КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі
ХІХ ғ. Екінші жартысындағы қазақ жерін Ресей империясы түгелдей жаулап алуын аяқтаған болатын. Өлкеге ішікі жақтан қоныстанушылар ағыла бастады. Ел билігімен қатар, жер билігі де түгелдей патша әкімдерінің қолына көшті, жекелеген өнеркәсіп орындары, сауда-саттық, ақша қатынасы дами түсті. Патшалық езгіге қарсы күресте қанаты қатая түскен орыстың төңкерісшіл демократиялық мәдениеті әр түрлі келімсектер арқылы қазақ даласына еніп, ол бұқара халықтың жүрегін жылытатынын байқатты. Қала мәдениетінің ықпалы күшейді, ғылым мен мәдениетке қазақ жастарының ықпалы арта түсті. Дала халқының сана-сезімі ояна түскен осы тұста қоғамдық аренаға халқымыздың аяулы перзенті -ұлы демократ ойшылы Ы.Алтынсарин шықты./1/
Ол арнаудлы психологиялық еңбектер жазбаса да, оның адамның сан алуан психологиялық сипатын ашатын шығармаларымен (оқу құралдары, хаттары мен жазбалары, өлеңдері мен әңгімелері, аудармалары) қоғамдық, психологиялық мәселелерге орайлас көптеген деректер кездестіруге болады.
Әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздарының, ғұлама ойшылдардың адамның жан жүйесі жайлы мұраларының қазіргі ұрпақ тәрбиесін оның жеке тұлға ретінде қалыптасып, дамып жетілуіне қосар үлесі өз алдына бір төбе.
Ы.Алтынсариннің ұлттық дәстүр, салт-сананы, адамның бойындағы сан қилы психикалық ерекшеліктерді, оқу-білімді насихаттап, көзі ашық, көкірегі ояу ұрпақтың болашағын өз туындыларының негізгі арқауы еткен психологиялық тұжырымдарының қазіргі заман талабымен үндесетін өміршең дүниелер./2/
Ы.Алтынсарин мұраларына зерттеп, тұңғыш өмірбаянын жасаған, оның педагогикалық, психологиялық ой-пікірі мен жұмысын жүйелі түрде талдаған орыс шығыстанушылары мен ғалымдары, оқу-ағарту жұмысының озық ойлы, ғалым-ұйымдастырушылары болды. /3/
Олар –орыстың белгілі шығыстанушы-ғалымдары В.В.Григорьев/4/ (1816-1881), Н.И.Ильминский (1822-1891)/5/, А.А.Бобровников (1822-1865)/6/, Орынбор оқу округінде әртүрлі дәрежелі мектептерді басқарған зертеуші-ғалымдар В.В.Катаринский (1846-1902)/7/, А.Е.Алекторов (1861-1918)/8/, А.В.Васильев (1861-1943)/9/, Н.А.Бобровников (1853-1921)/10/, М.П.Ронгинский (1866-1927)/11/, Еділ бойындағы аз халықтар арасындағы ағарту жұмысының жанашыры болған С.В.Чичерина (1868-1918)/12/, чуваш халқының озық ойлы педагог - ағартушысы И.Я.Яковлев (1898-1930)/13/, Қазан университетінің профессоры хакас Н.Ф.Катанов (1862-1922)/14/,белгілі пелагог-ұйымдыстырушы, Ыбырай Алтынсаринның шәкірті, әріптесі Ғ.Балғымбаев (1866-1943)/15/, тағы басқалары. Бұлардан басқа да Ыбырай творчествосы мен оның қазақ халқының тарихында алатын орны туралы айтқандар саны көп.....

Ақпараттық жүйелер(АЖ) – экономикалық объектні басқаруга қажетті ақпаратты жинау, сақтау, жаңарту, өндеу және шығарып беру жүйесі. Экономиканы басқарудың әр түрлі деңгейлері мен салаларына қызмет көрсететін АЖ – ның айырмашылығына қарамай, олар келесі ерекшеліктермен сипатталады:
- экономикалық ақпараттың негізгі құрамдық өлшем бірлігін экономикалық корсеткіштер мен құжаттарды өндеуге бағытталуымен;
- мәліметтерді үлгілік (модельдік) өңдеу мен есеп айырысу–есептеу кезеңінің байланыстылығымен;
- уақытқа қарай – экономикалық есептер мен оның шешімдерін қажетті мәліметтермен жабдықтау зәрулігімен;
- уақытша іс тәртібімен әкімдік–үйымдастыру құрылымына басқарылатын жүйені қатар тізу қажеттілігімен.
Қазіргі уақытта әр түрлі мақсатта қолданылатын АЖ–ның көптеген саңы қызмет етеді. Олардың бір–бірінен өзгешелігі келесі белгілермен түрлендіріледі:
- басқару объектісінің сипатымен;
- АЖ–ны тұрғызу мен жұмыс істетудің жинақталған тәжірибесімен;
- басқару және басқарылушы жүйелерінің құрылымымен;
- мәліметтерді жинауда, өткізіп беруде және өндеуде қолданылатын жабдықтармен;
- АЖ–ны басқару объектісінің жетекшілік тұрғысымен және т.б.
АЖ – бұл ақпараттық жүйелер жобасы мен акпаратты-есептеу жүйесінен (АЕЖ) тұратын күрделi жүйе.
Мұндағы АЖ жобасы – бұл АЖ-ны тұрғызу мен жұмыс iстету шешiмдерi сипаттап жазылған техникалық құжат.
Ал, АЕЖ - деп ақпараттық жүйелер жобасын жұмыс iстетуге бағытталған ұйымдастыру-техникалық кешенiң түсiнуге болады. АЕЖ мәлiметтердi жинауды, өткiзiп берудi, өңдеудi, сақтауды, жинақтап толтыруды және шығарып берудi АЖ жобасындағы шешiмдерге сәйкес қамтамасыз етедi.
АЖ-ның келесi есебi –шешiмдердi қабылдау үшiн мәлiметтердi алу. Бұл жерде шешiмдi қабылдау деп әдетте алға қойылған белгiлi-бiр мақсатқа жету жолдарының бiрiн таңдауды ұғуға болады.....

Дипломдық жұмысымның кіріспесін күллі Алаштың арыс-ақыны Мағжан Жұмабаевтың «МЕН ЖАСТАРҒА СЕНЕМІН!» атты өлең жолымен бастауды жөн көрдім:

Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай қайратты,
Қырандай күшті қанатты
Мен жастарға сенемін!

Көздерінде от ойнар,
Сөздерінде жалын бар.
Жаннан қымбат оларға ар,
Мен жастарға сенемін!

Жас қырандар – балапан,
Жайып қанат, ұмтылған.
Көздегені көк аспан,
Мен жастарға сенемін!

Жұмсақ мінез жібектер,
Сүттей таза жүректер,
Қасиетті тілектер –
Мен жастарга сенемін!

Тау суындай гүрілдер,
Айбынды алаш елім дер,
Алтын Арқа жерім дер,
Мен жастарға сенемін!....

Тіршілік табиғаты, оның шығу тегі, тірі ағзалардың алуан түрлілігі, оларды байланыстарын құрылымдық және функционалдық жақындық әр уақытта биологияның өзекті проблемаларының тұғыры болған. Тіршіліктің пайда болуы, оның шығу тегі адамзатты ерте заманнан бастап-ақ толғандырған. Оған дәлел көне Грек ғалымдары мен философтарының еңбектеріндегі тіршіліктің пайда болуы туралы алуан түрлі ойлар мен тұжырымдамалар, болжамдар болып табылады. Мысалы, Аристотель, Қытай философтары, Үнді философтары осы мәселе бойынша бүткіл ғұмырында айналысқан.
Тіршіліктің даму тарихын оқып білуде әдетте доктринаға сүйенеді. Доктрина - саналы түрде, соқыр сеніммен бір ілімнің, қандайда бір болмасын сенімнің жолын ұстаушылық болып табылады. Мәселенің бабына бұл жолмен жету ғылымнан алшақ жатыр және ол ой - өріске қиянат жасау болып табылады.
Сондықтан жұмыстың барысында мектеп оқушыларына осы проблема бойынша білім қалыптастыруда тіршіліктің шығу теориясының көпшілікке танымал жорамалдары қарастырылып, сонымен бірге оқушылар тіршіліктің дамуы туралы алуан түрлі көзқарастар мен таныса алады. ....

✅ Кір сабын тек кір жуу үшін ғана емес, тұрмыс-тіршілікте де өзіндік пайдасы зор. Ендеше, сіздермен кір сабын жайлы біраз пайдалы кеңестермен бөлісе отырайын.

✅ Денеңіз сызылып, кесіліп кеткенде, жарақаттанғанда жарақаттанған жеріңіз тез жазылу үшін әсері мол және түрлі жұқпа аурулардан сақтайды.

✅ Ит тістеп алған жағдайда қан тоқтағаннан кейін жараға сабын ертіндісіне малынған дәкені басыңыз.

✅ Құлап қалған жағдайда дереу кір сабынды жағыңыз,ол көгеруден сақтайды.

✅ Тұмау кезінде сабын ерітіндісіне малынған мақта тампонын алып, мұрын қуысына тығуға болады. Бұл, әрине, жағымсыз емдеу шарасы, дегенмен, өте пайдасы зор.......

✅ 1. Жүннен тоқылған қысқы киімдеріңізді жуып жатқанда, кір соңғы шайылар алдын 1 шәй қасық глицерин қосыңыз, бұл сіздің киіміңізді жұмсақ қылады!

✅ 2. Егер түрлі түсті киімдеріңізді жуатын болсаңыз онда ішіне 2-3 ас қасық тұз қосыңыз, киіміңізді жарқын әрі ашық түсті етеді!

✅ 3. Синтетикадан жасалған киімдер ерекше әрі көп күтім қажет етеді, сол үшін басқа киімдеріңізге қарағанда көбірек жуыңыз! ......

Бұл сөзді біреу алмас, біреу алар,

Құлағын біреу салар, біреу салмас.

Теп-тегіс көпке ұнау оңай емес

Кейіне жарамаса, кейіне жарар.

Ахмет Байтұрсынұлы

Қазақ тілі – бай тіл. Жеріміз қандай бай болса, тіліміз де соғұрлым бай болмақ, әрине. Бабалар тарихына зер сала отырып, ата-бабаларымыздың басынан кешкен сұрапыл кезеңдер ой елегінен өтеді. Найзаның ұшы айқасқа түскен әрбір шайқас артында өшпес із қалдырғандай. Оны біз күнделікті қайталап, есімізге алып отырған сияқтымыз, дегенмен өзіміз онымызды байқамаймыз да. Өйткені тіліміз жаттығып, жанымыз үйреніп кеткен. .....

Ш.А. Амонашвилидің «Рука водяшая» еңбегіне оқырманнан

Пікір

Бұл шығармада автор өмірден өз орнын таба алмай жүрген, өмір сүру керек пе, оның маңызы қандай деген сұраққа жауап таба алмай жүрген кейіпкер Алексей Александрович туралы баяндайды. Шығарма басталғанда, өзі жетім, ата – анасынан ерте айрылған, өзінің жазғы демалысын, өмірлік естеліктерін екі жүз беттік қалың дәптерген түсіріп отырған тіл мен әдебиет факультетінің 4 - курс студенті жайында өрбиді. Осыдан үш жыл бұрын қала сыртындағы мектепке қызметке орналасады. Ол мектепке ұстаздық қызмет үшін емес, жай күнкөріс, күзетші болу үшін барады. Оны қарсы алған, білімінен поэзияға жақын екенін түсінген мектеп директоры оны бірінші сыныптың мұғалімі етіп бекітеді. Алғашында келіспеген Алексей мұғалім мамандығын қаламай тұрса да, өзінің оқушыларын жақсы көреді. Міне, қазір өзі төртінші курс студенті болса, оқушылары бастауыш сыныпты аяқтағалы жатыр. Алексей Александрович өзі интернатта, мектепте көрген қиыншылықтарын, мұғалімдердің кемсітуін барлығын есіне ала отырып, жүрегіне оқушыларына деген жылы сезім ұялап, оларды жақсы көріп бар көңілін оқушыларына арнайды. Өзі көрген қиыншылықтарды оқушылары көрмес үшін аянбай еңбек етеді. Осылайша, мектептегі басқа бірінші сыныптардан алға озып барлық оқу бағдарламаларын өтіп шығады. Оқушылардың көңілін аулап, оларды жақсы көрген Алексей оқушыларға енді не істейміз деп сұрақ қойып отырады. Оқушыларын Достаевскийдің еңбегімен таныстырады. Оқушылар оны тез түсініп алып, ұстазына университеттің төртінші курс студенттері оқитын курсты беруін өтінеді. Оқушылардың қалауымен оқу жылының соңғы үш аптасында оқушыларға үйретеді. Соңғы, бастауыш сыныппен қоштасар сәтте оқушылар өз қалауларымен университет курсынан сынақты сүрінбей тапсырып, барлық мектепті таңқалдырады. Бірақ, Алексей Александрович болса, бұл өзінің мамандығы еместігін, мұғалім болғысы келмейтінін айтып мектептен кетуге арыз жазады. Бірақ, оған директор келіспей, қол қоймайды. .....

Осы жағдай он-жиырма жыл болған шығар, есімнен кетпейді. Заман мынау, алдау арбау. Әрине бұл жағдайларды біз ойдан шығарған жоқпыз. Ол, ол- алдау, өтірік айту, ұрлық, зомбылық пен зорлық Адам-Ата мен Хауа –Ана жерге түскеннен басталған деседі... Естеріңізде ме? Жастық шақ, мектеп ауласы, балалар, туған ауыл келбеті, мұғалімдер, мектеп директоры... Біз, сыныптастар жиналып, қоңырау шалғанда, улап-шулап, далаға лап беріп, бір-бірімізді қағып-соғып, құрбы-қыздардың сыңғырлаған күлкісіне араласып, ұлдардың секіріп-секіріп, бір-біріне оттай жанған көздерін тіреп, алыса кететіні... Мұғалімнің кітаптар мен жорнал, дәптерлерді құшақтап, жылы жүзіне аралас біздің болашағымызды ойлап, алыстап баратыны... Шіркін-ай, әлі есімде. Сонда, мұғалімнің алыыыс, алыс, биік тауларға қарап, содан біздің көзімізге асқан бір мейірімділікпен нұрын төгіп, сол тауларды біздің көзімізден іздейтін. Ұзақ қарайтын. Содан жымиып қана, шашымыздан сипап, кейде өзінің қызықты жәйттерін бізге айтып беріп, бізбен бірге шаттанып, балаша күлетін. Кейде бетін басып алып күлгенде, біз дәл сол ұстазымыздың құрбы-құрдасындай боп кететінбіз. Беті оттай қызып, әппақ жағалы көйлегі, ерекше ұқыптылықпен өрген шашы, сүйріктей саусағы, әдеппен ұстаған кітабы, бәрі-бәрі біз үшін, ерекше бір артық-кемі жоқ қайталанбас тұлға еді! Сооол күндердің бірінде, біздің класс оқушылары, «Менің атым Қожа» фильміндегі Қожаға ұқсап, бірінің портфельіне бақа салып, біріне ойыншық салып, ал біреуі ең алғашқы сезімге толы, кішкентай ғана параққа жазған сезім суреттері.... Бәрі-бәрі есімде! Бірде біздің класс оқушылары «А» есімді оқушының сумкасына кірпіш салып жіберген ғой. Ойлаңызшы, бір үлкеен кірпіш. Салмағы қандай!? Сумкасының ауырлығына мән бермей, «А» үйіне тарта береді. Жарты жолда «неге бұл сумка ауырлап кетті ей» деп, ашып қараса.... . Үлкеен кірпішті бірақ көреді. Басқа біреу болса, лақтырып кете берер еді-ау! Немесе ата-анасына айтып, мектепті шулатар ма еді? Ал ол болса, кірпішті қолына алып, тазалап, сүртіп, сумкасына қайта салып мектепке қарай бет түзейді. Мектепте алысып, әлі үйлеріне қайта қоймаған оқушылар «А»-ның бүл келісін қыран-топан күлкімен қарсы алады. Әрине жамырасып күліп, қолдарын шошайтып мазақтап, білгендерін істеп күледі. Ал «А» болса кішкентай ғана тоңып қалған қолдарымен ешкімге алаңдамастан, жаңағы кірпішті сумкасынан асықпай алып шығады. Топтың арасынан бір оқушы шығып, «Сенің есің дұрыс емес, мына әжетхананың түбінен тауып алған кірпішті қайта алып келген сен нағыз мисыз екенсің » дегенде, «А» – «Жоқ, бұл кірпіш осы мектептің бір бұрышына қаланар немесе бір керегіне жарар» деп, уйіне қарай бет түзейді. Қаншама жылдар өтті, осы оқиға әлі есімде. Ол, осы қалада. Осы Жезқазған қаласындағы еңселі бір мектепте сабақ береді. Сол жанары, сол таза жүрегі, сол таза пейілі! Сол баяғы біз аңсаған, біз құрметтеген, біз сүйген, біз биік санаған ұстаздарымыздың жайған қанатының қатарында! Ол, біз үлгі тұтқан ұстаздарымыздың символына айналды. Ол –шын Адам! Ол, шын Ұстаз! Өткенде қарасам, қолында бір «шлакоблок», тағы сол мектепке қарай кетіп барады... Ұлы Абай айтпақшы «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан»! «А» есімді кейіпкер туралы тағы бір оқиға, келесі де...

Естелікті өңдеп жазған: Мұсабеков Айхан Қасқанұлы

Жезқазған қаласы "ӨНЕР МЕКТЕБІ" ұстазы .....

Жаңылмасам, шілденің 10-ы күні Албанның мен деген адамын ақжелке пристав Подборков Қарқарада алдына шақырды. Барлығымыз 20-дай кісіміз. Шақырғанда айтқаны: «Мына Қарқара жәрмеңкесінен сарт-ноғайдан, саудагерден 50-дей қара жоғалды. Осының бәрін ұрлап жатқан - қазақ. Болыс-болысқа бөліп алып төлейсіңдер», — деді. «Қарқара қазақ жері болғанмен қазынаға қарайды, бәрімізге ортақ. Төлемейміз», — дедік. Аяғында сөз ерегіске кетіп, пристав тақтай тепкілесе де біз қасарысып отырып алыстық. Пристав бастығын Жәмеңке, Ұзақ қылып 21 кісіні абақтыға қамады. «Түбі осы малды төлемесеңдер сендерді өлтіретін ыңғайы бар», — деп приставты маңайлаған адамдар айтып жүрді. Біз қорыққанымыздан «төлейік» деп уәде қып босанып, 30000 теңгені Албаннан алып бердік.

Ақшаны алып болған соң, ақжелке жігіт сұрады. Біз оны «көп біледіге» сүйеп жүріп кетістік.

Онда Албан екі учаскеге қарайтын. Тараншылармен қосып тоғыз болыс елді Қалжат приставы сұрайды. 5 болыс елді Нарынқол приставы сұрайды. Нарынқол приставы бізді Қырғызсай қаласына жігіт алуға жауапқа шақырды.Пристав: «Кісі бересіңдер ме, жоқ па?» — деп сұрақ қылды. Біз «жеке мұндай ауыр жұмысты ашып айта алмаймыз. Біраз күн мәулет бер, біз көппен ақылдасып, жауап берелік», — дестік. Пристав бізге біраз күн мәулет беріп, Алматыдағы жандаралға білдірмек болды және сол жерде пристав соғыс пайдасына жәрдем сұраған соң жанымыздан 1000 сом ақша жинап бердік. .....