АЛПЫСБАЕВ ХАСАН АЛПЫСБАЙҰЛЫ
Ғылыми жетекшісі: Қозыбақова Ф.А
Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,
Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры, т.ғ.қ.
Мақала авторы: Дархан Камила
Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,
филология факультетінің 1курс студенті
Қазақ халқының тарихы көп бұрмаланғандықтан, тарихқа өрең үлес қосқан, жасаған еңбегін білсек те өзін біле бермейтін атаулы тұлғалар көптеп кездеседі. Солардың бірі Алпысбаев Хасан Алпысбайұлы. Бүгінде тарих жұлдызының туғанына 95 жыл толып отыр. Сондықтан да, оның бізге қалдырған мұрасын бағалау, оны біле жүру біздің парызымыз деп біллемін.
Алпысбаев Хасан Алпысбайұлы (1928-1978) – тарих ғылымдарының кандидаты, кеңестік қазақ тарихшысы, археолог және Қазақстанның көне тас дәуірінің алғашқы зерттеушілерінің бірі. Бөріқазған және Тәңірқазған сияқты ескерткіштерді ашты.. Ол 1928 жылы 6 қарашада Павлодар облысы, Баян ауданы, №14 ауылында кедей көшпелі шаруалар отбасында дүниеге келген. 1935-1945 жылдары Алматы облысындағы балалар үйінде тәрбиеленген. О.И.Исмағұлов Хасанның 1930 жылдардағы ашаршылықтан ата-анасынан айырылып, қиын өмір сүргенін айтты. Кейін Қаскелең үй интернатында болды. Содан кейін Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінің тарих факультетін "археология"мамандығы бойынша 1950 жылы бітірді. Онда оны оқу орнының ректоры Т. А. Сарымсақов қолдады. Исмағұлов Оразақ Ташмұхамед Сарымсақов Хасанға бір стипендиядан аман қалу қиын екенін естігенде, ол бірден аяқ киімге бұйрық бергенін айтты. киініп, "ол аштық сезімін сезінбейтіндей" етіп жасаңыз, тек осы қолдаудың арқасында Алпысбаев ЖОО-ны бітіре алды. Сондай-ақ, Л.Н.Гумилев онымен дос болды және олар экспедиция кезінде кездесті. Университет студенті кезінде профессорлар М. Е. Массон мен А. П. Окладниковтың жетекшілігімен археологиялық экспедицияларға қатысты. Университетті бітіргеннен кейін Оңтүстік түрікмен археологиялық кешенді экспедициясында, 1954 жылдан 1957 жылға дейін КСРО Ғылым академиясының палеолит секторында аспирантурада оқыды. содан кейін Солтүстік Қазақстан және Іле археологиялық экспедицияларының стационарлық және маршруттық отрядтарының құрамында жұмыс істеді. 1957 жылдың қыркүйегінен өмірінің соңына дейін Алпысбаев Х. А. Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында археологиялық экспедицияларына белсенді қатысып, палеолит отрядтарының далалық және ғылыми жұмыстарын басқарды. Оның жетекшілігімен Қаратау жотасының солтүстік беткейлерінде палеолит дәуірінің бірқатар тұрақтары ашылды, олар Қазақстанның және көршілес өңірлердің палеолиті мен төрттік геологиясын зерттеу үшін маңызды ғылыми маңызға ие ("Хасан А. Алпысбаев туралы әріптестері мен оқушыларының естеліктері:" Қазақстанның тас ғасыры және іргелес аумақтар " жинағында жарияланған, зерттеушіні еске алуға арналған 1998).
1958 жылы П. Борисковскийдің жетекшілігімен "Костенка-II кеш палеолит тұрағы" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. "Қазақ КСР тарихы Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін" ("тас ғасыры"бөлімі) басылымының авторларының бірі болды.
Ол Қазақстанның ежелгі тас дәуірі туралы алғашқы кітаптың авторы, бірақ өзі 50 жасқа дейін өмір сүрмей, көре алмады. Алматыда жүрек талмасынан қайтыс болды.
Бүгінде археологқа арналған "Ғылым ордасы" ғылыми мұрағатында сақталған жеке қоры бар (қаз. Ғылым сарайы немесе астанасы).
Сонымен қатар, археологтың еңбегін бағалаған ғалымдар былай деген екен:
"Қазақ археологы Хасан Алпысбаев Қаратау жотасының баурайында, Жамбыл маңында ежелгі адамның тас құралдарын тапты. Осы уақытқа дейін КСРО аумағында мұндай құралдар тек Кавказда табылды. Мамандардың пікірінше, бұл табудың әлемдік маңызы бар. Мұндай заттардың ең жақын орналасқан жері Пенджабта. Табылған құралдардың ежелгі дәуірі бірнеше жүз мың жыл"
- Г. Дебец, 1958
Алпысбайұлымен жұмыс істегендердің барлығы ол туралы және оның еңбектері туралы жақсы және жылы сөйледі.
"Хасан Мәңгілік экспедицияға кетті. Мен бір нәрсені айтқым келеді. Хасан айналасындағыларға адал, принципті және әдепті болды. Ол менің жадымда осылай қалды. Хасан Алпысбайұлының өмірі оның ашқан жаңалықтары мен еңбектерінде жалғасуда"
- А. Г. Маскимова, 1998
Қорыта келе, Алпысбаев Хасан қазақ тарихының және әлем тарихының толығуына зор үлес қосқан зерттеуші деп айтсақ еш қателеспейміз. “Ғалымның хаты өлмейді, Жақсының аты өлмейді’’ демекші, өз ғалымдарымызды біле жүрейік!