Әңгімелер жинағы ✍️

Барлық славян халықтарын екі үлкен топқа бөлуге болады. Бірінші топ бізге таныс кирилл алфавитін пайдаланады (кейбір өзгертулермен). Ал екінші топ латын әліпбиін қолданады. Алфавит мәселесі практикалық тұрғыдан ғана маңызды емес. Ол сонымен қатар жазу үшін әр түрлі графиканы таңдаған халықтар арасында көрінбейтін қабырға орнатады.

Неліктен славян әлемі жазуға байланысты екі лагерге бөлінеді? Латын әліпбиі Польшада, Чехияда, Словакияда, Словенияда және Хорватияда жазылған. Кириллица Ресей мен Украинада, Беларуссияда, Болгарияда, Сербияда және Македонияда қолданылады. Черногория мен Босния кирилл алфавитін белсенді түрде ауыстыру үстінде. Латын лагеріне толығымен қосылуға болады деген сөз.

Шын мәнінде, саясат славян әлемінің жазбаша бөлінуіне әсер етті. Бірақ алдымен, өте ұзақ уақыт бұрын, мың жыл бұрын. Екіншіден, саясат сол кезде діннің атын жамылған. Кирилл алфавитін Константинопольден христиан дінін қабылдаған халықтар алды. Рим Папасы миссионерлері жаңа сенім әкелгендер латын әліпбиіне ие болды. Чехтар арасында кирилл алфавитінің позициясын орнатуға тырысулар болды, бірақ олар сәтсіздікке ұшырады.

Православие шіркеуі славян тілдерінде ғибадат етуге рұқсат берді, сондықтан оны жаңадан дінге бет бұрған халықтардың Інжілді және басқа да діни мәтіндерді оқи алатындығы қызықтырды. Ол үшін оларды славяндарға түсінікті етіп жазу керек болды. Кирилл әліпбиі осылай дүниеге келді. Латын әліпбиін қолданатын славян халықтары Киелі кітапты және басқа діни мәтіндерді қасиетті Римге сәйкес қасиетті латын тілінде ғана білуі керек еді.

1928 жылы Түркия үкіметі түбегейлі түрде елдің өмірін өзгертуге және Түркиядағы бүкіл өмірді араб әліпбиінен латын алфавитіне көшіру туралы шешім қабылдады. «Түрік тілі ғасырлар бойы тізбектелген, ал енді осы бағаналарды сындыратын кез келді, — деді сол уақыттағы Түркия Президенті Мұстафа Кемал Ататүрік.

Бұл өте радикалды қадам болды. Мұның себебі араб жазуының керемет күрделілігі болды — Түркиядағы мультимәдениеттілік жағдайында бұл шетелдіктердің интеграциясына үлкен кедергі келтірді және Батыс елдерімен халықаралық қатынастарға кері әсерін тигізді. Ескі араб алфавитінде 5 мыңға жуық таңбалар болды — қиындықтар тек шетелдік шыққан оқырмандар арасында ғана емес, баспаханалардағы жергілікті қызметкерлер үшін де қиын болды.

Сондықтан Түркия президенті жер және банктік реформалармен шектелмей, жаңа алфавит әзірлеуге қатысып, содан кейін оны халыққа тарату үшін комиссия құрды. Ол тіпті мұндай ауысудың мүмкін болатынына күмәнданбады — оның көз алдында Әзірбайжанның мысалы болды. Онда түркітілдес және ислам халықтары арасында латын әліпбиін таратуға мүмкіндік туды.

29 таңбадан тұратын қазіргі түрік алфавиті пайда болды. Ол латын әріптерінен тұрды, олардың кейбірінде диакритикалық белгілері болды - әріптерді жергілікті айтылымға бейімдейтін арнайы элементтер. Кейбір басқа хаттар мақсатсыз пайдаланылмады, өйткені комиссияның пікірі бойынша олар қажет емес еді. Сонымен, алфавитте Q, W және X жоқ.

Бұдан кейін бейімделудің және жаңа алфавитке көшудің күрделі және ұзақ процесі жүрді. Елдегі барлық белгілерді, кафелердің, мейрамханалардың, қонақ үйлердің және басқа мекемелердің белгілерін мүлдем ауыстыру керек болды. Жаңа алфавиттің көмегімен жаңа құжаттарды жазу жоспарланған болатын, алайда адамдар емле бойынша әлі де жеткілікті білім ала алмады. Ол үшін ересектерге арналған мектептер бүкіл елде ұйымдастырыла бастады, ал 16-дан 40 жасқа дейінгі азаматтар бұл мектептерде жаңа әліпбиді үйренуге мәжбүр болды.

Жаңа әліпбиге көшу қажеттілігі туралы халықты сендіру үшін Мұстафа Кемал Ататүріктің өзі ел комиссиясымен бірге сапар шегіп, халықты осы реформаның маңыздылығына сендіре бастады. Қысқа уақыт ішінде 14 миллионнан астам халқы тұратын елде жазбаша тілді өзгерту оңай болған жоқ. Кейбіреулер бұл өзгерістер мен жеңілдетулерді құптады, ал кейбіреулер наразылық білдіріп, мешіттерді безендіру үшін жиі қолданылатын араб жазуы арқылы елдің өзіндік ерекшелігі мен сұлулығын жоғалтады деп санады.

Латын әліпбиінің қабылдануы еуропалық стандарттарға сәйкес жаңадан құрылған көптеген бастауыш және орта мектептерде, арнайы және жоғары оқу орындарында оқуды жеңілдетті, сонымен бірге ғылыми зерттеулердің дамуына, Түркияның еуропалық мәдениет пен өркениетке енуіне ықпал етті. Бүкіл науқан түрік патриотизмі ұранымен өтті.

Ұлттық патриотизмді ояту мақсатында түрік тілін дамыту науқаны да түрік лингвистикалық қоғамымен өткізілді. Оның ресми мақсаты - түрік тілін шетелдік, араб-парсы сөздерінен тазарту. Негізгі әдеби шығармалардың мазмұнын қазіргі түрік тіліне ауыстыра отырып, жаңа, тек түрік тілінен шыққан сөздерді қолданатын қайта жазу пайда болды.

1991 жылға дейін, немесе кеңес дәуірде, қазақтар және олардың ата-бабалары тек көшіп-қонып, мал бағып өмір сүрген ел мен халық болатын деп кеңес идеология мен билік қазақтардың миына әр секунд, минут, сағат, күн, жылдар бойы қүйіп отырды. Тек Ленин мен кеңес билігі және орыс халқының көмегі арқасында, бұрын барлық жағынан артта қалған ел мен халық – қазақ өз жазу-сызуына, әдебиет, ғылымға қол жеткізді! Сонда егер орыс жазуы немесе кириллица болмаса, онда барлық жағынан арта қалған қазақ халқы баяғы көшпелі өмір сүріп, айдалада қанғып жүретін еді.

Бірақ, сол заманда тек сирек адамдар білетін еді – қазіргі Қазақстан жерінде, түрк дәуірде – 6-10 ғғ. көне түрік жазуы болған және оны көшпелі көне түріктер өздері ойлап тапты, ешкім оларға басқа елден, жерден православиелік әулиелер Кирилл мен Мефодий Грекиядан сияқты ежелгі Русьге ұсынған жоқ. Біздің көне ата-бабалары өздері өз мұқтажына мен өмір сүруге тиімді үшін ойлап тапқан еді.

10 ғ. әлемде ислам дінің тарауы мен арабизация процесі өте қатты қарқынмен болды және сол ғасырдан бастап Орталық Азия мен қазіргі Қазақстан жерінде ислам дінінің қабылдауы мен оның ең басты кітабын – Құран-Кәрімді білу үшін араб тілін мен жазуына көшу басталды мен аяқталды. Содан бастап, яғни 10 ғ. бастап 1929 жылға дейін қазақ халқы араб жазуын қолданған. Барлық құнды рухани, әдеби, тарихи туындылар араб жазуында болған еді.

1929 ж. Кеңес билігі  КСРО-да тұратын барлық түріктілдес халықтарды латиница негізділген алфавитіне көшеру процесін жүргізді. Латын алфавитіне көшу – кеңес билігі мен идеологиясы – артта қалған халықтарға керемет пайда береді және олар тез арада дамыған, еуропалық халықтардың қатарына қосуына жол ашады екен.

1929 ж. латын алфавитіне көшкенде, барлық жағдайлар дұрыс шешім кеңес билігі таппаған немесе іздеуге тырыспаған. Мәселен, кім сол кезде мектеп пен жоо-да оқыған, оларды латын алфавитінде жазу мен оқуына жағдай жасалған. Ал, басқаларға сондай жағдай болған жоқ – соған байланысты үлкен буын адамдары латын алфавитін білмей, араб алфавитінде қалып, барлық ақпарат мен білім көздерінен айырылған еді. Латын алфавитіне өткен қазақ жастары бірде-бірде араб жазуындаға құнды және ұлттық туындыларын оқымай қалып, тез арада кеңес идеологияның жеміне айналып, өз ұлттық тамырларын айырылу процесіне ең біріншілер кірген еді.

Бұл процесс, әсіресе, 1940 жылдан бастап қатты нығаяды және сол жылы Сталин бұйрығымен барлық түріктілдес халықтар, оның  ішінде қазақ халқы, кириллица немесе орыс алфавитіне көшеді. Содан бастап қазіргі заманға дейін біздер осы алфавитін барлық жағынан пайдаланып жатырмыз. Сонда 1940 жылдан бастап 1991 жылға дейін біздің өз ұлттық тамырларынан мен ұлттық қасиеттерінен айырылу процесі жүрді және өз тілінен мен рухынан айырылу басталды. Тек 1991 жылдың аяғында тәуелсіздікке қол жеткізу осы процесті тоқтатты, бірақ оны толық тоқтатты деп айтуға болмайды екен.

Неге деп сұрайсыз? Сонда қазіргі дейін барлық жағынан қазақ халқы Ресейдің ақпарат кеңістігінде мен идеологиясында жүзіп жатыр. Ал, 2014 жылдан бастап Ресейдің саясатында ұлыдержавалық пиғыл пайда болып, нығайып жатыр. Әріғарай бұңы айту, меңімше, керек емес.

Сонымен, латын алфавитіне көшуі – қазақ халқының өз саяси мен рухани тәуелсіздігін сақтау мен дамыту деп ойлаймын. Екіншіден, өз мемлекетінің мен оның бүкіл территориясында өз идеологиялық, ақпараттық, рухани және т.б. кеңістігін құру мен дамыту деп ойлаймын. Үшіншіден, одан сайын түріктілдес халықтармен барлық жағынан қарым-қатынастарды дамытатын төте жолын деп білемін. Төртіншіден, дүниедегі ең дамыған және латын алфавитін қолданатын елдермен мен халықтармен одан сайын халықаралық, мемлекетаралық, ғылыми-техникалық, гуманитарлық қатынастарын дамытатын даңғыл жолы деп ойлаймын. Осы жоғарыда айтылған 4 фактор Мәңғілік Ел мен халқы болуына қол жеткізуге әкеледі.