Әңгімелер жинағы ✍️

Жұрнақ көке жынданып кетіпті деген хабарды біз көктемгі каникул кезінде естідік. Қонақбай ағайды қатты аядық.
Ол кісіні, яғни қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін Қонақбай ағайды біресе көргіміз келеді, біресе қорқатын сияқтымыз. Жалғыз ұлы жайында Желтоқсан көтерілісінен бері апта аралатпай жетіп жататын адам иланғысыз ақпараттарды арқалап жүргеніне біржарым жылға жуықтап қалғанын бәріміз білеміз.
Текемет кенті түгел біледі.
Текемет түгілім, алты шақырым жердегі Айқұмырсқа аулы да, алпыс шақырым алыстағы аудан орталығы да біледі. Сексен жетінші жылғы қаңтардың өзінде Қонақбай ағайды ауданға қайта-қайта шақыртқан. Онда қысқы каникул еді. Қасақана қар қалың түсіп, біздің белуарымыздан, ағайларымыз бен апайларымыздың тізелерінен асып кетті. Алғаш аяз қысып тұрды-дағы, кенет Қазығұрттың қойнауларын суық үнді суыл кернеп, бөрі-боран ұлып қоя берді. Текемет кентінде төрт-бес күндей жарық болмай қалды. Бағаналар құлап, ұзынынан түсіп сұлап жатты.
Сонда ғой, қысқы каникулдан кейінгі алғашқы сабаққа кірген Қонақбай ағайды біз танымай таңырқағанбыз. Мектебіміздегі барлық мұғалімдерден биік көрінетін ағайымыз мұқым-мүлде кішірейіп кеткен екен. Қоңырқайлау тақтаның төбе тұсындағы “Көптік жалғаулар” деген ірі-ірі жазулар қатарынан көрінетін қара шашы мен қайран басы жарты метрдей төмендеп, “Септік жалғаулар” дейтін көрнекі плакаттың етегіне дейін пәсейіпті. Екі беті бірдей үсікке ұрынған. Бәрінен де бетер қайран қалдырғаны қалжыраңқы Қонақбай ағайымыздың жайшылықтағы жылуарлы жанарының бұрынғы нұрынан жұрдайлығы еді.
Қонақбай ағайдың жалғыз ұлы Жұрнақ көке Мәскеудегі аса ірі, атақты оқу орнына түскен және оны қызыл дипломмен бітіруіне бес-алты ай қалған мақтанышымыз болатын. Текемет кентінен тауарлы пойызѓа мініп кетіп, ешкімге айтпастан, Мәскеуіңіздің өзінен бір-ақ шыққан. Жүздеген мың талапкерден біреуінің қолы бәлкім жетіп, бәлкім жетпес өзгеше оқуға өз күшімен түсіп, алты жылдан астам уақыт оқып, Алматыдағы сүйген қызына келмей ме, баяғы. Сексен алтының қысында.
Ал, әрине, жайдан-жай айнымас, өздігінен қораланбас. Десетін еді қариялар. Ол Жер жарықтықтың жүзінде тіршілік кешетін саналы жаратылыс иелерінің пейіл-пиғылынан пайда болатын тексіздік тозаңдарының қалыңдауынан қорланып, қораланар. Желтоқсандаѓы жарқырап тұрған айдың он бесінде толып, алайда айналасы табан астынан тозғындана торланып, тозаңыта қораланып тұрғанын байқатпаған балтәтті жолығыстың жалғасы тірсегінен қиылып түсер деп кім ойлаған. Өзінің µөегінен жарып шыққан жас ұрпақты жау тұтатын да жаһаннам жүйелі қорқау қоғам бола берерін біз қайдан білейік ол кезде. Әйтеуір Жұрнақ Қонақбайұлы сынды мәскеулік студенттің де “бүлікшілерді” бастаушылардың бірі екенін естідік. Текемет кентінде, Қазығұрт тауының бір бүйіріндегі кеңшар орталығында сыбыр мен күбір көбейді. Жұрттың бәрі бір-біріне ашып ештеңе айтпауға айналған. Күдік пен күмән ауруы асқына түскен.
Қазақ тілі мен әдебиетінің сабақтары сирексіді. Қонақбай ағайды аудан мазалап, облыс жазалап, онсыз да қылқиып қалған мойнына қыл тұзақ салып, қыл тізгін тағып қойғанын сезінбедік дей алмаспыз. Мұғаліміміз сабақтарын сұлық-салқын өткізеді, басын көтеріп бетімізге тіке қарауды қойған. Қонақбай ағайға өмір өгейленді ме, әлде өмірге ағай өгей тартты ма, әйтеуір қандай да бір күрделілеу құбылыстарды, қиянат қана қалдыратындай қияс сызаттарды сезінетінбіз. Газеттердің бірінші беттерінен ызғар шашып, зымияндана жымиятын келімсек көсемдейін өмірдің түсі де соншама суып, жуық жылдары жылымасқа кеткенін де ағайымыздан аңғарып, жүрегіміз суылдайтын.
Жұрнақ көкені соттағалы жатыр екен десті.
Қонақбайұлы Жұрнақ өзі оқып жүрген Мәскеуге аяқ-қолы кісенделіп әкетіліпті десті. Тіпті Текемет кенті арқылы тор терезелі вагондар тіркелген состав өтіп бара жатқанда өз көздерімен көріп, өз ауыздарымен айтқандардан анық естігендерге дейін табылатын секілді. Сілікпесі шыққан қырларын ауырсынғандай арса-арсаланған абыз Қазығұртыңыз сексен жетінші жылдың қысынан қатты қажыған. Сұрапыл борандар сары долананы сұрғылт тамырымен суырып лақтырған айлар артта қалғанымен, біздің ағайымыз ауыртпалықтан арыла алмады.
Міне, сексен сегізінші жылдың көктемгі каникулында Жұрнақ көке жынданып кетіпті деген қан жоса хабар да келіп жетті. Басқаларды мен қайдан білейін, өз басым үшін осынау ошарыңыз Текемет кентінің төбесінен төнген зауалдай сезіліп, есеңгірей омалып, отырып қалдым. Алқым түймесін ағытып тұрып алқынып айтқан сыныптас қызды қылқындыра буындырғым бар, бірақ суық көктемде от жанып жатқан ошаққа арқа тіреген күйімнен көтеріле алар емеспін. Көршінің қызы қайтадан шығып кете барған. Зорлана түрегеліп, терезеден қарасам, сыныптас сұлуым көшенің арғы шетінде селтиіп тұр екен. Қимылсыз қатып қалған. Кенет менің көзім де Қонақбай ағайдың үйі жаққа түсіп кетті. Жалғыз түп жаңғақтың жапырағы жыл сайын төгіле-төгіле әбден қыналып, қарайып кеткен шиферлі шатырынан ба, Жұрнақ көке жайындағы жаманат хабардан ба, ағайымыздың жанарындай жарық нұр шашатын үш бөлмелі үй қара жамылғандай қорқынышты көрінді.
Әзерлей түрегелген тұсыма тізерлей жеткенімде, басым бір жағына қарай зіл тартып, шыр айналып жөнелді.
Бір қарасам, Текеметтің төрт палаталы шағын ауруханасында жатырмын. Терезеден қарауыта қоңырайған Қазығұртты көзім шалды. Сонсоң мамам мен медбике екі жағымнан бірдей бетіме төне үңілді. Одан арғысы белгілі. Айналып-үйірілу, құшақтау мен ағыл да тегіл көз жасы.
Ауруханадан апта өткенде зорға шыѓарды.
Тағы бір апта сабақтан босатылатыным туралы анықтама берілген. Сол күні түс аумай жатып-ақ сыныптастарым көңіл сұрамаққа келген. Бірақ біреуі де бұрынғыдай еліріп, ентікпейді. Ентелеген ешқайсысы жоқ. Танауларының тып-тыныш, тым-тырыстығына таңырқаймын. Делдиіп, желпілдемейді жүдә. Не болған сонда бұларға? Әрине, үлкендер үнемі қайталап, қағидалайтындай, бәріміз де пендеміз. Ең алдымен адам деген хайуан өзін ойламай ма? Мына мен хайуаныңыз-дағы өзімді алға шығарыппын-ау сонда. Түсіндіңіз бе?! Сыныптастарымның сүлесоқ тұрпаттарына байланысты басымнан ба, әлде басқа бір жерімнен бе аса қауіпті ауру табылған екен ғой деп түйгенім рас. Сөйтсем...
Сөйтсем...
Қонақбай ағай...
Қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін, жыл жарымға жуық уақыттан бері жаһаннам қоғам ба, жандайшап адам ба, азапқа буып, тозаққа таңып тастаған қайран ағатайымыз қайтыс бопты.
Ол кісіні жерлеуге жеті-сегіз адам ғана қатысыпты. Жаназасы жасырын шығарылған деседі. Мектеп мұғалімдері мен оқушылардың баруына мұқым тыйым салынған.
Бәріміз бір-бірімізбен біздің үйде құшақ айқастырып, үлкендерше көрістік. Неге екенін кім білсін, өкіре дауыстап, шер тарқатқымыз келгенімен, үнімізді шығармай, әлдекім әлдеқайда барып айтып қоятындай-ақ қысылып, қыстығып жыладық. Жасырын аққан жас көзді қаттырақ ашыта ма, баршамыздың жанарларымыз Текемет кентінің шеткері үйлерінде көзге қарай көбірек басылатын текеметтің төріндегі қызыл бояудай білеулене домбықты. Ойпырай десеңізші, сонда ше, бір-бірімізге бұрынғыдай сенімді де еместейміз. Жасқаншақтай, жалтақтай қарайтындаймыз. Бас шіркінді сескене, секемдене көтеретіндейміз. Сөйтетінімізді сыныптастарымыздың қай-қайсысы да сезбейді дей алмаспыз. Бәрібір, біздің үйде, оңашада осылайша еркіндеу егілгенбіз. Көз жасымызды көлдете бір төгілгенбіз. Топтаспаңдар дейтін тәртіпке, бас қоспаңдар деген бұйрыққа бағынбағанбыз. Қазығұрттың қойнауындағы қыраңда қарауытып жатқан Қонақбай ағайға ғана шағынғанбыз.


* * *

Қазығұртымыз көбінесе мұңды сағымға оранып тұрады ғой. Онысын біреу байқар, екеу аңғармас. Үш сыныпты артқа тастап, тоғызыншыда оқып жүргенбіз. Текеметтің тегістігінен тауға көп қарайтынбыз. Желтоқсан көтерілісіне басқаша бағалар беріліп, оған белсене қатысқандар нағыз батырларға айналды. Қайран Қонақбай ағайымыз бұл заманды көрмей кетті ғой деп, жанарларымыз жасаурағанымен, бұрынғыдай егіліп-төгілмейміз. Есейіп келеміз, қатайып барамыз, әрине. Ақ параққа көздерінің жастары тамып-тамып кететін қыздар-дағы көп емес.
Сөйтіп жүргенімізде, жаз шығып, қаз ұшып, Қазығұрттың мұңды сағымы сейіліңкіреп тұрған сәскеде Текемет кентінің орталық көшесінде Жұрнақ көке пайда болды.
Текеметтің тұп-тура ортасындағы кеңшар кеңсесінің алдында таксиден түсті. Жанындағы жамағайын екі кісі оның үсті-басын сәл-пәл жөндеген болды. Жұрт жиналып қалды. Ішінде біз де бармыз. Жапатармағай жабылып қолын алуға ұмтылдық. Пошымы марқұм мұғалімімізге біраз-біраз келіңкірейтіндей. Қонақбай ағайымыздың құнсызданбай, құныспай, шерленбей, шеменденбей, Мәскеудегі мықты оқуды бітіргелі тұрған баласын мақтан тұтар кезіндегідей бойшаң болмаса-дағы, бірталайдан биік көрініп, сорайып тұрыпты.
Алғашқыда жапырлай қолын ала бастағандарға Жұрнақ көке жып-жылы жымиғандай қараған. Жынданғанынан жазылған екен ғой, жақсы бопты ғой деп ойлағандар аз болмаѓан. Біреулері айналып-толғанып, арқасынан қағып жатты. Екіншілері әкесіне көңіл айтуды да ұмытпады. “Қонақбай, Қонақбай ағай” деген сөздерді естігенде Жұрнақ көке дөрекілеу кейіпте ыржалаңдап күлген секілденді. Сәлем берушілер сәл-пәл состиыңқырап, шошыңқырап, шегіншектеңкіреп, шеттеңкіреп тұрысты.
— Жұрнақ, айналайын, асылдың сынығысың ғой сен! — деді мектеп директоры Сағындықов ағайдың анасы оның басын иіп, бетінен сүйіп. — Келген қадамың құтты болсын, жарығым. Сәтін салса, жазылып кетерсің, шырағым...
Біраз-біраз кісілер кµөдерін сүртісті. Соншама жұрттың ішінен Сағындықовтың шешесі ғана Жұрнақ көкенің бетінен сүйген еді сонда.
Жынды Жұрнақ.
Ол осылай атанды да кетті.
Біз де бұрынғыдай Жұрнақ көке дей алмадық.
Жамағайындары Жұрнақты Қарағандының жындыханасынан тауыпты. Онда қалай, қашан, қандай жағдайда түскенін айтуға болмайды екен. Бірақ жынданған боп есептелінгенімен, мұның ең басты ерекшелігі: ешкімге ешқандай зияны жоқ, кісіге күш көрсетпейді, зорлық-зомбылық жасамайды. Дәрігерлер соңғы екі жыл бойы ерекше зерттеу жүргізіп, осындай оңды қорытындыға келген. Ауылдарыңа алып кетуге әбден болады, арнаулы мекемелердің де келісімі, рұқсаты бар дескен.
Желтоқсан көтерілісіне қатысқандарды жарылқайды-мыс дегенді естіп, іздеп шыққан, жынданып кеткеніне қарамастан, Текемет кентіне алып қайтқан ағайындарына мың да бір рахмет. Деп алғыс айтқандар аз емес-ті. Алайда, жынды Жұрнақты жамағайындарының ешқайсысы да жақындата қоймады, үй-жайларына кіргізбеді. Қара жұмысты жапырып істейтін жігіттің күшін пайдаланып-пайдаланып алады да, арзымас қана ақша беріп, қалған-құтқан тамақпен алдаусыратып, арқасынан қағып, аулаларынан шығарып жібереді. Бітті.
Жынды Жұрнақ ақшаның есебін білмейтін. Ол сорлыға он сом берсеңіз де, мың сом ұстатсаңыз-дағы, нәніпәтір. Бәрін “бір сом” дейді. Кейде ешкім жұмысын істетпей, көп күндер бойы көк тиынсыз қалғанында көшеден өтіп бара жатқан оқушыларға жалынып:
— Е-е, балдар-е! Е-е, балдар-е! Бір сом! Бір сом беріңдерші-е! — деп келе жататын. Жалынып. Жалбарынып. Жұлқылау, жұлына жармасып, тартып алу дейтіндей жағдаяттар жынды Жұрнақтың кәперіне де кірмейтін сыңайлы.
Бәріне де бірте-бірте бойыңыз да, ойыңыз-дағы үйреніп, ең жаманы етіңіз өліп кетеді емес пе?
Жынды Жұрнаққа да сөйттік қой. Оны айтасыз, алғаш аяп, бой тартатындар, бірте-бірте, бара-бара оның жуастығын басынып, көпе-көрнеу мазақтайтынға айналды. Тірліктерін тап-тұйнақтай тындыртып алып, түк те берместен, дым да татырмастан, тепкілеп қуып жіберетіндер де табылатын еді. Алты шақырым жердегі Айқұмырсқа ауылынан Текеметтің орта мектебіне қатынап оқитын оншақты оқушы бүкіл сөмкелері мен бар киім-кешектерін жынды Жұрнаққа артып қойып, қыраң асып, белең басып, билеп кетіп бара жататынына да көз үйренді. Ет өлді.
Жынды Жұрнақ адамдарды бір-бірінен ажырата алмайтын, кісі танымайтын. Кімнің кім екенін мүлде білмейтін. Бірақ күндердің бір күнінде айналасын аң-таң етіп қойғаны тағы бар. Баяғы бетінен сүйген кейуана бірде жанына жасқанбай-ақ, жиіркенбей-ақ отырып алып, басынан сипап-сипап қойып, әбден жылапты да:
— Әй, Жұрнақжан, сен осы Текеметтен, анау Айқұмырсқадан, мына мектептен біреу-міреуді танисың ба? Есіңе түсіріп көрші, айналайын жарығым! — депті.
Жынды Жұрнақ жерді шұқылап-шұқылап отырыпты да, ыржалаңдап кеп күліпті. Аһылай күрсініп, уһілей түңілген директордың шешесі:
— Жұрнақ, айтшы айналайын. Ең бомағанда бір адамды да білмейсің бе? Мына мені де танымайсың ба? — депті.
— Жоқ, сізді танымаймын, бірақ бетімнен сүйгеніңізді білем ғой, неге білмеймін, — депті жынды Ж±рнақ.
Ана байқұс ал кеп еңіресін-ай сонда.
— Мектептен дедіңіз бе, апа? — депті жынды Жұрнақ содан соң жер шұқылаған күйі. — Мектептен кімдерді танисың деп сұрадыңыз ба жаңа? Менен? Мына менен?
— Иә-иә! — деп айқай сапты мектеп директорының шешесі. — Айтшы-айтшы, кімдерді білесің, айналайын жарығым? Жұрнағым?!
— Са-Сағыныш апайды танимын. Са-Сағындықов ағайды білемін... Болды... Басқа бір де бір адамды білмеймін, апа. Ренжімеңіз...
Көзінің жасы көл болып, ебіл-дебілі шыққан ана:
— Айналайып кетейін Жұрнағым-ау, сол Сағындықов деген мектеп директоры менің балам ѓой! Мені неге танымайсың? Ол — менің ұлым, — дейді.
— Ой, апа! Кімнің баласы кім екенін, кімнің шешесі кім екенін, кімнің әкесі кім екенін мен қайдам білейін. Басымды қатырмаңыз, — деп, орнынан тұрып кетіпті жынды Жұрнақ.
Өзі түнейтін, тұрақты мекен ететін Қамбар ата әулиеге қарай аяңдайды. Артынан мектеп директорының шешесі біразға дейін ілесіп, бірталай әңгіме айтып үлгермекке тырысқан.
— Айналайын Жұрнақ-оу, — дейді кейуана көп-көп нәрселерді Жұрнақтың жадына түсіріп, ойына оралтпақ мақсатпен. — Сен осы ан-а-а-ау айқұмырсқа ауылында туғаныңды білесің бе? Қонақбай деген әкеңді білесің бе? Адамның адамы сол еді ғой, айналай-ен. Бейшараның жалғыздығы ғана жазығытұғын. Жалпы, оның арғы аталарынан қалған мұңды мұра жалғыздық екен. Қонақбай бейшараның әкесі де, әкесінің әкесі де, әкесінің әкесінің әкесі-дағы жалғыз бопты, Жұрнақжа-а-а-ан. Қонақбай мына Шымкенттегі педагогика институтын бітіріп, дипломы мен келіншегін қатар алып келіп еді...
Осы тұста ғана жынды Жұрнақ бұрқ етіп, бір бұрылған.
— Келіншек дейсіз бе? — деген.
Өз ойымен өзі болып, баяғы бір замандардың суреттерімен араласып кеткен ана:
— Иә-иә, келіншегін қоса әкелген сенің әкең, дипломымен бірге, — деп, әңгімесін одан әрі жалғапты. — Бірталайға деуір бала көтермеді. Ақырында алты жылдан соң ба, жеті жылдан соң ба, егіз тапты. Екі бірдей ұл келді дүниеге. Әй, Жұрнақжан, саған айтам. Сені айтам. Қонақбай бүкіл дүниесін жұмсап, ұланасыр той жасаған сонда. Біріңе Жалғау, екіншіңе Жұрнақ деп ат қойған. Жалғау сенің сыңарың еді, Жұрнақ — мына сенсің. Жалғау мен Жұрнақ деп қойғанын жұрт мазақтайтын, ал Қонақбай мен келіншегі мәз боп күле беретін, күле беретін. Айқұмырсқа ауылында аз ғана үй қалып, көпшілігіміз Текемет кентіне көштік. Мұнда жаңа, үш қабатты, үлкен мектеп салынды. Қонақбай мен келіншегі де, менің қазіргі директор ұлым да осы мектепке жұмысқа ауысқан. Жалғау жастай шетінеп кетті. Айдай жайнап, күндей күліп жүретін шешең де көпке бармады. Жалғаулары жоқ болғанда, Қонақбай жүз жасқа қартайса, ана жүрек мың жасқа шөгіп еді. Жа-а-алғыз қалғансың, Жұрнақ-жа-а-ан, сөйтіп...
Осы тұста жынды Жұрнақ кенет кідіріп, кілт тоқтасын да, жөнделіп жатқан мешіт маңындағы жұмсақ топырақтан бір ұшы көрініп жатқан темір таяқты суырып кеп алсын. Қамшының сабынан аумайтын қоңыр бұжыр арматура кесіндісін бір қолымен суырып кеп-кеп алсын-дағы, екінші қолының алақанына салсын. Ары да қарасын, бері де қарасын. Қарап-қарап тұрсын-дағы, айқайға бассын-ай кеп-кеп.
— А-а-а-а-а-а! — десін бір қолымен басын, екінші қолымен арматура таяқты қысып. Қалшылдап, кері бұрылсын сосын.
— Апа-а-а-а-а! — деп, мектеп директорының шешесіне қарай тұра ұмтылсын. Бес-алты адымдап жетеді емес пе, әрине.
Кейуана тайып құлады ма, жоқ әлде талып құлады ма, жынды Жұрнақ қоңыр бұжыр арматура кесіндісімен директордың шешесін ұрып жықты ма, не болып, не қойғанын әуелгіде ешкім білмейді. Бәрібір, адам дегеніңіз жаман ойлайды. Жақсылыққа бірден жорып, жолай қоймайды. Мешітті жөндеп жатқандардың да жиған-терген имандары азырақ шығар, ақ пен қарасын айырмай жатып, жынды Жұрнақты жығып салып, жабыла тепкілеп, байлап тастайды.
Милиция өкілі мен мектеп директоры Сағындықов та жылдам жетсін. Жағдаймен жан-жақты таныса бастасын. Аурухананың дәрігерлері де келіп, абыр да сабыр болсын. Кемпірдің ештеңесі жоқ, қан қысымы дұрыс, жүрек соғысы жақсы, еш жеріне жарақат түспеген, соққы түгілім титімдей нәрсе тимеген деген алғашқы қорытынды жасалсын. Жынды Жұрнақ оңбай таяқ жеп, тепкі көріп, байлаулы жатсын.
— Мұнда неғып жүрсіз, мама? — дейді директор Сағындықов не айтарын ажырата алмастан, не күлерін, не жыларын білместен. — Не болды сізге? Неғып жығылып жүрсіз? Әлде...
Сағындықов жынды Жұрнақ жаққа қарай беріп, көзін тайдырып әкетіпті.
— Адам шошырлықтай айқаймен апаға қарай, ұрайын деп ұмтылғанын өз көзімізбен көрдік. Көрдік, — дейді мешіт жөндеушілердің бірі.
— Ұстап қалдық қой, әйтеуір, — дейді екіншісі.
— Қолындағысы анау жатыр, — дейді үшіншісі кеспелтек темірді иегімен н±сқап.
— Алып кетеміз, ауданға табыс етеміз, — дейді милициядан келген тығыншық-тапал майор Жұрнақ жаққа жұлқына ұмтылып.
— Сөйтіңіздер, — дейді мешіт жөндеушілердің әуелгісі.
Ортаға директордың шешесі шығады:
— Қойыңдар! — дейді бұйрық райлы сөйлеуге мәжбүрленіп, өз ұлына бір, өзгелерге бір-бір қарап. Жұрнақ екеуміз әңгімелесіп келше жатыр едік ғайыптан құлап қалдым. Ол бала мені ұрған жоқ, соққан жоқ. Не себептен алып кетесіңдер?!
— Мына мешітті қалпына келтіріп жүргендер айтып тұр ғой, апа, — дейді тығыншық-тапал майор, мақар бойын өсіргісі келгендей, өкшесін қайта-қайта көтеріп. — Сізді ұрайын деп, арматураны ала жүгіргенін. Сол себептен тепкілеп байлап тастағанын. Айтып тұр ғой аналар. Айқай сала ақырғанын-н-н...
Кейуана кемсеңдеп, көз жасын сорғалатып, жылап қоя береді:
— Мен де айтып тұрмын, Жұрнақжан тырнағын да тигізген жоқ, айқай-ұйқайын да естімедң ғой бәрің. Таниды екен ол. Меніњ баламды таниды, анау ән-к‰й сабаѓынан беретін Сағыныш деген апайын да таниды екен. Сұраңдаршы қанеки, байлауын шешіп...
— Шешіп жіберіп, өкініп жүрмейміз бе? — дейді мешітті қалпына келтірушілердің бірі. — Бой бермей, қашып кетіп, масқарамыз шықпасын.
— Жарайды, шешіңдерші, апай айтып тұр ѓой, — дейді мақар майор әлдебір шешуші шайқасқа дайындалғандай қомдана қомпиып.
Жынды Жұрнақтың аяқ-қолы шешіледі. Аузы-мұрнының қанын сүртіп, анадай жерде жатқан арматура таяққа тұра ұмтылады. Майор мырза бастап, қалғандары қостап, бәрі жабылып ұстай алысады.
— Айтпадық па?! Айттық қой! — деседі мешіт жөндеушілер.
— Бәрің бірдей жабылмай-ақ, екеу-үшеуің ұстасаңдар да жетеді ғой,-депті Саѓындықовтың анасы жынды Жұрнақтың алдына жасқанбай жетіп, жиіркенбей бет-аузын сүртіп. — Айналайын жарығым, Жұрнағым, айтшы қане? Осы тұрғандардан кімді танисың?
Жынды Жұрнақ тұманытқан жанарын жұртқа аударып, біраз қадала қарайды да:
— Сағындықов ағайды білем, — дейді, аузының қанын сүртіп.
— Ол қайсысы, жарығым? — дейді директордың шешесі. — Қай жерде тұр?
— Қара өріктің түбінде тұр ғой Сағындықов ағай, — депті жынды Жұрнақ.
Жұрттың бәрі демдерін іштеріне тартып, тыныс ала алмағандай, тым-тырыстанған. Тыныштықты тағы да кемпір бұзады:
— Тағы кімді танисың, Жұрнақжан? — дейді.
— Сағыныш апайды білем, бірақ ол кісі көрінбейді мұнда, — дейді Жұрнақ.
— Басқа ешкімді білмейсің бе? — дейді мақар майор ары-бері адымдай маңызданып.
— Білем, — дейді жынды Жұрнақ.
— Кімді? —дейді майор.
— Анау арматураны! — деп жұлқынады сонда жынды Жұрнақ.
— Тоқта! Неге жұлқынасың сен? — дейді Сағындықов осы мезетте әлденені түсінбегендей таңырқап. — Арматураға неге ашуландың, Жұрнақ?!
Сол сәтте жынды Жұрнақ еңірей жылап қоя береді:
— Ағатай-ай! Ағатай-ай! — дейді егілген жынды Жұрнақ етпеттей жығылып, жерді тоқпақтап. — Сағындықов ағай-ай, анау арматура таяқты әперіңізші маған-н-н-н...
— Әперіңдер! — дейді мектеп директоры батыл шешімге белін бекем буып.
— Ойбай, қойыңыз! Желтоқсаншыларды баяғыда мына біз сияқтылар да қуғындаған, маған тиісіп жүрмегей! — деп безілдепті мақар майор.
— Қорыққандарың аулақ кетіңдер, — дейді директор. Жынды Жұрнақтың жанында шешесі екеуі ғана қалған. Арматураны директордың өзі әкеп берген.
Жұрттың көбі қашықтау барып тұрған, мешіт жөндеушілер мүлде қашып кеткен. Майор соларға ілескен.
Жынды Жұрнақ арматура темірдің кесіндісін қос қолдап ұстаған күйі:
— А-а-а-а-а-а! — деп айқай салған даусы батыс тұста басына бұлт қонақтаған Қазығұртқа, шығыс жақта Айқұмырсқа аулына жеткен.
— Ал-ма-а-а-а-а! — деп, қыздың есімін қосқан екінші айқайы Жер-Ананың жүрегіне дейін жеткен шығар-ау, Сағындықовтың анасы жанарынан жас сорғалата:
— Е-е-е, сорлы балам-ай, Мәскеуден Алматыға іздеп келген, сүйген қызының аты Алма екен деуші еді, ып-ырас екен дә-ә-ә-ә-ә, — деген бармағын тістеп.
Жынды Жұрнақ ешкімге тиіспеген де, ешқандай қауіп те төндірмеген. Қамшының сабынан айнымайтын, алайда қоңыр бұжыр арматура таяқты сол екі айқайлағанында-ақ шеңберлей майыстырып, Қамбар ата әулиенің кесенесі тұрған биіктен терең жардың түбіне қарата лақтырып кеп жіберген.
— Бәрі түсінікті болды, бұ Жұрнақ ешкімге тиіспейді, қорықпаңдар, жүре берсін, — деген мектеп дпректоры Сағындықов ағай.
Байқадық. Естідік. Көрдік. Біразға дейін жынды Жұрнақ Қамбар ата кесенесінің маңайынан шықпай, таяқ тастам тұстағы мешітке де, мектепке де, балаларға да, тіпті жан баласына жоламай қойған. Өзімен-өзі боп, өзіне-өзі сөйлеп: «Сол. Сол. Сол ғой, сол. Сол арматура... Менің басыма тиген... Алмаға тиген... А-а-а-а-а... Іштен тепті... Іштен тепті... А-а-а-а-а... Алманы... Ішінен тепті... Етпетінен жатқызды... Қыздардың бәрін... А-а-а-а-а... Етпетінен... Тұрғызбай қойды... А-а-а-а-а... Етпеттеген қыздар-ай... А-а-а-а-а... Шашы жұлынған Алматай... А-а-а-а-а... Арматура-а-а-а! — деп жүрді. Деді де жүрді. Деуден шаршамады. — Алма-а-а-та-а-ай...»
Ол жазу біткенді керемет етіп көшіріп беретін. Бірте-бірте жалқау балалар жазу-сызуды да, есеп-қисапты да жынды Жұрнаққа түгел көшіртіп алатынға айналды. Өздігінен ойлап жаза да алмас, есеп те шығармас. Бірақ нендей күрделі нәрсені болсын, қаз-қалпында көркем жазумен көшіріп бермекке шын шебер-ақ. Суретті де көшіріп салудан теңдесі табылмас. Текемет кентінің пысықайлары жынды Жұрнаққа небір ғажайып суреттердің көшірмесін жасатып алып, арзымас тиын-тебендерін беріп: «Бара бер, бір сом ғой, бір сом», — десетінге де жеткен. Жұрттың бәрінің жаман үйреніп кеткендігі сонша, жынды Жұрнаққа ескі-құсқы киімдерінің өзін қимасқа айналды. Қайта оған бірдеңе беруге намыстанатын болды.
Қамбар ата кесенесінің сыртында үстіңгі беті бұжыр-бұжыр, қалған қабырғалары қожыр-қожыр ақшылтым тас жататын. Оны жұрт жынды Жұрнақтың тасы деп атап кетті. Кесенеге келетіндерлің кейбіреулері әлгі тастың бұжырларына бірен-саран тиын тастайды. Сол тиын-сиындар — жынды Жұрнаққа нәпақа. Сол нәпақасын ақтағысы келгендей-ақ ол әлгі ақшылтым тасты қашан көрсең-дағы айнадай жалтыратып сүртіп отыратын. Бірте-бірте уақыт жылжып-сусыған сайын сол тас айрықша жарқырап, айналаға сәуле шашып тұратынға айналды. Сорына қарай, тиын-сиындарды Жұрнақтан тартып алып кететіндер де табылатын. Ондайда жынды Жұрнақ мектеп төңіректеп, оқушылардың жазуларын көшіріп, сызуларын сызып беріп, олар-дағы жарытпаған соң, соңдарынан салпақтап: «Е-е, балдар-е, балдар-е! Бір сом беріңдерші, е!» — деп жалынып кетіп бара жатады.
Айқұмырсқа аулының балалары қоршап алысады:
— Жынды-жынды, есекке мінді, — деседі.
— Ойбай, мұның есегі де жоқ қой, ең ақыры, — деседі. — Өзі есек қой мұның.
— Үйі де жоқ, — деседі.
— Қонақбай ағайдың үйін өзбектер сатып алған ғой, әйтпесе сонда тұруына болатын еді, — деседі қыздар жағы сәл мейірленген кейіп көрсетіп.
—Жынды Жұрнақ — ебелек, сен жындыға не керек? — деп сұрайды және бір оқушы.
— Е-е, балдар-е! Е-е, балдар-е! Бір сом беріңдерші-е! — дейді ол.
— Әй, жынды! — деседі Айқұмырсқа аулының балалары. — Мына сөмкелердің бәрін саған артамыз, ауылға дейін апарасың. Бір сомды содан кейін аласың. Мақұл ма?
— Анадағыдай алдайсыңдар ғой, е-е, балдар-е! — дейді Жұрнақ.
— Жынды Жұрнақ! Қап-қара тырнақ! — деп мазақтайды шолжаңдаған шіркіндер.
Кейде осындай-осындай оспадарсыз оқиғалардың үстінен шығасың. Шолжаңбайларды шырқырата қуып, сабап тастағың келеді. Мұны аңғарған мұрынбоқтар тырағайлап қашады. Қалтаңның түбін қағып, әлденелерді берген боласың Жұрнаққа. Жынды дей алмайсың. Дегің келмес. Кесілгір тілің тартынбайды, алайда. Көке де дей алмайсың. Шіркін-ай, дейсің жанарың ашып. Тағдыр-ай, деп жас тығылар тамаққа. Жұрнақ, мынау мүсәпір халдегі жынды Жұрнақ сол Жұрнақ па, шынымен?! Сезім сорлының сенгісі келмес, сана бейшараның қабылдағысы жоқ. Сенесің де, көнесің де. Қабылдамай, қайда барарсың?! Жұрнақ Қонақбайұлы ма бұл, шынымен?! Бір кездері Мәскеудің ең мықты, маңызды оқуын тәмамдап, Текеметке келгелі жатыр екен, бірер апта демалып, одан соң Алматыдағы Алма дейтін Қазақ университетінде оқитын, қара шашты, ақша маңдай, қызыл шие ерінді әдемі қызға үйленіп, әйдік қызметке тұратын көрінеді деген Жұрнақ көке осы ма ?! Иә-иә, тек Текемет кенті мен Айқұмырсқа аулы ғана емес, Қазығұрттың төңірегі түгелдей, ауданыңыздың айналасы тұтастай таңырқай мақтан тұтатын Жұрнақ көкеңді көріп тұрсың. Таңданба. Соқыр болғыр көзіңмен. Ағып түскір жанарыңмен...
Шырқырайсың жаныңмен.
Жүрегіңмен жылайсың
Амалың жоқ.
Сол жылы сары күзде кеңшардың кеңсесі өртенді. Ауданнан өрт сөндіргіш қанқызыл қос мәшине бажылдап жетті. Кешігіп келді. Кеңсені жалмаған жалын қоймаларды да қоймай бара жатқан еді. Екі мәшине екі шеттен өкіре тиісіп, өрт сөндіруге кірісіп жатқанда, қайдан пайда болғанын кім білсін, Жұрнақтың даусы естілді:
— А-а-а-а-а-а-а! — деді ол арматура кесіндісін тауып алғандағыдай.
— Алма-а-а-а-а! — деді кеспелтек темір таяқты, алты адамның күші жетпес арматураны сақинадай орап алғанындай. — Алма-а-а-та-а-ай...
Анталай ұмтылған адамдарға қарамады, жолын кес-кестеген кісілерге бой бермеді. өрт сөндіргіш мәшинелердің су атқылаған түтіктеріне кезек-кезек атыла секірді, қайта-қайта құшақтай күресті, оларды ұстап тұрғандарды олай да қағып құлатты, былай да қағып сұлатты.
Бұл кезде, бірақ, өрт сөндіргіш мәшинелердің мүлде қажеті болмай да қалған. Кеңшар кеңсесінің тамтығы түтіндеп, қоймалардың қалдығы бықсып қана жатқан.
Жұрнақтың жағдайы және қиындады. Қиындайтын-дағы жөні жоқ еді. Өрт сөндірушілердің екеуін бе, үшеуін бе, олай-былай лақтырғанымен, олар жұмсақ жерге домалап қана түсіпті. Үстеріндегі арнаулы киімдеріне дейін бүп-бүтін. Сонда-дағы, Жұрнаққа жала жауып, тіпті өрттің шығуына дейін сол сорлыны себепкер еткісі келетіндер табылған.
Обалы нешік, мектеп директоры Сағындықов ағай ауданға шапқылап жүріп, жынды Жұрнақты тағы да жаладан ажыратып, бәледен босатып, жындыханаға әкетуден сақтап қалды. Баяғы Брежнев алаңында кеспелтек арматура таяқтың да, өрт сөндіргіш мәшинелермен қақаған аязда қазақ жастарына суық су шашқан, ажал атқылаған түтіктердің де қалайынша, неліктен қолданылғанын, Жұрнақтың ондай-ондайды көргенде қалай, неге қозатынын Қазығұрттың қой тастарындай қадап-қадап айтып, нақпа-нақ, нығыздай дәлелдеген Сағындықов ағайға мың алғыс.
Өрт оқиғасынан кейін жынды Жұрнақ біраз уақыт Текемет кентінің орталығындағы өзбек Мірнияз-аканың үйін салысып, тамағын асырап, ас-ауқатын ажыратып жүрді. Қысқа қарата Мірнияз-ака Жұрнаққа қалыңдау қоңыр шапан берді. Сол өзбектің үйін салысқаны әсер етті ме, жоқ әлде Айқұмырсқа аулына барған кезекті бір сапарында туған үйінің орнын көргендігінен бе, әйтеуір Жұрнақ күн сайын дерлік ұзын, кең қоңыр шапанның етегіне тас толтырып алып, қыр асып бара жататын болды. Алғашқыда оның бұл қылығына жан баласы жөндеп назар жықпаған. Кей-кейде ғана сұрайтындар табыла қалып:
— Жұрнақ, тасты қайда тасып жүрсің? — дейтін көрінеді.
— Айқұмырсқаға, — дейді екен ол.
— Не істемексің онда?
— Үйімнің орнын таптым ғой, там салам, — дейді екен Жұрнақ.
Айқұмырсқаға ай тасыды ма тасты, жыл тасыды ма тасты, кім білер оны. Ешкім де білмейді.
Текемет кентінің төңірегі, әсіресе Қазығұрт жағы үй-жайдың іргесіне қаланар қарақошқыл және сарғыштау тастардан кенде емес-ті. Ал, құй иланыңыз, құй иланбаңыз, Айқұмырсқа жақтан аттап бассаңыз болды, бір түйір тас табылмас. Тозғындау төбелердің, ажырық тұтасқан тегістіктердің, жүлге-жүлгеленіп, жылға-жылғаланып жататын майда сайлардың табандарына дейін тассыз, түйірсіз.
Сол қыстың соңы да сексен жетінші жылғыдай қақап тұрған. Екі күн бойы Қазығұртыңыздың қойнау-қойнауларын суық үнді суыл мен уіл кернеп, пәлен жылда бір айналып соғып кететін бөрі-боран ұлыған. Түнге қарата уіл мен суыл саябырсып, сықырлаған аяз бен сүйек сырқыратар суық жел алмаса алысқан.
Үшінші күні Жұрнақ өліп қапты деген қаралы хабар бет қарыды.
Рас екен.
Ол Айқұмырсқадан көшпей қалған жеті-сегіз үйден сәл былайырақтағы Тақиятөбенің тепсеңінде, өзі туған үйдің орнында шапанының етегінен тас төгіп отырған күйінде қатып қапты.
Қатыпты да қапты.
Тізерлеп отырып, қолдары сәл бүгілген күйінде...
Тас төгіп отырып...
Шапанының етегінен.
Қатқан да қалған...
Жұрнақ жымиып отыр екен десті.
Жаман тұмағы жерде жатыр екен десті.
Тастың жартысы жерде, жартысы етегінде екен десті.
Мектебіміздің директоры Сағындықов ағай Жұрнақ көкені жөнелту мәселесіне айтарлықтай мән берді. Оны шығарып салуға Қонақбай ағайды жерлегендегіден әлдеқайда көп адам қатысты.
Жетісі өткен соң біраз сыныптастар барып көрдік қой. Онша қорқа қойған жоқпыз. Жұрнақтың өліміне де, өмірінің соңында көрген жан төзгісіз қорлықтарына да өзімізді кінәлідей сезініп жүрдік. Зерттеңкіреп қарасақ, Жұрнақ көке тұп-тура туған үйінің табалдырығына тізерлеген екен.
Байқадыңыздар ма, Жұрнақ жынды бола тұра туған табалдырығына тізерлеп, кіндік кескен үйіне басын иген тәрізді.
Ойландыңыздар ма, ол неге Сағындықов ағай мен Сағыныш апайымызды ғана есте сақтап қалған? Демек, оның санасында сағыныш атты ұғым өлмеген. Айнымаған...
Біз, Айқұмырсқа аулында, Тақиятөбенің түбінде осындай-осындай ой түйгенбіз сонда. Жұрнақ жоқ енді. Жынданып кетсе-дағы жарық дүние жалғанда оның орны бар екен дә. Дүние-әлемнің бос қалғандай сезілетіні неліктен дейсіз, әйтпесе?! Ұрпақ тұтас жоғалмаса-дағы, неге мұқым-мүлде жұрнақсыз қалғандай қоңыраямыз? Жоғалды Жұрнақ көке жер бетінен. Бәрімізге де бар-барша зат, айналамыздағы ғана емес, ұғым-түсінігіміздегі күллі нәрсе жалғаусыз, жұрнақсыз, шолтиып қалғандай көрінді.
Қарауыта қоңырайған Қазығұрттың көлбеп жататын жоталы жоны шорт кесіліп түскендей.
Бір-бірімізге тіл қатыса алмаймыз. Тілдеріміздің ұшына келіп қалатын, айтылмай, кейін қайтатын сөздеріміз де жұрнақсыз сияқты. Үйлеспейтін, үндеспейтін секілді.
Бір қарасақ, біздің соңымыздан Сағыныш апай да келіп жеткен екен. Сағыныш апай сүйектен өтер сары аяз буған сайдың тепсеңіндегі қар басқан қара тас үйінділеріне ұзақ-ұзақ қарады. Жұрнақ көке тасыған тас екі-үш мәшинедей, яғни бір үйге толық жететіндей екен. «Балалар, — деді Сағыныш апай сонда. — Жоқ, сендер бала емессіңдер енді... Есейдіңдер ғой сендер... Бәрін кеш түсінетініміз, кешігіп ұғынатынымыз қандай өкінішті... Жұрнақты есте сақтаңдаршы...»
Жұрнақ көке қатып қалған үй орнының жанында ұзақ тұрдық. Қонақбай ағай қайтыс болғандағыдай, мен ауырып жатқандағыдай, бір-бірімізді үнсіз ұғысып, үн-түнсіз егіліп-төгілеміз. Көз жасымыз қарға дыбыссыз тамады.
Кенет аяқтарымыздың астындағы қардың құп-құрғақ шаң секілденіп, түк те, титімдей де ерімей, жылтырамай, жалтылдамай жатқанын аңғардық. Біздің жылы жақта, Қазығұрт қойнауларында құрғақ қар сирек қой.
Айқұмырсқаның айналасында алашаңдақ ұйытқыды.
Жұрнақ қатып қалған түні Қамбар ата кесенесі түбіндегі айналасына ақ сәуле шашатын ақшылтым тас түп-түгел қарайып кетіпті деседі.