АЛПАМЫСТЫҢ АЛҒАШҚЫ САПАРЫ
Алпамыс аттай он жасқа толды. Құйрық басқанда, қой сойып, қаз тұрғанда, тай сойған Байбөрі, жалғыз ұлы онға толғанда, ұлан-асыр той жасады. Ел-жұртының батасын естіп, көңілге медет етті. Бұл кезде байтақ Қоңырат елі Алпамысты бек санап, жайылып жастық, иіліп төсек болатын. Алпамыстың өзі де көрген жанның көңілін толтырып, сексеуілдің шоғындай жайнап өсіп келе жатыр еді. Бірақ әлі де болса бұғанасы қатпаған ойын баласы ғой, әзірше ауыл-үйден ұзамай, ел ісіне араласа қоймаған. Уақытының дені дала балаларының таусылмас қызыққа толы ойынымен өтетін. Бір ғажабы — бала болып ойнаған соң, алысып-жұлыспай жүре ме, Алпамыстың қолы тиген бала құлындай шырқырап, есеңгіреп қалатын. Өзі қатар балаларды шертіп жіберсе, олар есінен танып, қойып жіберсе, өліп қалатын болды. Мұны білген көрші-қолаң кәдуілгідей сақтанып, Алпамыс қотаннан көрінсе болды, балаларын үйден шығармайтын.
Бір күні Алпамыс зерігіп, ойнауға бала таппай сыртта жүрсе, өрмек тоқыған көрші кемпірдің жанында баласы ұйықтап жатыр екен. Алпамыс жақындап келіп: «Ей, бала, тұр, асау тай үйретіп ойнайық»,— деп түртіп оятқанда, бала оны көтере алмай талып-ақ қалғаны. Сол-ақ екен, кемпір шаңқылдап, Алпамысқа қай-қайдағыны айтыгг сөйлей жөнелді:
— Ә-ә, қу жүгермек! Елдің баласына қырғидай тиіп, енді менің ұлыма келдің бе? Сен жалғыз болсаң, бұл да жалғыз. Мен де көз жасымды көлдетіп жүріп тілеп алғанмын. Көзімнің тірісінде кім көрінгенге жүндетіп, жайыма отыра алмаймын. Аулақ жүр, ойбай! Ішің толып бара жатса, ақ батамен айттырған қалыңдығың — Гүлбаршынды іздеп тауып алмайсың ба? Әкесі Сарыбай сенің осындай ұр да жық болатыныңды біліп, іргесін аулақ салған ғой. Өй, жетесіз неме сол, неменеңе жетісіп ойнайсың осы сен!..
Кемпірдің мына сөзі Алпамысты қайран қалдырып еді. Қалыңдығың—Гүлбаршын, атаң — Сарыбай деген сөздерді бірінші рет естіп тұр. Сонан соң да кемпірдің қатты сөзін сабырмен тыңдап, ашуы басылған кезде:
— Шешежан, айыбым мойнымда! Кешірім етіңіз. Мен жаңағы бір сөзіңіздің мәнісін түсінбей тұрмын,— деп сұрады.
Алпамыстың кішірейіп кешірім сұрағаны кемпірдің ашуын су сепкендей басып, енді түк ' болмағандай Гүлбаршынның жайын әңгімелеп кеткен еді.
Жапсар жатқан Шекті елінде Сарыбай деген бай болған,— деп кемпір сөзін бастады,— ол сенің әкең Байбөрімен құйрық-бауыр жесіп, төс тигізген құда еді. Жалғыз қызы Гүлбаршын — ай десе аузы, күн десе көзі бар — сенің қалыңдығың болатын. Адам азғырды ма, шайтан азғырды ма, кім білген, сол Сарыбай сенің атадан жалғыз туғаныңды желеу етіп: «Алпамыс олай-бұлай болса, жалғыз қызым әменгерлік жолымен Ұлтан құлға қор болады»,— деп, бөліне көшіп кеткен. Гүлбаршын сұлудың бой жетіп, туған айдай толысатын уақыты да болып қалды. Сөздің байыбын ұққан Алпамыс үн-түнсіз жүріп кетті. Жай кеткен жоқ, өзінің жалғыздығын жарадай сезініп, оның үстіне Гүлбаршындай- қалыңдығынан айырылғанына іштей намыстанып кетіп еді.
Тіптен осы уақытқа дейің ауыл-елі оны іштей мазақ етіп, сол мазақтың сырын жасырып келгендей, өзінен-өзі қорланған. Алпамыс ашу қысып, булығып келген бетінде, ақ орданың төрінде тұрған қырық кез күміс сандықты жұдырықпен бір-ақ қойып күл-талқан етті. Сандық ішінде арнайы соғылған қару-жарағы, сауыт-сайманы болатын. Алпамыс жан адамға тіс жармастан, ақ сауытын киіп, бес қаруың асынып, алтын кемермен белін буып, қалың жылқыны бетке ала жүріп кетті. Алпамыс жылқы ішіне келген соң, ерге қанат болардай жақсы ат іздеп біраз жүрді. Жал-құйрығы төгілген талай сәйгүлікке арқан тастап ұстамақ болып еді, құландай құр жүрген жылқы жалғыз жаяуды маңайына жуытпады. Өзін ашу қысып келген Алпамысты мына әурешілік әбден ширықтырып еді. Осы кезде қалың жылқының ішінен құнан тісін тастаған бір шұбар ат бөлініп шығып, Алпамыстың алдын көлденеңдей берді, Мүшесі сұлу демесе, қабырғасы ырсиған, көп жылқының бірі сияқты. Өзі күйіп тұрған Алпамыс шұбар дөненді жүгенмен басқа бір салды. Мұны елең қылған щұбар жоқ. Қайта қаз мойнын иіп, жүгенде дегендей, ұмсына берді. Алпамыс болса, одан сайын ашуланып, қыл құйрықтан тұтамдай ұстап алды да, бұлғап-бұлғап, лақтырып жіберді. Міне, керемет, шұбар дөнен үйіріліп барды да, ай такырға төрт тағанымен дік етті. Жығылған жоқ. Мұны көрг.ен Алпамыс аз сәтте ашуын ұмытып, ойланып қалды. «Ерге лайық ат екенсің, Байшұбар деп атайын, арқаңа ерді салайын, аруақтарға сыйынып, өзіме қанат етейін»,— деді іштей. Байшұбар ат, шынында, ерекше жаралған пырақ еді. Өзін-өзі жаратып, үнемі дені таза зар күйінде жүретін. Енеден тұлпар боп туған соң қадірін білер ие іздеп, ондай ие кезікпей, бойын тасада ұстайтын. Алғаш көргенде Алпамыстың көңілі толмай жатуында да осындай сыр бар еді.
Алпамыс Байшұбарға ер салғанда, оның аркасы қозар шын жүйріктей жұтынып шыға келді. Жал-құйрығы сүзіліп, түгі құндыздай жылтырап, сегіз жасар сақа аттай көз қуантты. Осы кезде Алпамыс: «Иә, пірім!»—деп, үзеңгіге аяқ салды.—«О-о, Тәңірім!—деді ол.— Жортқанда жолымды оңғара көр!» Алпамыс ерекше толқып, үні бұзылып, осынау алғашқы сапарына құдайдан медет тілеп еді. Мұнан әрі уақыт алған жоқ, бес қаруын сайланып, қызыл найзаны тақымына басып жөнеп берді. Астындағы Байшұбар болса, бұл сәтпен сағыңып табысқандай, еркін көсіліп, ұшқан құспен жарысып, жұлдыздай ағып бара жатты. Қазіргі сәтте Алпамыстың көңілінде бір ғана өкініш бар еді. Ол осынау сапарын, тым болмаса, соңынан ерген жалғыз бауыры Қарлығашқа да айтпай кетіп бара жатқаны болатын.
Алпамыстың ат жалын тартып мінгеніне бүгін он екінші күн. Осы он екі күн ішінде астындағы Байшұбар ат басқа төрт аяқтының он екі ай жүретін жолын жүріп өтіпті. Ер қанаты саналған астындағы аттың мұндай болып кездескені Алпамыстың көңілін көтеріп келе жатқан. Бір мезгілде қарсы алдынан жалғыз ғана қыз емшек шоқы көрінді. Талай күннен бері бұдырсыз керілген байтақ дала көңіл зеріктіргендей, әлгі шоқыға ат басын бұрып еді. Кешікпей-ақ салып-ұрып төбе басына шыға келді. Төңірек алақандағыдай болып дөңгеленіп, аяқ астында жатыр. Алпамыс күн сала қарап, бет алдын бағдарлап еді. Қияннан өрттей боп шалқыған будақ-будақ шаң көрінді. Шаң астында — құмырсқадай қыбырлаған қалың қол. Қалың қолдың алдында айшықты ала ту желбірейді. Шеткерірек, бірі — ақ, екіншісі — қара, қос шатыр тігілген. Енді байқады, қазіргі өзі тұрған жалғыз шоқыдан құлай созылған қасқа жол жаңағы қалың қолға бастап жатыр. Алпамыс: «Япыр-ау, бұл неғылған қалың қол?»—деп, таңданып қалып еді.
Сонан соң неде болса бара көрмек ниетпен, айыл-тартпаны тартыңқырап алу үшін атьінан төңкеріле түскен. Сол сәт Алпамыстың өкшесі тық ете қалды. Аяғының астына қараса — үй орнындай жалпақ тастың үстінде тұр. Тақтай тастың беті шұбар ала жазу. Жазуға көз жүгіртсе, өзінің аты аталған —«Алпамыс» деген сөзі бар. Мұны көрген Алпамыс атын жетектеп, тас үстінен түсіріп, асықпай, жазудьгоқуға кірісті. «Тәңірімнің сүйген құлы Алпамыс!—деп жазылыпты тақта тасқа.— Бұл сөздерді жазушы құдай қосқан қоеағың Гүлбаршын деп біліңіз. Әкемнің шалыс басқан қадамына Тәңірімнің жіберген жазасы болу керек, міне, бүгін қырық күн болды, қалмақтың Қараман дейтін батыры аулымызға келіп, қызойнақ салып жатыр. Соңында мың-мыңнан ерген қалың қол. Сонан соң да, күйеу болып кішірейіп келмей, күш көрсетіп, әрбір он қарадан бір қараны зекеттеп алып жеп жатыр. Қалмаққа жалғызымды бермеймін деп тыртысып әкем отьір. Бірақ қалың жаумен тіресіп не өндіреді. Соны біліп, бір түнде қашып шықтым да, аруақ жар болып мені іздеп шықсаң, осы жолмен жүрер-ау, осы тауға шығар-ау деп, осынау жазуды қалдырдым. Жиделіге жетіп жығылсам деп арман етіп едім, жау жағадан алып жатқанда, ол ойымның орайы келмеді. Жортқанда жолың болсын, жолдасың Қызыр болсын! Зарыға күткен қосағың — Гүлбаршын». Тасқа басылған хат сөзін Алпамыс үш қайтара оқыды. Әр сөзін дұғадай жаттап, байыптап, көкейіне түйіп алды. Қазіргі сәтте Гүлбаршын сұлудың жақсы сөзі, есті қылығы жүрегін елжіретіп:
«Тезірек жетші!»—деп, үздіге шақырғандай. «Мұнда-мүндалап», қол бұлғап, торға түскен торғайдай шырылдап араша сұрағандай. Бұл әсер Алпамыстың тағатын тауысып, асықтыра түскен. Асыға тұрып, тағы да бір ойға қалды. Сайдың тасындай сайланып келген қалмақтың мәмілеге көнбейтіні хақ. Бойжеткен қыз қашаннан ер жігіттің олжасы. Өнері асып, күші басым болған жағы соңынан ертіп кете бермек. Оның үстіне халқын қорлап, өктемдік көрсетіп, он қарадан бір қараны зекеттеп, қынадай қырып жатысы мынау. Мұның бәрі тек білектің күші, найзаның ұшымен шешілуге тиіс деп ойлады Алпамыс. Ойлады да: «Иә сәт!»—деп, атқа қонды. Көкке қолын жайып, жаратқан жалғызға сыйынды. — «О-о, Тәңірім, жалғызыңа жар болып, жолын оңғара көр! Артымда қалған ата-ана, аяулы қарындаспен қуанып қауышар күнге жеткіз! Аққа құдай жақ болғай!» Осылай деп Алпамыс бес қаруын сайланып, Байшұбарға қамшы басты. Ышқына шапқан Байшұбар лақтырған тастай құлдырап, тау басынан ыра төмен аға жөнелді.. Соңында шүйкедей созылып қалған қою шаң зор қайрат лебіндей шалқып, көрер көзді тіксінткендей еді.
Күндей күркіреген қаһарлы дауыс шашырап жатқан мың сан қалмадты селт еткізді. Күнге жонын төсеп жайбарақат жатқан жыланды түртіп оятқандай, қалың қалмақ демде жиырылып, өре түрегелді. О шеті мен бұ шеті айшылық алыс жерді алып жатқан байтақ қазақ даласы үшке бөлініп, ол бөліктері — Ұлы жүз, Орта жүз, Қіші жүз деп аталатын. Онысы үй ішінен үй тігіп, араларына жарқышақ-жіктің түскендігінен емес, ошақтың үш бұтындай — ел бағының ұйтқысы болайық дегені; садақтың үш қырлы жебесіндей сырт дұшпанға айбар болайық дегені, біріміз — үлкен, біріміз — ортаншы, біріміз — кіші болып, жұбымыз жарассын дегені. Сондықтан да қызықты ғана бөліспей, ел басына күн туған қиындықта да үш жүз иық түйістіріп, бір саптан көрінетін. Ел шетіне жау келсе, әр жүз өз ұранын шақырып, бір-біріне жігер беретін. Жаңағы бір күндей күркіреп, қалмақтардың апшыеын қуыра, естілген Орта жүздің ұраны болатын. Атойлап ұран салған Алпамыс еді. Астындағы Байшұбар ауыздығын қарш-қарш шайнап, батыр қолындағы ақберен алмас жарқылдап, қойға шапқан қасқырдай бір шеттен келіп киліге берді.
Жау жарағын .жастанып жататын қалмақтар да оңай дұшпан емес. Бір сәтте олар да дүркірей көтеріліп, садақтарын кезеніп, найзаларын шошаңдатып, лап қойды. Әп-сәтте шаңғыр-шұңғыр соғылысқан қару-жарақ, өкіре құлаған өлік, сып-сып етіп зулаған садақ жебелері ат шаптырым алқапты азан-қазан етті. Өрттей тиіп, сынаптай сырғыған Алпамыс қалың қолды қидалап ана шетке бір шықса, қайта шүйіліп ұмтылғанда, мына шеттен тізгінді әрең тартады. Қолындағы алтын сапты ақберен дем сайын сазанның бауырындай жарқылдап, сермелген сайын қалың қалмақты қоғадай жапырып жүр. Қазіргі сәтте Байшұбар да бар өнерін көрсетіп, қолтығынан су шығып, танауынан бу атып, толарсақтан қан кеше құйғытады.
Алғашқыда асып-сасқанмен, аз сәтте ес жиып үлгерген калмақ қолы жауының жалғыз екенін біліп, садақпен-ақ шұқып тастамақ болған. Сол ниетпен тұс-тұстан кезелген бүкір бел садақ бүктетіліп жазылғанда, Алпамысқа шүйілген мың сан жебе күннің көзін көрсетпей жіберді. Ғажаптың кереметі осы сәт бір көрінген. Жаңағы мың сан жебе жаңбырдай жауып, Алпамысқа шып-шып тигенімен, денесіне сызат та түсіре алмастан майырылып қала берді. Мұның сыры — Алпамыс берен кәміл пірге сыйынып жауға жалғыз ұмтылғанда, Ғайып-ерен қырық шілтен тірі жанға көрінбей, тұмандай боп түйіліп келіп, жас батырды қолтығының астына алып еді. Кеу-кеулеп-ақ ұмтылған қалың қалмақ атқан оғының Алпамысқа дарымайтынын көргенде, таңданыстарында шек болған жоқ. Қораға түскен қасқырдай қамап, қолға түсіріп аламыз деген ниеттерінен демде қайтып, енді сасайын деді. Қайсыбірі бас сауғалап, құжынаған қалың қол шілдің тезегіндей шашырай берді.
Алпамыс болса, жанары оттай жанып, маңдайы енді бусанып, мың сан қолды қойдай иіріп қырып жүр.Осылайша сұрапыл айқас жүріп жатты. Бұл кезде Сарыбайдың үйінде де жаңалық болып, қуаныштың лебі ескендей көңіл күйде еді. Бағана Алпамыс ұрандап ат қойғанда жас батырдың қаһарлы даусын алдымен Гүлбаршын естіген. Зерделі қыз естісімен, Алпамыстың келгенін жазбай танып, жас жүрегі лүпілдеп, көзінің жасын сығып алған. Сол бетінде-ақ жүзіне қан жүгіріп, қуаныштан асып-сасып, әкесі мен шешесінен сүйінші сұрап еді.«Тәңірім, көз жасыңды көрген екен!»—деп, шешесі Гүлбаршынның маңдайынан сүйді. Бұған Сарыбай да іштей шүкірлік етіп, енді ақырының не боларын ойлаған. Күдік-күмәні де жоқ емес. Алпамыс болса, кеше ғана қолында туған жас бала. Көргенінен көрмегені көп. Қалмақ болса мынау, самсап жатқан қалың қол. Сол қалың қолдың бәрін айтпағанда, бір Қараманның өзі оңайлықпен жөніне кетер ер емес. Талай шайқаста шыңдалып, жаудан жеңіліп көрмеген деген жалаң төстің өзі. Сарыбай осыны ойлап, іштен тынды. Сабыр сақтап, жалғыз қызының қуанышын бөлмейінші, көңілін алаң етпейінші деп, үнсіз отырып қалды. Бұл кезде Алпамыс найзағайдай жарқылдап, жауының апшысын қуырып, шетінен жаусатып жүр еді.