Жан бағыс
Нұрланның әкімдік аппаратына жұмысқа кіргеніне үш айға жуықтады. Жүйенің жұмысына дендеп бара қоймаса да, тапсырылған істі екі етпейді. Мұрын қанатар шаруа да жоқ секілді. Бірақ алашапқын тірлікке төселе алар емес. Кейде, тіпті таң қалады. Таңның атысы, күннің батысы, демалыссыз соншама алашапқын кім үшін, не үшін?! Кім үшін, не үшін аптыққан қарбалас?! Бір қарағанда дүниені төңкеріп жатқандай болғанымен, тындырылған тірлік шамалы. Кеше бір ақсақал келіп, «шырағым, нәйеті болмашы шаруаның өзімен сандалып, осымен бесінші рет келіп тұрмын. Уәдені үйесіңдер келіп, біткен іс жоқ . Өздеріңде мысқалдай ұят қалмаған-ау, сірә?!» деп бұлқан-талқан болды. Бұл «ата, не шаруа?» деген түк те түсінбей. «О, пәдәріңе нәлеттер, күніге бір боқмұрынға шаруамды қайта-қайта айта берер екенмін, дә. Сендерге жағдай айтқан мен де ақымақ екем. Бар е, өңшең... не шаруа дейді ғой тағы...» деп әлгі қария қолын бір сілтеп, есікті тарс жапқан. Кейін қасындағы әккі қызметтесі «оған көңіл аударма. Ол шал сондай, өмірі керегі жоқ, ескі мәселені көтереді де жүреді» деген. Мұндай басына түскен қиындығын шешпекке күніне талай адам бас сұғады. Әккі қызметкер сылап-сипап, алдап-сулап шығарып салады. Соған еті үйреніп кеткендей. Әлгі бейшара келе-келе аяқтан тозады да, қайта келмейді не бір боқтап жөнін табады. «Бізге көп мәселенің қатысы жоқ, біз кішкентай адамбыз. Қазір заман басқа. Жекенің ісіне шаруамыз болмауы керек. Бірақ, оны білдірмеуге тырысып, жоғарыға арызданбас үшін тілін табу қажет» деп ақыл айтады бұған әлгі әккі қызметкер. «Өз басына іс түспеген, өзгенің қайғысын білмейді», – деген. «Сонда не үшін, кім үшін қызмет істеп отырмыз?! – деп ойлайды бұл. – Халықтан оқшауланып атқарған қызметтің қажеті не?» Ол әкімдіктегі алашапқын жүрген кей қызметкердің өзіне ғана аян шығар. Ал былайғы, әкімдік жағалаған санаулы адамдардан өзге, жұрт бұл түсініксіз қарбаласқа мән де бермейді. Тіпті, пәленшенің қылғына галстук байлап, шірене басып, сыздана ыңырси сөйлегенінде қарапайым жұрттың титімдей де шаруасы жоқтай. Күнделікті жан ұясын асырау үшін, жан бағыс үшін жанталасып әркім өз қара басымен әуре. Мұнда да байқағаны тақ талас үшін жан талас. Бірін-бірі аяйтынға ұқсамайды. Бірақ, бұл талас ашық емес, жасырын , сұрқия түрде жүзеге асатындай. Іштен шалады. Сенімсіздік жайлап, жолдастық мақұрым қалған. Қызмет сатысына сай иіліп жастық, жайылып төсек бола қалғанымен, екіжүзділік белең алғанын Нұрлан біраз күнде оп-оңай-ақ аңғарды. «Көзінше мақтама, сыртынан даттама» деген әке сөзінің бұл ғимаратта күші жоқ екенін, «Ұлық болсаң, кішік бол», «Аздың азаншысы болғанша, көптің қазаншысы бол» дегендей аталар өсиетінің күні өткенін, заманы қалай болса, бөркін солай киетіндер «ақша ашпайтын құлып жоқ», «татарға тілмәш не керектің» кебін кигеніне көп болғандай.
Өмір ағысына сай менеджмент пен маркетинг мамандағын игеріп шыққан Нұрланды бизнесмен туыстас ағасы Жылқыбай «қазір жақсы қызмет атқару үшін көп ақшаң, не жұдырығын жүн басқан көкең болуы керек. Қалғаны бос тыраштану. Құдайға шүкір, таныс бар. Союз кезінде комсомолда тізгін ұстағандардың біразы сол пысықтықтарымен бүгінде әкімдіктің майлы да жайлы орындарында отыр. Ақшаның арқасында солардың талайымен дастарқандас болдық. Әкімдікке кіргізейін. Басың жас. Болашақта өзіңді-өзің «крышовать» етіп жүресің. Ондағылар айлығы аз болса да, бізден әрмен жағдайларын жасап алған. Біз секілді екі-үш қалталыны тұсап алсаң, тендерлерге аралассаң, ертең-ақ өз қалтаңның қалай томпайғанын байқамай қаласың. Тек, қалайда сол ортаға бір ілігу керек, сосын «тай тулап үйірінен шықпас» дегендей, өзің-ақ топтан алшақ кетпейсің, әлі», деп біраз әңгіме айтып, Нұрланнан бұрын әкесін көндірген. Бұл әкеден асып қайда барсын?! Көнген. Енді міне, әзірге «екі жүзді пышақтан сақтанба, екі жүзді адамнан сақтан» деген қағиданы қатаң ұстауына тура келіп жүр. Артық пікір, артық сөз шілдедегі өрттей қаулап, лезде-ақ басқаша мәнде үлкен-кіші басшылар аузынан қайта шығады. Кім, қайда, қашан сөз тасығанын аңдамай қалуың әбден мүмкін. Сөйтіп, «өсекте шек жоқ» екеніне көзің тез-ақ жетеді. Әлдеқандай лауазымды орын босаған кезде гу-гу сөз желдей еседі. «Тістейтін жылқы тісін көрсетпесі» белгілі. Майлы орыннан дәмелі, іштей бақталас кейбіреулер бірінің үстінен екіншісі өсек сөзді қардай боратып, жоғары қарай домалақ арыздар дөңгелетіп, айтаққа құлақ түріп, шынжырда тұрған төбет секілді өсекші газет редакторларына сүйек тастағандай азын-аулақ ақша лақтырады. Ал, олар «барды жоқтай, ақсақты тыңдай» етіп, ар-намысты таптап жазғанда тек жағаңды ұстағаннан басқа лажың қалмайды. Бұл бақталастар тақ таласы жолында жан бағысты ұмытады. Аға-іні, алыс-жақын, тіпті, қыз-әйел демейді. Ар, ұят, әдеп сияқты адами құндылықтар бір шетте қалады. Бұл қалыпты үрдіске айнала бастағандай. «Бота қотыр болса, енесін былғайды, енесі келесін былғайды» деп отырушы еді атасы.
Нұрланның ойына атасы айтқан өсиет-ертегі оралды. Бала кезде онша мән бермепті. Бүгінде ой елегіне салса, өте қажетті өнеге екен-ау. Бірақ, оны елеп-ескеріп жатқан кім бар?! «Қалай еді, иә... Баяғы заманда бір қанқұйлы патша өмір сүріпті. Ол төңірегіндегі хандықтардың бәрін жаулап алып, озбыр билік жүргізіпті. Бірде бас уәзірді патша шақырып алыпты да:
– Біз жаулап алмаған алыс-жақында қандай ел қалды? – деп сұрайды. Сонда бас уәзір:
– Тақсыр ием, шалғайда бір шағын хандық қалып тұр. Бірақ, оны билеуші хан қайтыс болып, билікті ханша жүргізуде. Халқының да күйі онша емес, – дейді. Патша:
– Жарайды, онда қалың әскер жібермей-ақ қояйын. Жаушы жіберіңдер. Ұрыссыз қол астыма өтсін. Соғыспай-ақ берілсін,– дейді.
Ұзақ жолдан арып-ашып жеткен жаушыларды жесір ханша жақсылап күтеді. Олар тыныққан соң, әрбіріне шапан жауып, ат мінгізеді де:
– Патшаларыңа айта барыңдар. Менімен соғысып, жеңсе, «қатынды жеңді», деп жұрт күледі, ал менен жеңілсе, «қатыннан жеңілді», деп ел мазақ етеді. Осы сәлемімді сөзбе-сөз жеткізіңдер, – дейді.
Жаушылары патшаға жесір ханшаның сөзін дәлме-дәл жеткізеді. Сонда қанқұйлы патша ойланып отырып:
– Иә, жөн сөз. Қатынмен соғысқанымыз ұят болар, - дейді. Сөйтіп, жесір ханшаға көмек ретінде қазынасындағы жарты байлықты жөнелткен екен.» Міне, сабақ алар өткеннің өнегесі. Анасын ерекше ардақтап, қызын қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай, аялап, төрге оздырған, әйел затының бетінен қақпаған атам қазақтың қадір тұтар қасиеті. Қызмет қуып, бақталастыққа бой алдырып, осы қасиеттен айырылып бара жатқандаймыз. Білікті де білімді қыз-келіншектермен тайталасуға шамасы жетпеген еркектер олардың үстінен өсек айтып, арыз жазуды әдетке айналдырған. Әйел затын ғайбаттау, әсіресе, байыбына бармай, сыртынан сөз айту қазақтығымызға сын, ар-ұяттан аттау екенін пайымдамайтын да болдық.
Мұның қалжыңбас курстасы бар. «Әзілде кек жоқ» деп бастайды да, ауызы бір жабылмайды, езуі бір жиылмайды. Сол мұның әкімдікке қызметке тұрғанын естіп, құттықтай келді. Жәй келген жоқ. «Бір азаматты үлкен қызметке тағайындапты. Оны мен секілді ақкөңіл бейбақ досы құттықтай келіпті. Қызметтің қызуы басына ұрған азамат досын танымаған сыңайда: «сен кімсің және мұнда неге келдің?» депті. Досы алдымен кәдімгідей абдырап қалған. Сосын өз-өзіне келіп: «мен сенің досыңмын. Сені «көрсоқыр боп қалыпты» деп есітіп, хал-жағдайыңды білуге келіп тұрған бетім,»- деген екен. Сол айтқандай, сен де...» деп қалжың да болса, астарлы ойын ала келген...
– Оу, Нұрлан Сапарович, неге үнсіз қалдың? Айлық ақпарат дайын ба? Тездет. Жуық арада сенің жүз күндігіңді атап өтеміз, - деді қызметтестің бірі ойын бөліп.
– Тәке...
– Тәке емес, Токен Булатович де, қанша айтам, тәртіп солай... Бұл базар емес, акимият...
– Жарайды, Токен Булатович, жүз күн деген не? Құдайға шүкір, мен әзірге тірімін. Жетісі, қырқы дегендей, жүзі деп...
– Анау жоғарыдағы әкімдер қызметке келгенінің жүз күндігін тойланды. Біз де солай... ре-пи-ти-ци-я! «Сынықтан басқаның бәрі жұғады» емес пе? Ертең солар секілді сырттай болса да екі университет бітіріп, сатып алсақ та ғылым кандидаты болуымыз керек. Кандидаттық алмай, әкімдіктен дәметпе. Бізге де сол көкелердің жолын берсін деп...
– И-е, бірақ, «әркімнің өзі шығар биігі бар» деген. Мен әзірге тобынан айырылған қаздай болып жүрмін. Қайдам... – деді Нұрлан. Бәрі бұған таңдана қарап қалды...
Апта ортасында қала ішіндегі заңсыз сауда нүктелеріне, базарларға жасалған рейдтен соң, тіпті, көңілі құлазыған. Шамасы келмесе де, әрең арба сүйреп жүргендер, нәрестесін бауырына қысып қайыр сұрағандар, алақанын жайған балақайлар Нұрланның көңіл-күйін түсіріп жіберді. Ауыл-ауылдан көкөніс, жеміс-жидек, ірімшік-құрт сияқты тапқанын базарға әкелген ағайын көше бойында, базар маңында өткеніне пұлдауға құмбыл. Арнайы сауда нүктесінде тұрып, сауда жасауы үшін ақы төлеуі керек. Ауылдан жолкіресін әрең тауып келген кісіге ол да оңай емес. Ал, тәртіп бойынша көше бойы, базар маңын заңсыз саудадан тазалау керек. Бұл нағыз айғайдың ортасы екен. Жан бағыс үшін тапқанын өткізіп, ақша жасауға келген қазақ сенің тәртібіңді қайтсін?! Ұрыс-керіс, балағат-қарғыс, жұдырық жұмсау мен барын тартып алу, бәрі-бәрі сонда екеніне бір рейдтен соң-ақ Нұрланның көзі жетті. Ашынған адаммен жайбарақат мәмлелі сөзге келу мүмкін емесі тағы анық. «Шырағым сенің де мен сияқы шешең бар шығар... Байым ауру, шиеттей бала-шаға жас, бір үзім нан сұрап, шырқырап жылағанда кірерге тесік таппай қалам. Жұмыс болса да жоқ. Өкіметтен тағы қайыр жоқ. Әкімге жағдай айта барсам, пәленбай дәкумент сұрайды. Онысын ала алмайсың. Барды базарлауға сендер тыныштық бермейсіңдер. Сонда не істеуім керек?! Әкіреңдеп, балалардың ризығын тартып алғанша, мені осы жерде-ақ өлтіре салсаңдаршы, түге. Жаным тыныш тапсын, ессіз қалғыр...» деп бір ана ай-шәй жоқ мұның жағасынан алған. Содан полицияның соңынан үнсіз тұнжырап ерді де жүрді. Сол жолы полицияның шектен шыққан ұр да жық әрекетіне әбден қарны ашқан. Әлгі «қайдам...» деуінің түп-төркіні осында жатқан-ды...
– Не, Нұрлан Сапарович жұмыс ұнамай жүр ме? Оның бекер. «Қызмет қолдың кірі» дейді бұрынғылар. Дұрыс қой. Бұрын солай болған шығар. Адами қасиеттер жоғары болған болуы мүмкін. Қазір сенің таза ниетің, адал ақ жүрегің кімге дәру?! Олай болсаң, жақсы қызметсіз, мардымсыз тірлікпен жүре бересің. Ол саған керек пе? Ал, маған керегі жоқ. Мына заманда ешкімге де, ешнәрсеге де сенуге болмайды. Сенгің-ақ келеді, бірақ опық жейсің. Мен, кешір, ешкімге, тіпті, бірге туғаныма да сене алмаймын. Жақсы қызметім, мол ақшам болса, бәрі амалсыздан сыйлайды. Жоқ болса, бала-шағаңа көз қырын да салмайды. Ақша билеген заман. Сондықтан, жан бағыс үшін, бала-шағаңның болашағы үшін түрлі жолмен қолың әрең жеткен қызметке тістей жабысып, қалайда айырылмауға әрекет етесің. Ар-намысыңды сатып, амалсыз көндігесің. Бойыңдағы адал, ізгі қасиеттер бірте-бірте тұншығып қалғанын байқамайсың да. Өзге біреу алдыңды кес-кестеп, аяқтан шалмасы үшін онан бұрын сұрқия әрекетке барасың. Солайша бойыңда енді жолындағын алып түсер жыртқыштық қасиеттер байқатпай қалыптаса бастайды. Өмір заңы сол, не сен, не ол. Бітті.
– О, Токен Булатович, сіз қатты кеттіңіз ғой. Атам қазақ «адам болам десең, арыңды ақшаға сатпа» деген.
– Нұрлан Сапарович, атаңның ақылымен жүргенің көрініп тұр. Өмір көрмегенсің. Өкінішке орай, өмірде бәрі басқаша. «Кісідегінің кілті аспанда», «адамына қарай сәлемі», деген де сол қазақ. Тағы не еді, иә, «ит те киімге қарап үреді», дейді.
– Дұрыс қой, Күйкі тірлікте жан бағыстың қамымен жанталаса тыпырлап, итше ырылдасып, аяқтан тартып, бақ 2. Жан ұя2. Жан ұяқонса, ұшырмаққа күндеп, шалыс басса, тұқырта жерге тығып, тіпті, мұның бәрі қолынан келмесе, өзгеге мәймөңкелей жалбақтап, сүріне қалбақтап тәтті тірліктің дәмін бұзып жүргендер қаншама?! Бірақ, өмір онымен өлшенбесе керек. Қалай болғанда да, қажетті, қажетсіз ақпарат жинап, өтірік, шын мәлімет түзу, сөйтіп нақты, шынайы өмірден алшақ жүру маған қол емес. Қағазбастылықты жаным сүймейді. Ақшам көп болсын, аз болсын, жұмысым майлы болсын, майсыз болсын, мен қайнаған өмірдің, қарапайым адамдардың арасында болғым келеді. Солай. Өз мамандығым бойынша адал еңбекпен жан баққым келеді. Маңдайым терлеп, белім ауырып, бірақ, ешкімнің қас-қабағына қарамай, өмір сүргім келеді. Өйткені, мен әлі жаспын. Бүкіл өмірім алда. Ал, оның қалай болмағы өзіме ғана байланысты екенін білемін. Сондықтан да, мұндай қызметке рахмет! – Нұрлан қызбалана тоқтаусыз сөйлеп кетті. Іштегі шерін тарқатып, бір-ақ тоқтады. Қызметтестер тым-тырыс, бұған таңдана қарап қалған екен. Токен Булатович үнсіз қалпы басын шайқады...