келгенін жақсы біледі. Қорғап қалуға шамамның келмегені де оған аян. Менің бұл пиғылымды Димеке, сіз білмей қойған жоқсыз.

Сөйтіп жүргенде Төрегелдінің төңірегінде әңгіме туды. Күтпеген оқиға. Он жылдан астам министр болды. Жуырда ғана оның дүрілдеген жиынын өткізді. СССР медицина академиясының академигі. 50 жылдығына байланысты орденмен наградталды. Енді аяқ асты босату керек. Тағы да босату деген сап ете қалды және кімді?

Әрине, іздеген адам керемет деген қызметтен де кемшілік табады. Оның үстіне медицина шұқыған жерден пәле шыға келетін сала. Гәп басқада. Бір қара мысық жүгіріп өткен мұның да алдынан. Тұзақты мықтап құрғанға ұқсайды.

Бірнеше рет кіріп, қорғап айтқан сөз еленбеді. Қайтпасқа бет алынған.

— Сен жағдайды білмейсің. Ол енді министр бола алмайды. Ана екіншіге тапсырдым.

Күрт бетбұрыс. Күліп жүрген адам қан жылады. Басына күн туды. «Жамандап жүр сізді» деген бұған да қарғы бау тағылған. Зымияндардың тапқан жолын көрдіңіз бе?

Сапар да, Төрегелді де мұндайға бармайтын адамдар екеніне кәміл сенемін. Қайда, қашан болса да үлкен кісіге олардың тілейтіні амандық, абырой болатын. Өздерінің сол кісінің тұсында атқа мініп, ардақты боп жүргендеріне мақтанатын.

Ал қара мысықтар қалай-қалай етіп қақпан құрған. Мінездегі неткен ақау мынау. Республиканы көкке көтеріп, осыншама уақыт тамаша өмір кешкен адамның «сөзге ергіштігін» кадрларға қандай қасірет. Іскер десең іскер, көреген десең көрген, шешен десең шешен. Бюроны жүргізуінің өзі ғажайып бір мектеп. Жайшылықта, дастархан басында қандай әңгімешіл. Көпті көрген, көп біледі. Мәдениет жоғарылығы өз алдына. Қимаймын мұндай әлсіздікке. Оның бойы тұнып тұрған ғажайып қасиеттер. Не керек, бір қайраткерге, үлкен қайраткерге керектінің бәрі бір басында жетіп жатыр. Сондықтан да ұлтымыздың халқымыздың даңқы болып дүрілдетіп келеді ғой. Сергектік, денсаулық қандай! Тап осындай адамға «құдайымның» берген мінін көрдің бе! Сөзге ереді, өсекке ереді.

Өзегің күйген сол өсекшілерді қолыма түссе тұншықтырып өлтіруге әзірмін. Олардың есіл-дерті өз есептерінің түгел болуы. Жымысқылап келіп, айласын асырады, айтқанын орындатады.

Менің байқауымда марқұм Пәленшеев көп адамның жүйкесін жұқартып, түбіне жетті. Оны жазушылар одағы жақсы біледі.

Міне, осындай тағы біреудің беті ашылды. Ол Владимир Вячеслав Васильевич. Бұрын қызмет бабын пайдаланады, өзіне жақпағандардан өш алады дегенді естуші едім, бірақ сенбейтінмін. Үлкен кісінің ондай адамды байқамауы мүмкін емес, өсіріп айтылған сөз шығар дейтінмін.

Енді көзім жетті. Мұның жасап жүргені нағыз залымдық және оның өте асқынған түрі екен. Әрбір тапсырманы орындап барған сайын кезекті объектісін бір шағып кетеді. Көмекшіге қалай сенбейсің. Өсте - өсте Исеналиевтің түбіне жеткен. Енді желкесіне мінген адамы Устинов. Альберт Александрович «Казахстанская правда» газетіне редактор болғалы ол әрекеті тіпті күшейіп кетті. Газеттің болымсыз кемшіліктері үшін ескертпені енді мен алатын болдым.

Ақыры ауызды өзіме тікелей салды. Оның тарихы былай болып еді: бір топ орыс жазушылары — Черноголовина, Герт және Мироглов үлкен кісінің қабылдауын сұрады. Владимировке зор наразылықтары бар екен. Димекең «алдымен сен сөйлес» деді.

Тыңдап отырсаң сұмдық. Бұлардың шығармаларын басқызбай, жұмыстарынан қудырған. Арандату рецензияларын тоғытқан. Ойына не келсе, соны жасаған. Қиянаттың бұдан зоры бола қоймас.

Барды бардай етіп айттым. Үлкен кісі өзі қабылдады оларды.

— Қорықпаңдар, жазушы ретінде сынайтын жерде сынаңдар. Тәртіпке саламыз, — деді.

Өкініштісі тәртіпке салынбады. Өзінің істеп жүргендерін Владимиров бұрынғыдан асқындырмаса, азайтқан жоқ. Сол жазушыларды кіргізгенім үшін менің өзім жазықты болдым. Владимиров екеуіміздің арамыз күрт бұзылды.

Ақыры ол өз түбіне өзі жетті. Ашынған жазушылар жаза - жаза Москвадан бірақ шықты, тексеру келді. Қорытындысында партия жиналысында қаралып, жұмыстан босады. Димекең болмағанда құрып кететіннің нағыз өзі еді.

Бұл жай менің қабырғама қатты батты. Димекеңе қандай көлеңке түсірді бұл қу. Республика үшін абырой болды ма? Өз қателігін өзі мойындаудан гөрі ол бар кінәні Шестаков екеуімізге аударғысы келді.

Сізге, Димеке, сан төндіріп, небір сұмдықты айтқан да болар. «Жақсыдан — шарапат, жаманнан кесепат» деген осы. Мұның да кесірі тимеді дей алмаймын.

Маған салқындай бастадыңыз. Идеологияны көбірек сынап жүрдіңіз. Ал, Москва, ондағы идеологиялық бөлімдер жақсы пікірде болды. Үш жылда әр түрлі аудитория алдында 60 рет сөз сөйлеген екем. Соның төртеуі бүкілодақтық мінбеден. Төрт сөз де жинақтарға (Москва бастырған) басылып шықты.

Әрине, Владимировты, оның жазуын қатты бағалайтын едіңіз. Ол өзі де қабілетті еді. Не қыпты, сіздің жаныңызда 15 жылдан астам үлкен мектептен етті ғой. Сізге қыл жуытпаудан гөрі бас пайдасын көбірек ойлады. Таза жүруді мұрат тұтпады, сіздің атыңызды жамылып, тақымына ілінгендердің бәрін жанши берді, жанши берді. Ең қауіпті адам осындайлардан шығады.

Сіздің ол жайлы бір әңгіме бола қалғанда:

— Жабылып жүріп кетірдіңдер ғой, — дегеніңіз менің жаныма қатты батты. Кінәсіз жүріп кінәлі болғаныма қынжылдық. Тазалық үшін күресем деп кір жұқтырғаныма қиналдым.

Ситуация деп осындайларды айтатын шығар. Олар менің пайдама болмай бара жатты. Дегенмен үміт үзбедім. Ақтың ақтығы, қараның қаралығы анықталар, көрінер кімнің кім екені. Қалай ғана көне кернеу зұлымдық, айла-шарғы, арандатушылар дес алып кете бермек. Ақырғы әділдікке сендім. Жұмысымды ғана білейін. Құлыққа қарсы қулық ойлау өз келбетіңді өзгертіп жіберуі мүмкін.

Бірақ қуыстанатын бір ғана жайым бар-ды. Сіз бір құлағанға алды-артыңызға қарамай мүлде құлайсыз да, бір көңіл қалғанға қайтып жібімей. Сіздің көңілден кетті дегенше бітті дей бер. Анау Михаил Иваиовичтің жайы солай. Не қойған мәселесі өтпейді, не айтқан пікірі еленбейді. Не кінәсі үшін, ол маған беймәлім. Білімді десең білімді, көп жылдар мәдениет бөлімінде қаншама игі істер атқарды. Бүгінгі өнеріміздің ілгері басуына ол аз еңбек сіңірген жоқ. Қазір Сыртқы істер министрлігін де қалай жолға қойды. ООН - да Қазақ ССР - ін қалай танытып келді. Москва ол жөнінде өте жоғары пікірде. Бірсыпыра адам сіздің қабағыңызға қарап оған салқын қарайды. Өз басым ол жігітті қатты құрметтеймін. Пікірлессең ләззат аласың. Ойлары жақсы, ұсыныстары сындарлы. Не жазды сонда? Владимировтың пыш - пыш ол жігітті осындай халге ұшыратса керек, оның белгілі бір системамен тамыза берген, тамыза берген жаласы жаңағы «көңіл қалдыруға» апарып соққан.

Құлай жақсы көрудің неге әкеп тірейтіні мынау Олжастың мысалынан айқын көрінеді.

Есенберлиннің бірнеше сапары ақыры Жұбанды босаттырды. Әлі де одақты алып жүре алатын қабілет, бедел жеткілікті адам ол. Жазушылар одағындағы қашанғы тынышсыздық бұған және қосымша болды. Оның үстіңе Олжас бұл жұмысты ашықтан ашық сұрады.

Мен Олжас жаққа да, Жұбан жаққа да бармауды ұсындым. Нейтрал адамға тоқтайық. Ол Елеукенов Шернияздан. Сыншы десең сыншы, баспа жайын жақсы біледі, жазушылар қаймығады. Ұйымдастыра алатыны және бар. Сонда көптен жазушылар арасында толастамай келе жатқан жарықшақ біраз кідірер. Ең болмаса аз уақыт тыныштық орнасын. Елден ұят болды. Жұрт жазушыларды сыйлаудан қалып барады. Жүзге, руға бөлудің, өсек, сыпсың сөздің, бір-бірінен өш алудың, егесе бірін-бірі құртпай қоймайтын тартыс, таластың ордасына айналды. Басшылыққа Әнуар келіп еді, Тахауи, Әбдіжәмілдер қылышын қайраумен болды. Жұбан келіп еді, Ілияс, Әнуар, Олжастар тыныштап орындарында отыра алмады.

Осындай жағдайдағы ең ұтымды шешім — нейтрал. Бірақ Жазушылар одағының басшылығына Олжас отыратын болды. Оны мен ақын ретінде жақсы көрем. Бір ғана «Жер, табын адамға» атты поэмасы үшін ғұмыр бойы құрметтеп өтуге бармын. Трибун, оны мінбеден тек сөйлетіп қой. Одақтық мінбеде, дүние жүзілік мінбеде республикаға, әдебиетке талай абырой әкелді. Бірақ қызба, ұстамдылық жағы жетіңкіремейді. Өркөкіректік және бар. Басшы адамға керек емес мінездер, кедергі, кесел болатын мінездер. Оның үстіне бір топқа бүйрек бұрады ғой.

Құлай жақсы көру бұл кемшіліктердің бәрін де сырып тастады. Москвадан қалайда өткізуге тапсырма алдым.

— Дұрыс ойланған дүние ме? «Аз и Я»-ны ұмыттыңдар ма? — деді ондағылар.

Өмірде қызмет бабында талай қиналыстар болып еді. Бірақ Олжасты өткізердей қиналып көрген емеспін. Өз сенімімді өзім тұншықтырып, оны қорғауға, ақтауға, мақтауға бар күшті салдым.

Оны сатайын деп отырғаным жоқ. Тізгінді тең ұстап кетсе болды ғой. Мен-ақ қателесейін.

Бірақ, қателеспегенім өкінішті. Олжас шу дегеннен қызметті қарсыластарын жаныштаудан бастады. «Тұқыртып, тұқыртып алам, бәйек етіп, бас игізем» деді. Оның болмайтын шаруа екенін түсінбеді. Өзіне деген үлкен ықыласты пайдаланып, үлкен кісіні жоқ іске оңды-солды араластырды.

Олжастың әрбір кіріп шыққаны Тахауи мен Әбдіжәмілге, тіпті оны жақтайды-ау дегендерге қаһар болып төгіліп жатты. Қайран болмады, қарсы пікір еленбеді. Олжастың сөзі сөз болды да тұрды.

Тахауи қызметтен кетті. Әбіш Орталық Комитеттегі жұмыстан ауыстырылды. Ендігі зор бұлардың төңірегіне жуып кеткендерге түсе бастады. Дулат Исабеков, Сағат Әшімбаев...

Олжастың тағы бір нашар қыры аңғарылды. «Сезге ергеннің кекесі» осының бойында екен. Оны пайдаланушылар да аз болмады. Олжасты сойыл ғып өз қарсыластарынан ош алуға олар да шықты.

Сонымен жазушылар арасындағы жарықшақ жабылмады, қайта ашыла түсті.

Димеке! «Олжастың жетегінде қашанғы кете береміз. Ол ең алдымен өзін арандатады. Олжасты қорғайық десек, бұған тоқтау салайық» дедім. Бұл ашық айтылған пікір еді. Бірақ оны тіксіне қарсы алдыңыз. Оған сіз ғана тоқтау сала алатын едіңіз. Өйткені ол қалғандарды тыңдаудан қалды. Жазушылар Одағы партия ұйымның секретары Аманжол Шәмкеновке Әбдіжемілдің үстінен ЦК КПСС-ке, Қазақстан Орталық Комитетіне жаздырған арызын білмедік деп ойлайсыз ба?

Дәл осы арыз соңғы үлкен дүрбелеңнің басы болған жоқ па. Олар қарап жатсын ба. Москвада айлап жатып, ақырғы ашулы сөздерін айтып келді. Оның ішінде сіздің де, менің де шекеміздің қызбағаны ешбір күмәнсіз. Ашынған адам неден тайынады. Олжастың олақтығы оларға ұпай беріп қойған жоқ па!

Олжастың мен білетін ең соңғы қатесі Ларинді кетіріп, «Просторға» Толмачевты редактор етуі. Осыған ол қаншама күш салды. Үш ай бойы келісім бермеген мені «Сізбен келісілді» деп діңкемді құртқанын қайтерсің. Мен тағы қолдау таппадым.

Әрине, сіз оның барлық ұсынысымен келістіңіз. Хатшы болып отырған мені байлап-матап қойдыңыз. Егер мен ұстанған бағытта саясат жүргенде жағдай бұдан әлде қайда жеңіл болатын еді.

Бұл да ситуация. Әрине менің пайдама емес. Жылжып ауыр ойлар өтіп жатты. Кадрлар жөнінде сізбен арамыз қашықтай түсті, Димеке! Құлай жақсы көргеннің қойнында жыланы жоқ па, көңілім қалды дегеннің көкірегіне үңілейікші демедіңіз. Ол көкіректердің басым көпшілігі таза еді.

Мен, имандай шыным, сіздің әрбір әрекетіңізде, адамдармен ара-қатынасыңызда қылау болмаса екен, қара қылды қақ жарған әділдікті ғана сізден көрсе екен деп бәйек болдым. Кейбіреулердің келеңсіз әрекеттеріне ара тұрғым келді. Тауым шағыңды да отырды. Мен жайлы да «машықтар» жұмыс істеп бақса керек. Олардың шеберлігі менен асыңқырап кетті-ау деймін. Қулықпен күн көріп көрмеген басым, амал жасау жөнінде аңқаулық жасап алдым. «Жаным, арымның садағасы» деп өскен адамға ең үлкен алданыш — ар алдындағы тазалық, адамшылықты арамдықпен былғамау. Халыққа бәрі белгілі, олар түгел көріп отыр. Бәріміз тарих алдында есеп береміз, соған таба болмасақ болды. Адамдар табалар, талайы қалпағын аспанға лақтырып та жүрген шығар. Бірақ, тарих табаламасын.

* * *

Талай оқиғаның куәсі болдық қой. 1937 жыл. Нағыз топалаңның кезінде өзінше дұрыс істеп жүрмін деушілер аз болған жоқ. Уақыт талабы, өмір талабы деп соқты. Талайлардың желкесін қиды, обалына қалды. Өкініштісі, сол дүрмекте небір талант, небір қайраткерлер кетті-ау. Жалғыз ауыз жала, жалғыз жапырақ қағаз тағдырды шешіп, адамдардың, шіркін-ай небір азаматтардың мойнын астынан келтіріп жатты.

Сол күңдерді енді қалай өкінішпен еске аламыз. Асыққандар, асыра сілтегендер, асқынғандар ақыры қара бет болған жоқ па. Аз уақытқа олардың тасы өрге домалады, бірақ еліміз үшін, ерлер үшін қандай азалы жылдар болды. Тарихымыздың бір қаралы беті болып қалды. Бәрінен де қатты қасірет шеккен сонда біздің республика еді. Небір дара туған таланттардан айрылдық. Желік дегенге жирене қарайтыным сондықтан.

Не болмаса елуінші жылдардағы Кенесарының шуын алайық. Тағы сойқан басталып, тағы шала жалмауға кіріспеп пе еді. Мұхтардай, Қаныштай, Төлеген Тәжібаевтай саңлақтарымыз жұмыссыз қалды-ау, соларды сергелдеңге салып, мұқатудан «ләззат» алғандар болды-ау. Өздерінше қоқаң-қоқаң етіп, қоразданды. Елдің намысы, халықтың намысы дегенде шаруасы болған жоқ. Ертеңді ойламай елірмекке салынды. Етек алған сол желік елге сор болып гиді. Қан жұтып, қара жамылғандарды да көп кездестірдік.

Тап, сонда, сіз, Димеке, үлкен ерлік көрсетіп едіңіз. Академияның президенті болып тұрып, Мұхтар мен Қанышты қорғағаныңыз бәріміздің есімізде. Сол табандылығыңыз, қайсарлығыңыз үлкен бедел әкелді. Оны кейін П.К.Понамаренко мен Л.И.Брежнев сүйсіне айтқанда халқыңыз қуана қол соққан болатын.

Хрущевтің тұсындағы небір бұралаң, бұлтарыс кезеңде ол қасиетіңіз тіптен биік көрінді. Жапа шегіп, жәбірленгеніңізге қарамастан, қысым көріп, қинала жүріп тура жолды ұстадыңыз. Бұл үшін халық мәңгі риза. Солқылдақтық жасап, кезеңге бейімделе қоймадыңыз. Көрегендігіңіз де, қайраткерлігіңіз де сонда еді. Солақай сойыл соғарлар ол кезде де аз болды ма. Олардың тірі куәсі-анау Юсупов. Бүгінде жұрт оларға күле қарайды, оларды бұл күнде ең алдымен тарих табалауда.

Мен ғұмыр бойы сіздің сол табандылығыңызды мұрат тұтып келіп едім. Өмірімнің өлшемі еткен едім. Айналаңыздағы әлдекімнің сөзіне еріп кететініңізге қиналатыным да сондықтан. Үлкен адамның сенімін ұрлап алып, сергелдең ситуация жасайтындарға төзе алмайтыным да сондықтан. Ұлттың мақтанышы болып отырған адамға ұры пікірлерін неге өткізеді. Өздерінің ұсақ есебін сіз арқылы неге жүзеге асырады. Сізді неге сойыл қылғысы келеді?

Есенберлинді, Владимиров, Қисановты, Олжас Сүлейменовты кешіре алмайтыным сол. Тап осылардың едәуір уақытқа созылған «жымысқы» әрекеттері болмағанда кадрлар жөніндегі кейінгі жылдардағы қателерді сіз жібермейтін едіңіз ғой. Періштені жолдан тайдырған сайтандар олар. Сіздің абыройды, республиканың абыройын неге ойламайды, неге кеңірек толғанбайды, неге өз есебінің ғана құлы болады деп олар үшін қан жылаумен болдым. Ақыры бір абыройсыздыққа әкеп тірейтінін ішім сезген де еді. Тап солай болып шықты. Хатшылық жылдарымның осы кезеңге тап болғанына өкінем. Объективті пікірі бар адамдарды тыңдаудан қалғаныңызға өкінем. Кім алдымен кірсе, кім алдымен сөз айтса, соның сөзі сөз. Жұрт осыған машықтанды. Опережать. Сыбырлақ игерген үлкен өнері осы еді.

Ал, мен болсам, сізге айтар сөздің әрбір қарпін тексеріп, екшеп, қылаусыз анық болуына жан салып жүрдім. Мен үшін сіздің алдыңызда асырып айтудан артық қылмыс жоқ еді. Өсірмек тұрғай әлдекімдер өтірік айтып жанығып алды. Жағымпаздар жүрген жерді жалғандық жүреді.

Менің сізге тағы бір қарнымның ашқаны осы биылғы жылғы Асанбайдың тұсы. Асанбайды айналдырудың ар жағы тереңде жатыр еді. Небір жылдар қыл жуымай келе жатқан республикаға қырын қараушылар табылды. Тексеруді көбейтті олар. Уақыт талабын желеу қылып, кемшіліктер іздеді. Іздеген табады, аңдыған алады. Асанбайды алсақ, аржағын тереңдете түсеміз деп құрды есепті олар.

Асанбайды бермеу керек еді. Асанбай оған лайық болатын. Жіберген кемшілігі бар шығар. Бірақ сіңірген еңбегі одан он есе зор. Халқымыздың бетке ұстар, мақтан етер ұлдарының бірі 25 жыл қатарынан кім обкомның бірінші хатшысы болды. Алматы, Жамбыл, Шымкент облыстарын Асқаровтай кім көтерді. Алған орден, атақтарын былай қояйық. Неге ол алдымен «науқанның» құрбаны болуға тиіс. Бұл «науқанның» дұрыс-бұрыстығын кейін әлі тарих айта жатады. Ел үшін жасаған дүниелері өзіне «айып» етіп тағылды. Әрине, жоспарсыз дүние шығар, бірақ халық игілігіне жасалды ғой. Қызығын халық көріп отыр ғой. Бұған дейін бүкіл ғұмырын сарп етіп сіңірген еңбегін жиып тастап, қаралап шыға келдік. Могильниченко, Мищенколардын алдында құрдай жорғаладық. Сіздің қасыңызда олар кім?

— Бұл бетімен бұлар талайыңды көрге тығады деп бір әңгімеде өзіңіз айтпап па едіңіз.

Біле тұра, көре тұра олардың қорытындысына Асқаровты неге жығып бердік, ендеше.

Асанбайды талқылаған бюро мәжілісінде мен былай дедім:

— Мынау жария етіп отырған документте Асқаровтың үстінен 3 мыңдай арыз түскен делініпті. Шымкент облысында 1 миллионнан астам адам тұрады. Егер анкетный опрос жүргізсек, Асқаровтың сіңірген еңбегін қалғандарының ақтап шығары сөзсіз. Неге біз арыз иелерін ғана есепке аламыз.

Бұл сөзім үшін Сіз мені қатты сөктіңіз. Тексеру қорытындысына қарсысың деп айып тактыңыз. Қарсы болатын жерде қарсы болу керек. Оған үйреткен өзіңіздің өмір жолыңыз болатын.

Осы мәжілісте мен сізді мүлде танымадым. Бір кездегі қайсарлық, өрлік қайда. Керек десе республиканың намысы кетіп бара жатқан жоқ па. Асанбайды айыптау — арысы өзімізді, бәрімізді айыптау. Қайда қалғанбыз, неге кезінде түзелмедік.

Мен, әрине, үлкен объективтілікті қаладым. Кінәсі мен еңбегінің дұрыс өлшенуін, Асанбайдай қайраткердің «науқан» құрбаны болмауын қаладым.

Сонда біреу «Алтын адамды» алға тартты. Оның Асанбайдың тойында — алпыс жылдығында болғанын айтты. Кезенді күту деп осыны айтады. Ұрымтал жерден соқтым деді өзінше. Әрине, қазір уақыт оның жағында.

«Асанбайды алдырғанымыз — алқымға қолды салдырғанымыз» деп ойладым сонда мен ішімнен. Солай болып шықты да. Домалақ арыз гулеп берді. Ол күш алса құритынымыз бұрыннан белгілі еді. ІУ37 жыл солай болған, елуінші жылдар да соны көрсетті. Кемелге келген шағымызда, мынау сексенінші жылдардың соңы солай болмақ па! Әне, Аухадиевты де іліп түсті. Асекең пенсия жасына келді ғой, ал мына Кеңеске тіпті обал болған жоқ па. Алдына түсіп құрақ ұша берсең, арыз «обал-собалыңа» қарамайды. Аудандардағы топалаң соған куә.

Мен пікірімді ашық айтайын. Асыра сілтеудің тағы бір кезеңінде тұрған сияқтымыз. Ақыры немен тынарын кім білсін.

Әзіргі беталысының барысы — бәрі өзіңізге қарсы, Димеке. Осы әрекеттің маған да салқыны тимеді дей алмаймын. Мені әкелген өзіңіз, мені қойған өзіңіз. Менің үстімнен жазылған домалақ арызды алақайлап тексерушілер оқты алдымен өзіңізге кеземегеніне кім кепіл. Осындай жағдайда маған обал жасаудың керегі жоқ-ты. Өйткенімен таза адаммын, адал қызмет еттім. У тебя не получилось — шындыққа сай келмейді. Бұл сіздің мәжбүр болған жағдайыңыз. Асыра сілтеуге бейімдер ақыры осыған әкеп тіреді.

Адал жүректің ақ сырын осылай бір қайырып тастауды жөн көрдім...

04.01.86 ж.

Бұл күн — Ғабит Махмұдұлын жерлеген күн. Жарықтық жаңа жылдың тап алдында дүние салды да, үш күн аяулы астанасы Алматыны қимағандай халқының арасында болды. Әдебиеттің үлкен бәйтерегі құлады, алыптар тобының соңғысынан айрылдық.

Газеттерде, жүзбе-жүз кездесуде небір азалы сөздер, аянышты сезімдер айтылып жатыр. Қабыр басында да талайымыз сұңқылдадық. «Солай еді, бұлай еді» — біреу жүрегінен айтты, біреу айт деген соң айтты. Дәстүрлі қонақасы Жазушылар одағының «Қаламгер» кафесінде берілді. Онда да сұңқылдатты...

Ғабит ғұмырында жоқтаудың талайын көрген. Өтірігін де, шынын да. Шығармаларында ол сезімдердің көкесін шыңына жеткізе жазған. Қыз Жібектің Төлегенді жоқтауының өзі не тұрады.

Меніңше, Ғабитке деген үлкен жоқтау — оның ойға толы орынды айтылатын сырлы сездерін жүректе сақтау. Ұлы тұлға есіңе түскенде қан жылап соны еске алу. Қан жылап дейтінім, кеп нәрсе оның қабырғасын қайыстырған еді. Әлі кеткен соңғы жылдары бірлік жөнінде ол неге көп қақсады. Әлсіреген жүрегі әлденені сезбеді дейсің бе. Тау қозғалса қозғалмайды дейтін Ғабең алауыздықтың араны ашылып келе жатқанын көріп, айдаһардың ысылынан сескенгендей діріл қақты. Әдебиеттің, әдебиетшінің абыройсыздыққа соқтырар апат деп ұқты, мұны. Жоқтағың келсе, жылағың келсе, ең алдымен осы өсиеттерін есіңе ал.

Бір әңгімесінде бұл қу қызғаныш талантты сорлатады ғой, талант оның құрбаны болады ғой дегені есімде. Талант құрбан болған соң ар жағымызда не қалды. Құрыдық қой онда.

Ойлап қарасақ гүл орнына тікен өскен, күн орнына түн тұрған, парасатты қызғанышқа жалматқан қарекет неме тұтқа? Біріктірем деп білімін аямаған күрескерден айырылдық деп қайысам.

Өткен жылы ноябрьде «Білім және еңбек» журналында Шоқан Уәлихановтың 150 жылдығына арнаған мақаласын Ғабең «Біртуар» атады. Шоқан жайлы қанша ғаламат ой сыйғызды осыған. Осы «Біртуар» деген сөзді Ғабеңнің өзіне арнаса да артықтығы жоқ. Небір қилы кезеңдегі табандылығы, сұлулық пен тереңдік, творчествосының биіктігі, ар тазалығы — бәрі, бәрі өшпес өнеге еді. Адамдық, кісілік деген не десе мен ол Ғабиттің тұлғасы дер едім. Соңғы күндер дәрігерлер тек жүрегі ғана ұстап жатыр деді. Басқа ағзаның бәрін жазылмас дерт рак әбден жайлағанда ғұмыр бойы былғанбаған, ұрланбаған жүрек, ақ жүрек, адал жүрек шыдап баққан ғой. Біртуар жандардың бірақ токтар жүрегі сондай болса керек.

Осы Ғабең жасының ұлғайғандығына, сырқатының дегендігіне қарамастан соңғы бір екі тойда ақыр аяғына дейін отырды деп естідім. Соның бірі менің өз ұлым Нұртастың 1985 жылы 29 июньде болған тойы еді. Баян мен Нұртасқа дастарханды ашып бата берген сол кісі. Жастыққа деген үлкен сүйіспеншілікті үлкен талант жырдай ғып шертті. Өзінің асықпайтын аяулы қоңыр үнімен жүрегімізді елжіретіп, тұла бойымызды тұнық бір сезімге бөлеген еді. Ата мен баланың табиғи тұтастығы, атаның аманаты, баланың парызы, ортаның, қоғамның қосар үлесі, қошамет -құрметі — бәрі-бәрі Ғабеннің керемет жүрегінен төгіліп жымдасқанда өзі бір үлкен шығарма боп шығып еді. Шіркін-ай, сондай сан шырайлы сөздерін тыңдадық та тындық-ау, өлместей деп жүрдік-ау. Тіршіліктің сол сияқты аңғал шағы кейіннен сан рет санды да соқтырады. Міне, мен де «қап» деп қарап отырмын.

Шүкіршілік, Нұртасымның тойында Ғабеңнің болғанына шүкіршілік. Мынау менің төрт қабырғамда оның жанарының жалқыны, жанының суреті, үнінің ырғағы тұр.

Ғабеңмен әлеуметтік-саяси тақырыптарға болған әңгімелер қағаз жүзінде кейін өз жөнін таба жатар.

Мынау қайғы үстіндегі қалт еткен бір сезімдер еді.