Көшенің көлеңке беті
Көзі ашық екен дейді: кішкене сары сайтан қадау кірпіктердің әр талына бір шығып, секіріп түседі де, титтей аяғының башайларын жыбыр қақтырады. Екі өкшесі қып-қызыл, қызылшақа. Қызылдығы сонша, терісі жоқ секілді. Қабағын қозғағысы кеп біраз күштеніп еді, дәрмені жетпеді, қорғасын құйып қатырғандай зіл-батпан. Есесіне мына сары сайраңдап-ақ жүр. Қимылы тез, жеңіл. Екі шолақ бұрымы екі шекесінде, селтең-селтең.
Жырық етек сары келіншек мәз-мейрам. Орамның арғы бетінен әлдекім әзіл тастайды. Әйел сыңқ-сыңқ күліп жауап қатады. Аула ішіне айқыш-ұйқыш тартылған кендір жіптердегі кір-қоңды жұлып-жұлып алады. Жіптің биіктеу тұстарына ұмтылғанда сары әйелдің саны жарқ-жұрқ көрінеді.
«Во-оо, сайқал, әдейі солай істейді!»
Сайтан кірпіктің ең ұзын бір талына өрмелеп келеді. Екі табаны алма-кезек тайғанайды. Тайғанаған сайын бөксе-белі бұраң-бұраң етеді. Кірпік майсаң қағады, бұл қатты таң қалып жатыр: «Міне, ғажап, сайтанда да салмақ болады екен-ау». Бірақ мұнысы ішкі, түкпір түйсік қана. Тіл, ерін жансыз. Демнің өзі бітіп қалған сияқты.
Сары келіншек одан бері талай көйлек ауыстырған шығар, бірақ бұл... ылғи со бір жырық етек қара көк көйлекті елестетеді. Соны кигенде, әйтеуір, әйел құлын-сауырланып, дөңгелей қалатын. Бойына қай киімнің қонғанын сезбейтін есер емес-ті, сары әйел бірден жайнап жүре берді. Бөксесі бұлтыңдап, кіріп-шығуы көбейді. Одан бері қанша уақыт өтті? Со күннің ертесінен бастап Айтекең санап келеді, санап келеді. Ілкіде сағат, сосын күн, сосын ай санауға көшті. Бастапқыда бір қолының саусағы жетпегенін көріп, үрейі ұша қорыққан, кейін екі қолы, екі аяғының башайын қосқанда аздық етті. Ал қазір дөңгелектеп қана қояды, санаса – шашы жетпес. Осының бәрі жартылай өлі санада біртіндеп тіріліп барады.
Сары келіншек сондағыша санын жарқылдата, әрнеге бір ұмтылып аула ішінде жүр. Сары сайтан екеу болды, бірін-бірі кірпік талдарымен буып, тұсап ойнайды. Олар да саусақтарын бүгіп-жазып әлденені санайтын тәрізді.
Сары әйел бұған қарап, санын шапақтап күледі. Сонсоң кілт бұрылып қақпадан... ағаш қорапты жүк машинасы есік көзінен шаңдатып өте шықты. Тауық, қаздар қарқылдап, қаңқылдап әлек-шәлек боп қалды. Топырақ көшеден көтерілген шаң арасында қаздың қауырсындары ағараңдайды. Мұндай әйел де қартая ма? Қанша ойласа көзіне елестете алмайды. Айтпақшы, әлгі машинаның кабинасынан біреу басын шығарғанда кепкісі ұшып түскен. Сары әйел соны алып беруге кеткен екен дейді. Қайтып оралғаны-ау шамасы?!
Пәле атаулының басы сол жырық етек қара көк көйлек. Дүкенге көйлек кепті, өзі «емпірт» дегенде сары келіншектің онсыз да биік көкірегі, тіпті, кеуіп көрінген. Көршіден алған қарыз ақшасының сықыры әлі құлағында. Бұрын да, кейін де ақшаның тап осындай сықырлағанын аңғарған емес. Әлде қарыз болғандыкі ме? Сол сол-ақ екен, бұған қатысты дүние түгел сықырлады. Әуелі сықырлаған бір қол, бір аяғының сүйегі. Сүйек сықырлай-сықырлай кеп, ақыры, жарты денесін «пәрелеш» қағып тынды. Сонсоң есік сықырлады, сонсоң шаңырақ, екі босаға. Әсіресе, екі босағаның сықыры құлағын шағып бітті. Зор денелі біреу кептеліп, симай жатқандай, бүкіл үй шайқалған. Ол – шаңырақ бақыты, үй берекесі аталып, кіргені білінбей, шыққаны ғана жоқтататын сыпайы қонақ екен. Екі босағаны мойынына киіп ол кетті; бойжеткен қыз, әлдебір машинаның кабинасына отырып ол жоғалды.
Бір күні совхоз дәрігері үйге кеп кері адресі жоқ хат ұсынды: «Қадірлі Айтеке! Осы бір жапырақ қағазды өзіңізге белгілі кісінің тілегімен жазып отырмын. Өзі қарға-тұяқтап бір сөзді дұрыс жаза алмайды. Сауатын да ашпаған екенсіз қасқаның! Оның сізге бар айтары: ана екі сәбидің көзінше арақ ішпесін, қатындармен қылжақтаспасын дейді, қайтсін енді, ана емес пе, жүрегі сарнап барады ғой. Сіз қалжыңды жақсы көреді дегенді естігенде қуанып ем, менің хатыма ренжімессіз деп ойлаймын. Шіркін, әзіл түсінгенге не жетсін! Тірлік болса, ауызба-ауыз да сөйлесіп қалармыз. Сәлеммен, П. И., яки әйеліңіздің күйеуі». Орыс мектебінің тоғызыншы класында оқитын ұлы хатты үш керен оқып шығып, ызаланғаннан жылап жіберді: «Это же ужас, нахальство, папа! Папа, какой ты беспомощный, я бы зарезал их обоих». Ал Айтекең жансыз қолының күретамырымен бірер мәрте бүлк етті де қойды.
Мына сәтте өзінің не ұйқтап, не өліп жатқаны беймәлім. Осы қазіргі күй-халі, ой-түйсігі – өң бе, түс пе? Өң мен түс. Екеуі де пәни дүниеге, тірлікке тән құбылыс, демек тірі. Бірақ тірі кісінің тірлігі болмай ма екен?
Бәлкім, баяғыда-ақ өлген шығар? Әзіргі сезімі... жоқ, бұл о дүниеге сенбейді.
Адам өткізген ғұмырының ең қаралы кезеңдерін қай уақта еске алушы еді? Қарадан да қаралы күндерде емес пе? Иә, нақ солай болуға тиіс. Бүгінгі халін жеңілту, өзін-өзі жұбату үшін сөйтеді. Тек Айтекең мұның бәрін есіне еркімен алған жоқ-ты; әлденендей тылсым күш желкелеп әкеп, естелік атты апанға итеріп түсірді.
Енді содан шығар дәрмен таппайды. Апан түбіндегі су – көңіл қалған, қорланған, ашынған сәттерінде жан-жүрегін әлдекім сығымдап, соның тамшысынан жиналғандай лас, сасық. Ауру көкірек қинала, тұншыға берді.
Екі сайтан кірпік талдарын бір-бірімен байластырып алып, әткеншек тебеді; билеп, секіріп ойнайды. Мұның ауыр жағдайын жеңілдеткісі келгендей, көңілді-көңілді қимылдар жасайды. Көктем бұтағындағы сары шымшықтар құсап шұнаң-шұнаң етіседі.
Сары әйел қақпаға қарғып шығып, кәдімгі қызыл қоразша үш мәрте шақырды. Содан сары ала мысық боп түсіп, мияулап, мұның жансыз аяғына сүйкенді... енді бір қараса, сары келіншек баяғы сол жырық етегі, бір шылапшын шама аралас жуындыны мұның үстіне шаша сап, өтіп бара жатқан машинаның соңынан жүгіреді екен дейді.
Ол Айтекеңнің жүйке-тамырлары түгел желініп тауысылмаған, әлі де жақсылықтан үмітті, философтау шағы-тын. «Иә, қатын құтырған заман!»– деп қойып, қырлы стақанды тастап жібергенде, дүние жайылып сала беруші еді. Философияға жұбанбайтын кез кейін келді.
Қашан екені қатерінде жоқ, біреулер мұның төсегін қағып қайта жатқызған. Ондағы мекені – үй, кәдімгі өз қолымен тұрғызған пештің түбі-тін. Адам болмасына көзі жеткен ағайын бұны енді аулаға сүйреп тастағаны ма, сыртқа қалай шығып қалды? Мынау дала ғой? Айнала қоршау, қақпа, есік. Әлсін-әлсін ажылдап машина өтеді. Таныс дыбыс, таныс шаң. Баранкадан бір жола айырылғанға дейін, бұ да талайды шаңына көмген. Енді шаң астында өзі жатыр.
Келесі хатында әлгі бейтаныс адам: «Сіз әйеліңіздің айтуына қарағанда, ақылды да кісі көрінесіз, сондықтан менің жағдайымды түсінер деп сенем.
Біз бір-бірімізге дос, бауыр жұртпыз. Әйтсе, біріміз аш отырып, екіншіміз нанмен ойнау ұят, қылмыс. Сіз тоқтықтан қатыныңызды да баға алмадыңыз. Сонша тоқ боп не керек? Сіздің ашықпауға қандай қақыңыз бар? Бірге ашығайық. Менің адресім...» Ұлынан жасырып бір дөңгелек ақша салды. Содан бастап, неге екенін білмейді, әйтеуір әлдеқайдан хат-хабар, оқыс жаңалық күтіп елеңдейтінді шығарды. Орамда кезіккен біреумен қашып кеткен сұрқия әйелге әлі алаңдайсың десе бұ кісі, әрине, ой-бауырын кесіп қарғануға бар-ды. Бірақ болмыс, шындық Айте-кеңнің бергі, жұртқа білдіретін ойын керісінше дәлелдейді. Өз көкірегінің осы бір құпиясын өзінен өзі бүркеп, сарытап болған ауру жан семіп, сөніп бара жатты. Көз көрмейді, құлақ естімейді. Тіршілік бейнесі – санадағы саңылау ғана, ол да қалжырап, шатысып біткен-ді.
Бейтаныс адам соңғы хатында: «Қатыныңыз бір кісінің басына тұрақтайтын бақ емес, бүкіл елдік, халықтық қатын. Бұл – мен ашқан жаңалық болмас та. Қысқасы, байға жарымаған бір қасқа екен. Бұндай жандар мейірімді келеді ғой. Сіздің денсаулығыңыз хақында көп айтады, қатты уәйімдейді. Шыдай тұрыңыз, өзі барса, бәлкім, қиналмай, әрі тезірек өлуіңізге көмектесер. Сәлеммен»...
Сары сайтандар қол ұстасып, мұрынының ұшына кеп тоқтады. Біреуі сыңар аяқтап би биледі, екіншісі де сөйтті. Сонсоң мұның екі танауына үңілді. Сертиіп тұрған бір тал қылды екеуі белдеріне орап ап, шіреніп тарта бастады. Бұл қатты түшкіріп... Жо-оқ, көңіл ғой, түшкіретін шама қайда, мойынының оң жағындағы күретамыры бір бүлк еткен.
Сары әйел төргі қабырғаны ысырып жіберіп, кіріп келді де, қап-қара бірдеңені мұның бетіне жаба салды. Кірпікке ойнаған сиқыр дүние, сайтан-дәурен енді екі-үш тәулікте кәдімгі шикі жер, сызды қабірдің құртына айналды...
Жеті күннен кейін тарс жабылған есікті бет-жүзі ырым-жырым, ақ шаш сары кемпір қос жұдырықтап ұрып тұрды.