Құла бие
Шілденің орта шені болатын. Елге демалысқа барып едім. Күн бойы кітап оқып, жалыққан соң, кеш бата, мал келер шақта, есік алдына шығатын әдетім бойынша бүгін де далаға шықтым. Күннің аптабы кайтып, әдемі бір қоңыр самал ескен жайлы кеш екен.
Біздің үйдің алдында бір шағын ғана төбешік бар-ды. Ауылдың үлкен кісілері кешкілік осы төбешікке жиналып отырып, әңгіме-дүкен құратын.
Бүгін сол дөң басында ағам мен Дәуітқали аға ғана отыр екен. Өз ағаларым болған соң, мен де қастарына бардым. Үлкен адамдардың арасына жас әйелдер бара бермейді ғой. Сондықтан ба екен, әлде байқамағанмын ба, әлде байқасам да мән бермедім бе екен, әйтеуір төбешік үстінен ауылдың айналасы көкжиекке дейін алақандағыдай болып көрінеді екен.
Айналасын беткейі қалың қараған, тобылғыға толы адырлы қоңыр таулар қоршаған бұл қалын ауыл ертеректегі иесінің есімімен Стамбек ауылы деп аталады. Бұрынырақта салынған қазақы, тоқал тамдардың арасынан төбесін етіп, шатырлап жауып, сылап тастаған, сыртын әктеген еңселі ақшаңқан жаңа үйлер де көрінеді. Ондай үйлердің алдында шөп үйетін, мал қамайтын қоралар бөлек орналасыпты. Ауылдың алды кең далаға ұласады. Даланы қақ жара толқыны жоқ, суы мол, жіңішке ғана Бөке өзені ағады. Өзеннің екі жағасы да жалпақ көгал. Көгалда өзенге түсіп, асыр салып жүрген ауыл балалары.
Ауылдың дәл қарсысында Қара кезең аталатын жалпақ кезең.
Кезенді асып ауылға қарай тіке құлаған қасқа жол өзендегі өткелге келіп жалғасады. Ауылдың төрт түлігі осы өткелге келіп құлады.
Қазақ ауылы мал келген шақта қандай көңілді. Әттең, анау кабакта ертеректегі тізіле тігілген ақ үйлер болар ма еді! Сонау тұста желіде құлын, көгенде қозы – лақтар жатар ма еді. Әр үшін алдындағы жер ошақта қазан қайнап, ақ самауырлар ән салар ма еді! Анау тұста ғой,ауылдан сәл жырақта,құдай біледі,алтын құрулы тұрар еді-ау деп өзімше қазақ ауылын тұспалдап тұрғанымда, ағама айдаладан «Ассалаумағалайкум Сап»,—деп аймалай амандасып көрші Дүйсен келіп қосылды.
— Мынау тарғыл тайынша сенікі емес пе еді, Дүйсен? Дәуітқали аға.
— Біздікі болатын.
— Енді неге Күлзия қуып жүр мұны?
— Көктемде апам қайтқанда бұл арықтау болды да, қызыл торпағы семіздеу болған соң, соны айырбастап алып сойғанмын. Соған міне неше айдың жүзі болды, үйге сөмпиіп тұрады. Иәсиінбайдың қорасына айдап апарып, зорлап кіргізіп кірмейді,—деді Дүйсен.
Оның бәрін тәптіштеп қайтем. Өздерің де білесіңдер ғой. Амандасуға келген алыс-жақын ағайынға бір самауыр шәй бере алмағаннан қиыны жоқ қой. Соны ойладым да, қудай бай, өзі береді дейтін ескі әніме басып, таңертең ертерек тұрдым да, бұзауын тулатып, әйелімнің бұлқынғанына қарамастан жалғыз сиырды ақтардым да тастадым. Ағайын-туғандар да қарық, өзім де қарық.
Ауырыңқырап, арып, жүдеп келсем де, бой күтіп отыруға болмады. Шахтаға түстім. Одан аларың немене, кісі басына грамдап берген азғана наны ғана. Өз әйелімді, келінімді, қажымас қара інгендей байғұс Ұлықбектің Кенже тайын ертіп, шахтаның сегіз сағатын өткеріп тастағаннан кейін бір мезгіл қолға алдым. Осы Ақ тұмсықтағы ескі шахтада қалған бір тәуір алтын өзегі бар еді, іздеп жүріп соны тауып, үйде қолмен жуып проба алып көрсем, әжептәуір болайын деп тұр екен. Ауылда ат-тұрманы бар екі-ақ адам бар екен. Тойғамбай молда мен осы Иәсиінбай. Серіктес қылып екеуін жалдап Ақжалға фабрикаға тасып, тасты жуғызып, не керек, әжептәуір қоңайып қалдық. Дәл осы тұста алтынның магазиніне ұн түсе қалсын. Қолдағының бәрін салып, екі қап ұн алдым.
Сонымен не керек қыс өтіп, көктем тақаған шақта қудай өлтірсін бе, тағы бір жақсылыққа жолықтым. Жұмыстан қолы босап, үкіметтің қара нанына қоса, ара-арасында ақ батаға қолы жеткен кемпірім енді шайлық сүт деп әлек салсын. «Қой, бәйбіше, оған кәзір жағдай жоқ» деп жүргенімде, бір күні іңір арасында айналайын осы Жемет келіп тұр.
— Аға, сіз сиыр алсам деп жүр едіңіз ғой. Біздің үйге бір кісі келіп отыр. Сиыр сатамын, реті келсе киім-кешек, астық болса да айырбастар едім дейді. Мен ешкімге айтпай, ести сала алдымен сізге жүгірдім. Егер ойыңыз болса, жүріп өзіңіз сөйлесіңіз, — дейді. Менде ес қалсын ба, тұра жүгіріп Сыдыққа бардым. Барсам, өзім сияқты бір көк көз сары кісі отыр. Осы мына скотовод екен. Семейге ет комбинатқа мал айдап әкетіп бара жатыр екен. Ептеп қымқырды ма, әлде өзінікі ме, қайдам, әйтеуір сиырын тұлпардан ары мақтады. «Саған берер ақшам жоқ, айырбасқа келіссең» деп көріп ем, «сиырым сиыр, сөткесіне отыз литр сүт береді» деп, бұлданып біраз отырды. Не керек, ары ырғасып, бері ырғасып, келістік - ау әйтеуір.
Сонымен әскерден киіп келген комсоставский шинелімді былғарыдан тіккен ұлтаны екі елі бәтіңкені, комсоставский кителімді, үйде бұрыннан жатқан шевиот костюм -шалбарымды және екі қап ұнның бірін беріп сиырды алдым. Әй, айтса айтқандай-ақ сиырдың төресі болып шықты. Отыз литр сүт береді дегені де рас екен. Мұндай сүтті сиыр атам Сатыбалдыға да, әкем Әбдірахманға да бітпеген болар. Ал енді «құдай бай, өзі береді» деп айтасың деп күлесіңдер. «Жалғыз сиырды сойып тастап, жазда шайға сүтті елден сұрап қатпақшы ма» деп кейігендер де болды. Ал мінеки бермеді ме құдай, берді ғой. Жалғыз сиырым қазақы үш сиырдың берген сүтін береді, Тұрсынханнан мініп келген тяжеловоз қула биенің ұрпағы бір үйір жылқы болды. Көңілді кең ұстап, Алладан адалынан тілесе, береді өзі. «Тәңір асыраған түлкісі бәрі жемейді» деген рас деп ағам біраз желпініп, ернінде насыбайын алып тастап, біраз отырып құла биенің әңгімесіне енді ғана кірісті.
Енді байқадым, ағам сөйлегенде қызып, адамды өзіне тарта, әңгімесіне бір ыстық ірең бере сөйлейді екен. Қолын біресе серей, біресе алақанын жайып қап, ақсары жүзі қызғылт рең алып, қой көздері жанып, үлкен қыр мұрынының желбезегі көтер, айналасын ұмытып, әңгімесінің ғана ауанында отырады екен. Өзгені білмеймін, өзім ағамды аса бір ынтамен тыңдадым.
— Сөйтіп сиырлы болып, мәз боп бір масайрадық, — деп ағам әңгімесін жалғады. — Көктем келіп күн жылыды. Ертеңгі күннің қамын да ойлау керек. Отын-су үшін көлік, жалғыз сиырды тауып-ақ алдық, оған шөп керек дегендей, ендігі уайым бір аяқ ылау болды. Артық - ауыстың бәрін сиырға салдым. Енді жылқы деп тырп етер хал жоқ. Енді не де болса Тұрсынханға барып көрейін, күйі келмесе өзін көріп мауқымды басып қайтайын. Көрмегелі де біраз жыл болып қалды деп Аягөз шығып кеттім.
Тұрсын ханым, жарығым, әп-әдемі тұрмысы бар, Түсе тай (менен үлкен, Тұрсынбек деген қарындасын еркелетіп осылай атаушы еді) Мәкен үшеуі райкомнан үй алып, жеке үй болып тұрып жатыр екен. Бұлардың тұрмысын көріп те қуанып көңілім өсіп қалды. Қонақтап, аунап-қунап біраз күн жаттым. Бір демалыс күні корейін деп Аягөздің базарына шықтым. Біреу алып, біреу сатып дегендей базар қызған екен. Ең кереметі — базарында қымыз көп екен. Бір әйелдің қымыз сататын ләпкесінде үстел орындығы бар екен. Бірді -екілі кісі сияды екен. Соған кіріп, отырып, қымызға тойып алып шықсам, өзімнің Акон деген қайнағам, қайтыс болған әйелімнің немерелес ағасы болып келеді, қарсы келе жатыр. Шұрқырасып көр етік. Сонда, аудандық промкомбината бас бухгалтер болып істейді екен. Болмай үйіне ертіп барды. Шәй ішіп отырып, әңгімеден әңгіме, сөзден сөз шығып отырып тұрмыс жәйін айтқанда көлік туралы сөз шықты.
Осылай қарай шыққанда Тұрсынханның шамасы келсе, бір аяқ ылау бола ма деп ойлап шығып едім, әй білмеймін, реті келмейді-ау деймін, мына базарда мал болмайды екен-ау,—дедім.
— Болады, бірақ сирек, — деді Акон. — Кәзір ауыл шаруашылығы артельдерінің уставын бұзу туралы Орталық партия комитетінің қаулысы шығып, колхоздар жетпеген малды жеке шаруалардан алып орнын толтырып, быт-шыты шығып жатыр ғой, — деді.
Сөйтіп, жылқы алу деген мәселеден күдер үзіп, балаларға келіп, енді қайту мәселесін қозғап отырғанмын. Бір екі-үш күн өткен соң таңертең кызметке кеткен Тұрсынхан іле-шала қайтып келді де:
— Аға, маған Акон телефон соқты, бір бие бракқа шығып, сатылайын деп түр екен. Әнеукүні Сапар жылқы іздегендей болып отыр еді. Қайтып кетпесе, келіп көрсін. Ұнатса, бағасы пәлендей қымбат емес, мүмкін аларсыңдар, — деді деп тұр. Көктен тілегенімді жерден берген соң менде тұрыс болсын ба, тұра жүгіріп Аконға бардым. Оны ертіп алып айтқан биесін көрдім. Орташа қоңы бар, торт аяғы торт пұттық балғадай құла бие екен. Бұрын өзіміздің қазақы жылқыдан өзге жылқы көрмегендіктен бе, көзіме бір түрлі оғаш көрінді. Әйтсе де ойланып, толқып тұрғанымда, бақташысы:
— Бұл өзі тяжеловоз дейтін жылқының ерекше тұқымынан. Мұнымен ауыр жүк қана тасиды, мініске жоқ болады бұл, — деді.
— Әскерде болған, зеңбірек, ауыр жүк тасыған бие. Құлын бере қоюы неғайбыл болар. Бірақ күшке ерен. Жүк қалмайды мұның жолында,—деді Акон.
— Бағасы қанша?—деп сұрадым.
— Бағасы түкке тұрмайды. Бір мың жеті жүз елу теңге, біраққа шығып тұр ғой, — деді.
— Үйге барып балалармен ақылдасып, хабарын бірер сағаттан соң айтам. Әзірге ешкімге ештеңе демей тұра тұр, — дедім де, үйге келіп Тұрсынханға жағдайды айттым. Аяқ астынан мұндай ақша таба алар ма екен деп қауып танып ем. Жоқ, «Ұнатсаңыз, алыңыз. Ондай ақшаны табам, бірдеңе қылып»,—деді. Қуанып кетіп, Аконға телефон соқтым да, ертеңінде құла биені жетелеп келіп, Тұрсынханның отын қоятын сарайына байладым.
Енді үйге қалай жетем? Салт мініп қайтпасам болмайды. Ер тоқым, айыл-тұрманды қайдан алам? Бұл енді, бұйырып тұрған дүниені қойсаңшы, әйтеуір бәрінің реті келді. Аконның үйінен бір ескі ер тоқым табылды. Ішпек, тоқымды Түсе тайдың текеметінен жасап, құрдан айыл, жіптен тізгін жасағандай етіп құла биені Аягөзден салт мініп қайттым ғой... Үшінші қонаққа Бөкеге жеттім.
Құлын бере қоймас деген сол қула бие маған келген соң екі-үш құлады. Ой бой, ол байғұстың күші деген!.. Бір тонна жүк бұйым емес еді ғой. Қыстық отын - шөп тасу дегенді бірер жұмадан асырған емес қой.
— Атам қызық,—деп қойды Болат. — Ол деген әскерде зеңбірек, пулемет тасыған болса, сіздің бір арба отын - шөбіңіз не оған. Далада шүйгінге бөгіп жүрген биеге сулы беретінсіз.
— Иә, мен оны күтсем, ол да маған зор еңбек етті ғой. Труд армиядан жүдеп қайтқаннан кейін соның қымызының аркасында көтерілдім ғой.
— Осы әлгі құлынын қасқыр тартатын да осы биең еді ғой, — деп Дүйсен де жамбастап жатып сөзге араласты.
— Осы құла бие ғой. Бұл байғұс тұсаулы болып барып қор болып құлынын қасқырға тартқызып жүр. Әйтпесе қасқырды маңайлатпайды екен.
Қасқыр шабар-ау деген ойда жоқ. Кейінгі кезде ұзап жайылатынды шығарған соң, таңертең тау-тасты кезіп іздеп жүрмейін деп ту сап жіберіп едім. Тап сол күні қасқыр шабар ма! Ой, жануар-ай, түнімен құлынын қорғап, қасқырмен алысыпты. Таңертең келсем, қара терге түскен.
— Жылағаны туралы айтпадыңыз ғой, —дедім тыңдағым келіп. Жылқы, жалпы мал жылайды дегенді кім естіген.
— Бұл жылқының естісі керемет болады ғой өзі, — деп ернін насыбайға тағы бір толтырып, жымқыра сөйлеген ағам әңгімесін қайта жалғастырды.
— Қула биеге менің өкпем жоқ. Өзі жас емес, жасамыс тау бие болатын. Үш-төрт құлын берді. Жолында жүк қалып көрген жоқ. Осының ұрпағының өзі де бір үйдің шаруасына жетіп жатты. Енді жарал қырсау биені қыбырлатып әуре болмай, қыс соғымға сояйын деп, желіден ерте ағытып қоя бердім. Өзі әбден семірді.
Енді күздің соңына ала сойып алайын деп бір жылымық күй осы Дүйсен бар, Болат бар, Райхан бар, есік алдын тазалап, пышақ қайрап, қысыр кеңеспен отыр едік, о тоба, есік алдында тұрған құла бием шылбырын сүйретіп, басын салбыратып алдыма келмесі бар ма! Дағдысы бойынша жем іздегені ме, неғып тұр деп қарасам, көзінің жасы жерге тырс-тырс тамады. Шошып кеттім. Қарағым ау кәдімгідей жылап, маған қарап қояды. Тек тіл жоқ, кәдімгі адам секілді жаутаңдайды. «Жазығым не? Не кінәм бар? Неге соясын мені? Неге өлтіресің?» — дейтін секілді.
«Қой, құдай сақтасын, мынаның обалына қалмайын» деп қайта қораға апарып, орнына байлаттым да, соғымға тайыншам бар еді, соны сойдым.
Келесі жылы, қой, босқа шөпке ортақ қылмай мұны сотым соя тын біреумен айырбастайын дедім де, соғымсыз отырмаушы еді деп мына Ақ діңгектегі Түсіпке бардым. Айтқандай-ақ, бір құнажыны соғымға әзірлеп отыр екен, сонымен келістім де, Түсіпке апары бердім. Енді Түсіптің құнажынын әкеліп сояйын деп жүргенімде, бір күні биені жетекке алып, Түсіп келіп түр. «Ойбай, Сапар, мынауың соя алмадым. Жылап пәле қылды. Мал төркінінен қорықтым. Енді мұныңды өзің ал»,—дейді. Амал не, құла бие тағы да өзіме қайтып келді. Тағы да бір жыл үйде ұстадым. Төртінші жылы «Мен үйден кетіп қалайын, сендер оған пышақ көрсетпеңдер, керек болса, пышақты үйде қайраңдар»,—деп биені көршілерге тастадым да, өзім үйден кетіп қалдым. Сөйтіп, сере қазы түскен құла бие ақыры өзімізге бұйырды, — деп ағам әңгімесін тәмәмдады. Мен бұл сәтте өзімнің сұр төбелім есіме түсіп, өткен күндерді біраз шолдым.
— Менің, — деймін ағама, — Абай ауданында аудандық комсомолдар комитетінің хатшысы болып жүргенде маңдайында кішкентай ғана ақ ромбик төбелі бар, жатаған ғана сұр құнаным болды. Үйден шыққанда ат тоқ тұрады екен де, біраз жүрген соң айылы босап кетеді екен. Тоқтап, айылды қайта тартып мінуді білмейді екем. Келе жатып ер тоқымы мойнына кетіп, талай рет құлап жүрдім. Бірақ сұр құнаным мені тастап кеткен емес. Айылын тарты, ер тоқымды жөндеп, сұр құнанға риза болып мұрнынан сүйіп, жағынан сипасам, басын иығыма салып еркелеп тұрушы еді. Жалпы әлемде адамнан соңғы ақылды жәндік ит, одан соң жылқы деп оқып жүргенде мұғалімнің айтқаны бар.
Ертедегі эпостық жырларда да, мәселен Қамбардың Қарақасқа аты, Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Шал құйрығы секілді тұлпарлардың естілігі де тегіннен айтылмаған ғой. Тіпті өзіміздің Нарбота атамыздың Қаракері туралы да талай әңгіме етіп едіңіз ғой, — деймін ағама.
— Иә, оны өзің жаздың ғой...
— Дүниеде ешбір жан иесі ақымақ жаралмаған ғой. Тек әрқайсысының өмір тірлігі, өресі әр басқа. Шыбын екеш шыбын жарыққа, жылыға жиналады. Кейбір жәндіктер өзін өзі емдейді. Қыс болған жылқылар көктемде күлге аунап жатады. Сол күлдің қасиетін сезгеннен ғой,—деп Дәуітқали аға да әңгімеге қосылды.
Иә, мұндай жайлар көп. Кинодан көрдім. Мына пілдер уақыт-уақыт шаң-топырақпен жуынады екен,—деп Болатта өзінің дүниеде қара жаяу емес екенін сездіре қосып қойды.
— Апам шақырады. Ас дайын дейді, — деп Мәкен (менің үлкен апамның қызы) келіп ағамның мойнына асылды. Көңіл аударып, көп ой тудырған Құла биенің әңгімесін тәмәмдап орнымыздан тұрдық.