Арыздардың арызы
Тоқсан түрлі арыздың тоқайласатын жерінің бірі қалалық совет. Біреу: "үйім бар да, тар" деп келеді, енді біреу: "үйім жоқта, бала-шағам көп!" деп келеді. Әйтеуір, шым-шытырық бұрыштама қойылған қағаздар келіп жатады, кетіп жатады...
Жақында біздің"Ара" журналына осындай арыздың біреуі кіріп келді. Түс - түсіне, сөз саптауына қарағанда, көп есікті ашып, көп сапарды басынан атқарған, жаяу да жүрген, самолетпен де ұшқан, арғы шеті Москва, бергі шеті Алматыда болған "қартамыс" арыздың бірі болып шықты. Оның білмейтін адамы жоқ. Көрмеген кеңсесі де қалмапты. Ол қалалық советтің екі-үш жылдық шежіресі секілді. Кім кетті, кім қалды? Қалай қабылдады? Қашан сөйлесті? Жүріп сөйлесті ме, тұрып сөйлесті ме, болмаса столды ұрып, әйтпесе күліп сөйлесті ме? Осының бәрі де жазулы. Біреуі қойған қолымен, біреуі бұйрығымен, біреуі жолдамасымен, әйтеуір бір белгісін қалдырып отырыпты. Ең алдымен, арыз алдымызға соны жайып салды. Арыз әңгімені былай бастады:
— 1953 жылы, апрельдің 13 күні қалалық совет председателінің алдына барғаным өлі есімде. Онда мен әлі ысылмаған ынжық едім, иіліп кіріп, сызылып шығатын ғана жағдайым бар еді. Әдеп сақтап, ақырын жылжып, көп қағаздың көлеңкесін тасалап, бірте-бірте председательдің көзіне түскенімді де ұмытқаным жоқ.
Ол кездегі председатель асып-саспайтын, айғайы жоқ кісі екен. Байқаусызда маған көзінің қиығы түсіп кетсе, бір ысырып қойып отыра берді. Сан қағаздың астында сарылып жатудың да оңай емесін сонда білдім.
Сонымен он алты сүйем жазу столының бетінде, бір күн оң жағына, бір күн сол жағына ысырылып, құлап та кете жаздап, алпыс күн жылжысам болар ма? Алпыс бір күн дегенде, желкеме түскен қызыл сияның айдауымен, көп орынбасардың ортасына барып сүңгідім де кеттім.
Әңгіме айтып отырған арыз, біздің жалыққанымызды сезді ме, оқиғаның басқа жағына көшті:
— Мен жазылғалы үш жыл өтті. Онда сен ("Ара" журналын айтып отыр) туған да жоқ едің... Үш жылдың әр жылында 365 күн, әр күнінде 24 сағат болса, соның бәрін көп бейнетпен бастан кешіріп келемін. Мен, Қ. Мәліктің арызы боламын. Әуелгі жазылғанда жалғыз парақ қағаз едім, күн өткен сайын көбейе - көбейе бір құшақ болдым. Мені жазғанда Мәліктің бес баласы бар еді, қазір жетеу болды.
Онда Мәлік жеке меншікті біреудің үйінде пәтерде тұратын-ды. Алақандай бөлменің іші бес баланың дуымен гуілдеді де кетті. Қораның іші де көңілдене бастады. Бірақ үй иесіне жақпады. Бір бала жүгіріп ағашына қол созса, бір бала барып помидорына ұмтылады, тағы біреуі гүлге қызығады. Осының бәрі жеке меншікке жасалған шабуылдай болып көрінді. Әрең табылған тар бөлменің өзі де Мәлікке жайлы орын болмады, көшірілетін болды. Өйткені баласы көп...
Міне, мен осы қарсаңда жазылған арыз едім. Бірақ жалынып айтылған жағдай ешкімнің көзіне түскен жоқ, оқып та шыққан жан болмады. Орынбасарлар біріне бірі өткізіп, ақыры пәтер үйлер бюросына бардым да, онда екі-үш ай істікке түйреліп тұрдым, үш-төрт ай ескі папканың шаңына тұншықтым, онан арғысын өзім де білгенім жоқ, олар да менен адасып қалды...
Қартамыс арыз осы оқиғаларды баяндап бола бергенде, орта жасар, көпті көрген, көңілді арыз бас көтерді. Оның сөзі былай басталды:
— Мен дүниеге келгенде жаңа председатель жолдастың келіп отырған кезі екен. Алғашқы арыз бес баланың атынан болса, мен алты баланың атынан түскен арыз болдым. Гараж дейтін көшеден көшіп, Восточная деген көшедегі бір қуыста баспаналап отырғанда жазылғаным әлі есімде. Бірақ председательдің алдына кіру бұрынғыдан да қиынырақ соқты. Ең арғысы езі түгіл, жаман - жақсылы сөзін де ести алмадым. Бір күн "онда кетті", бір күн "мұнда кетті", күнде ертеңнің аяғы жылға жетті...
Сонымен, менің Москваға аттануыма осы жағдай себеп болды. Арызды құрметтеуді, арыз арқылы ата мен ананы, адамды ардақтауды мен Москвадан көрдім. Жүрген - тұрғанымның бәрі тіркеліп, күнілгері, хабарландырылып отырды. Бас-аяғы бір жетінің ішінде қайта оралып, қалалық советке келдім. Өйткені пәтер билігі сонда ғой.
Бұл жолы арыз иесін орынбасарлардың орынбасары бір жолдас асқан кішіпейілділікпен қарсы алды, орындық ұсынып, жәй айтып, жағдай түсіндіріп, шүйіркелесіп отыр:
— Жолдас, арызды Москваға жазбай-ақ, өзіміз де істейтін едік қой... Көріп жүрген боларсыз, тұрғын үйлер салынып-ақ жатыр, қабат-қабат зәулім үйлер қай көшеде жоқ? Бәрінде де бар. Бірақ жетпей жатыр...
Осы сияқты жылы-жылы сөздермен сылап-сипап, бір фабриканың бастығына тіреп бұйрық жазды. Бұйрық жалынды - ақ, оты шығып тұр, қай жағынан барсаң да ыстық лебі бұрқ ете түседі... Ол бұйрықта: "Ұлы Отан соғысына қатысқан, көп балалы... М. жолдасқа 4-ші Линияның бұрышынан салынып жатқан 10 пәтерлік үйдің бізге тиісті біреуін, мүмкіндігі болса кеңірек... беріңіз", — деп жазылыпты. Сол сағатта бұл бұйрықтың көшірмесі қалалық пәтер-үйлер бюросының бастығына да кетіп жатты. Бір көшірмесі арыз иесінің қолына тиді.
Қолында осындай қағазы бар адамға көшіп-қону деген не? Бүгін болмаса, ертең үй алғалы тұр... Мәлік 14-ші Линиядан көшсе — Тастаққа, Тастақтан тайса — Комсомол көшесіне, Комсомол көшесінен Қаракөл кошесіне көшіп-қонып жүре берді, бұрынғыдай қынжылған жоқ. Жыл өтті, үй бітуге айналды...
Бір күні жәйсіз хабар бұрқ ете түсті. Фабрика бастығынан хат келді: "Сіз қағаз алған үй біздің қолымыздан кетті, басқа мекеменің қарауына етті, сондықтан сізге берілген қағаздың күші бітті" депті. Сонымен, Мәлік жолға қайта шықты. Арыздар осындағы орындарды бір аралап өтіп, Москвадан тағы оралып қайтты. Бұл жолы орынбасарлардың орынбасары тағы да хат жазды, онда: "Бұл көп балалы азаматқа кең пәтер беру туралы СССР Жоғарғы Советінен түскен телеграмманы, сіздің қарауыңызға жіберіп отырмыз. Өзіңіз қарап, шешерсіз. Қорытындысын "арыз иесіне хабарлай саларсыз" — деді де, бар арызға қолданатын шығарып салу әдісін тағы қолданды. Сонымен, бұл да аяқсыз қалды.
Енді қалалық советке арыз апарудан Мәлік шаршады. Бірақ мұнымен оның әуре - сарсаңы біткен жоқ. Өйткені Мәлік пен Мәлике (әйелі) бастаған үйелмелі-сүйелмелі жеті бала, он екі шаршы метрлік бір бөлмеде әлі тұрып келеді. Енді арыз айтуды Мәлике мен Мәлік қойса да, дәрігерлер қоятын емес. Олар жиі-жиі келіп, акт жасап кетіп жүр.
Әңгіме арызда да емес, актіде де емес, төрешілдікте, еңбекшінің мұң-мұқтажына құлақ аспауда жатыр.