Айт күндері
— Айт құтты болсын!
— Айтсын, жақсылығы бірге болсын!
— Жыл он екі айда бір келген жарықтық «айт» қой, бұл күнді көрген де бар шығар, көрмеген де бар шығар...
I
Сәске түс. Желсіз тынық ыстық. Азғана мал ауылдың қорасында көлеңке сайын топтанып, көбі салған түтінге ықтасында тұр... ызындаған маса, сона, шіркей есінді тандырғандай...
Ауылдың адамының бәрі қыбырлап, ерсілі-қарсылы кезіп жүр. Бәрі де киінген. Жүздерінде әлденедей бір қуаныштың белгісі бар. Жер ошақ біткеннің кебінде асылған қазан, ақ көбігі бұрқылдап семіз ет қайнап жатыр... Кәрі-құртаң шалдар, кемпірлер екеу-екеу көлеңкеде отыр.
— Жарықтық-ай, бұл күнді де жұрттың көретін күні бар екен-ау!..
Ауылдың орта жеріндегі бір үйдің алдында үйме-жүйме болған кісі. Ішінде кәрілеу кемпірлер, бірен-саран шалдау адамдар да бар...
Біреуі пышақ қайрап, бір жігіт семіздеу қызыл өгізді ұстап тұр.
Шеттен келген адам:
— Құрбандық қабыл болсын, — дейді.
— Әмин, айтқаның келсін! — дейді шалдар.
— Неғып кеш қалып жатырсыңдар?
— Малдың табылғаны-ақ осы болды... шетінен ұстап соятын бұрынғы дәуір қайда...
Жұмағазы Зәйкүлмен шетте сөйлесіп тұр...
— Сен шалсайшы, мен кәйтейін.
— Қой, ойбай, езің кір, мен ренжімеймін.
— Кір, кемпір, Жұмекең рұқсат берген соң, несіне тоқталасың.
— Ия, шын айтам. Шала ғой, мен бұрын да шалып жүрмін ғой... құдай қабыл қылса махрүм қылмас...
— Қой, мені әуре қылма...
— Неге?
— Соны қалай шалатынын да, намазын қалай оқитынын да білмеймін.
***
Алдынғы қатардағы ақ отаудан бұралып бір келіншек шықты. Басында шетін кестелеген шашақты көгілдір жаулық. Неше түрлі асыл тұмаршалар қадаған көк пүліш қамзолдың төсі неше түрлі асыл ілгек, алқым баулармен безелген.
Тысқа шығып біраз тұрды да:
— Еркежан, — деді.
Үйден 16—17 шамасындағы бұралған әдемі қыз шықты. Үсті-басы малынып тұр.
Келіншек күлімсіреп:
— Суға барайық. Айдарлым да келе жатыр екен, — деді. Қыдырып жүрген бір-екі жігіт арт жағынан келіп келіншекті қытықтап қалды.
— Қойшы, ибай, ұятты...
— Мұнша безеніп қайда барасың...
— Айттаймын...
— Байы үйде жоқ болған соң құтырып жүргенін көрмеймісің, — деп екінші жігіт күлген болды...
***
Терлеп-тепшіп, үйінің көлеңкесінде ақтекесін сойып жатқан Молдағалидың қасына Уәли келді.
— Айт құтты болсын.
— Айтсын...
— Немене, сен тоқтыңды саттың ба?
— Жоқ.
— Маған сатшы, әжеме құрбан шалдырайын.
— Ақшадабай.
— Күз аларсың.
— Болмайды.
Уәли кеткен соң Молдағали текенің терісін жұдырықтап жатып:
— Аштан өлейін деп жүріп, айтта несі бар екен, алдап апарып сойып бір тоймақ қой, — деп күлді...
ІІ
Ауылдан оңаша, томардың жел жағында үш қара үй тұр. Маңайында қыбыр еткен мал да жоқ, ызындаған маса да жоқ, асылған қазан да жоқ, кезіп жүрген адам да жоқ... Күнбатыс жақ шеттегі үйдің көлеңкесінде, үсті-басы өрім-өрім болып бүкшиіп он екі-он үш жасар бір қыз бала мен бір орта жасты әйел отыр. Жүздері сарғылт, көздері ісіңкі... «Уф!» деп күрсінеді. Әлденені ойлайды... Айдай әлем қуанып жатқан «айт» оған азап секілді. Бар айтатыны:
— Сорлады-ау, сорладық-ау...
Ауыл жақтан ақсаңдай басып орта жастағы бір еркек келеді. Киімі алым-жұлым, мойнында дорба.
— Қатын, Бәкең қалай?
— Не қалайын сұрайсың, сорлады ғой.
— Немен, қайтты ма?
— Қайтты.
Көлеңкеге сылқ етіп құлай кетті, жылады.
— Ақыр байдың түбі аштан өлер деген осы екен-ау... Зейнеп ше?
— Кірпігі қимылдап жатыр еді, не болғанын білмеймін.
— О да өлген шығар.
Мойнындағы дорбаны алып жерге тастай берді, ішінде бірдеме бар секілді.
— Бірдеме таптың ба әлде?
— Мардымды нәрсе жоқ.
Тырдай жалаңаш алты-жеті жасар бір ұл, бір қыз бала тысқа шыға келді. Қапшықтан алып жатқан домалақ малдың терісін көріп екеуі бірдей тарпа бассалды. Таласты.
— Қойындар, құрғырлар. Мә, біреуіңе жүректің құлағы бар.
— Күнімен жүргендегі әкелгенің осы ма, — деді қатыны.
— Е, қайтейін, бермеген соң... мынау текенің ені... Мынау жүректің құлағы... мұны да итке лақтырған жерінен алдым...
Жұрттан қайыр кеткен той... құрбандарының қанын бер деп едім, Ұлбала бәйбіше айқай салды: «Былтырдан бері асырағаным жетер» деп... не бергенін қайдан білейін...
— Ай, сорлысың-ау, мана өзім барғанда ішек-қарнын аршып бірталай нәрсе әкелетін едім, аурудан шыға алмадым ғой...
ІІІ
Топ-топ болған атты, арбалы адамдар тұс-тұстан ауылға ағыла бастады.
Ауылдың орта шеніндегі ақ боз үйдің маңайында лық толған адам, топтанған арба, ат... кілең бозбала. Бір топ ауыл қыдырып «айттық» алып жүр. Ауыл гу-гу.
— Айт құтты болсын!
— Жақсылығы бірге болсын!
Жер ошақтың басында үш-төрт адамның басы құралып қалды. Бірдеме есітіп бастарын шайқасып отыр.
— Есіл ер-ай, қор болған екен...
Бірден-бірге жайылып хабар ақ боз үйдің маңайындағы көп адамға да жетті.
— Қатыны мен Бәкен қайтыпты...
— Қашан?
— Бүгін.
— Алда, бишара-ай!
— Қайтқандары да дұрыс болған екен, тірідей қор болып еді.
— Айт күні қайтқаны тілеулері дұрыс болған екен бишаралардың.
— Дүние деген осы, жігіттер, — деді ортада отырған бір ақсақалды кісі.
— Едәуір жыл болды-ау. Өгіз өлгеннің басында «айт» болып ат шаптырғанымызда, жиылған адам қанша болса да, бөгелмей-ақ қымызға қандырып шығарып еді. Ақырында бүгін сол Бәкең қатынымен аштан өліп отыр... тұз-дәмін татқан жігіттер, ескеріңдер, еттеріңді жеген соң, жаназасын жерге тигізіңдер, сауап қой...
***
Ет желінді, қымыз ішілді, жұрт жиналып елдің сыртындағы белеске шығып, жалау байлап ойын қылуға айналды. Ақсақал сөзін тыңдаған жан жоқ...
Ат шабыс, күрес, тоқ бәйге... аштан өлген Бәкен мен Зейнепке көптің көрсеткен құрметі «тілеулері дұрыс екен, айт күні қайтты!.. » болды.
1922