ХХ ғ. ресми есеп бойынша Үндістанда 220 тіл бар екен. Үндістанның негізгі халқы аласа бойлы, қара түсті (дравидтар» деген тайпалар. Олар Үндістанның орта және оңтүстік жағынан орналасқан. Тарихшылар дравидтерден де бұрын тұрған тайпалар «мунда» деп санайды. Бұл тайпалар орталық провинцияларда, Гималай және – Нагпур деген жерде тұрған. Олар Үндістанның орта және оңтүстік жағына орналасқан.
Б.д.д. екінші мың жылдықта дравидтерді Гиндукуш және Тамир тауларынан түскен ақ тайпалар басып алып, олар Пенджаб және Ганг өзендерінің жоғарғы бассейніне орналасты. Осы тайпаларды арийлер деп атайды, арийлер дегеніміз – ақсүйек, жақсы тұқым деп аударылады. Дравидтерді олар «дасью» деп атаған.
Осы аймақтағы тайпалар ғасырлар бойы өмір сүріп, көбінесе сал бағумен айналысты. Арийлер егін шаруашылығын, олардың күріш, күнжұт және арпа отырғызғаны белігіл, мақтадан мата тоқу, ыдыс – аяқ жасау, қола мен темірден қару соғу кәсіптерінің дамығаны анық.
Ежелгі Үндістанның мемлекеті және құқық тарихын кезеңдерге бөлуі. 1) Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырап, құл иленушілік құрылыстың, құл иленушілік мемлекеттің пайда болу кезеңі; 2) Ганга және Үнді жазықтығындағы құл иеленушілік мемлекеттер; 3) Маурьялардың орталықтанған мемлекеті; 4) Үнді мемлекетіндегі дағдарыс және феодалдық.
Бірінші кезең шамамен екінші мыңжылдықтың екінші жартысына жатады. Үндістанға басып кірген арийлерде бұл уақытқа әлі патриархат сатысындағы рулық құрылыс қалыптасты. Бұл құрылыстың негізгі ұйымдары «рулық одақ» қана болды. Латын тілде «ру» бұл сөзден славяндардың «әйел» деген сөзінен шыққан ....

Үнді халқының, көрші Қытай елі сияқты 4-5 мыңжылдық өркениеттік тарихы бар ел. Олай болса, оның өзіне тән ерекшеліктері бар. Б.з.д. 1 мыңжылдықтың ортасында Үнді елінде философия пайда болды. Философиялық ойлар мифологиялық көзқарастың ыдырауының нәтижесінде қалыптасты.
Үнді елінің ғажап ерекшелігі-оның әлеуметтік ұйымдастырылуында. Ондағы адамдар үлкен жабық әлеуметтік топтардан тұрады. Оны - варна немесе каста дейді. Негізінен алғанда, Үнді қоғамы төрт кастаға бөлінді. Олар: 1) Брахмандар (ақтар) - айналысатын істері - ой еңбегі, негізінен діни қызметкерлер, ел басқарушылар; 2) Кшатрилер (қызылдар) - айналысатын істері - жауынгерлер; 3) Вайшьилер (сарылар) - еңбек ететін адамдар, негізінен егін егу, мал бағу, қолөнермен айналысу т.с.с; 4) Шудралар (қаралар) - ең ауыр, кір жұмыстармен айналысатындар.
Тарихи тұрғыдан алсақ, алғашқы үш каста б.ғ.д. 1500 жылдары үнді еліне басқа жақтан келген арий тайпалары. Шудралар - жергілікті сол жерде пайда болған аборигендер болып есептеледі. Касталық қоғам қалай пайда болғаны, оған әкелген қандай себептердің болғаны белгісіз болса да, оның негізінде жатқан үш принципті көрсетуге болады. Олар: 1) Әрбір кастаның ішкі тазалығы және басқалардың сол тазалықты бұзуы мүмкіншілігінен пайда болатын үрей, қорқыныш сезімі; 2) Касталық қоғамның пирамидалық құрылымы. Әр каста өзінен төмен тұрған топтарға жоғарыдан қарап өзінің төмендегіге қарағанда қадірлілігін сезінуге мүмкіндік алды; 3) Реинкарнация, яғни, адамның жан-дүниесінің келесі өмірде ауысып кету мүмкіндігі.
Үнді халқының тағы бір орасан зор ерекшелігі - оның өте бай мифологиясында. Жер бетіндегі бірде-бір халықтың аңыздарын үнді аңыздарымен салыстыруға болмайды. Үнді аңыздарында үш мыңнан артық Құдай кейіпкерлері суреттелген. Олар да адамдар сияқты сүйінеді, күйінеді, туады, қартаяды, соғысады, бір-біріне көмектеседі т.с.с.Үнді мифологиясындағы негізгі құдайлар мен негізгі ұғымдар. Йндра - найзағайдың, күн күркіреудің құдайы; Митра - күн құдайы; Варуна - аспан құдайы; Агни - от құдайы; Яма - өлім құдайы; Тапас - дене іңкәрі, жылылық; Рита - ғарыштағы тәртіп; Пуруша - ғарыш адамы, рух, жан; Карма -адамның тағдырын құрайтын жан-дүние; Сансара - ғарыштағы қысылған, күйзелген жан-дүние әлемі: Мокша - бұл дүниедегі азаптан құтылып, дүниежүзілік рухқа қосылуға мүмкіншілік алу; Дхарма - заң мен әділет құдайы.....

Үндістан — адамзат баласының ең көне мәдени ошақтарының бірі. Баға жетпес мәдени қазынаның иесі осы бір дарынды халықтың мәдени мүраларын басқа халықтардың мәде¬ни жетістіктерімен ауыстырып алуга болмайтындығын ерекше атап өткіміз келеді. Талай шапқыншылықты басынан өткізсе де өздерінің ешуақытта да басқыншылыққа бармауы, бұл ұлы халықтың ұлттық ерекше қасиеті де болар. Ал осы бір ұлттық ерекшелік — үнді халқының мәдени дамуына өз ықпалын тигізбеуі тіпті мүмкін де емес сияқты. Бірақ, өкінішке орай, ежелгі үнді мәдениеті жайындағы толық мағлұматтарды тек соңғы кездерде ғана ала алдық. Біздің ғасырымыздың
20-шы жылдарын-да гана археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде палеотит және неолит дәуіріне жататын баға жетпес материалдық мәдениеттің ескерткіштері табылады. Инд өзенінің аңғарында жүргізілген қазба жұмыстары б.з.б. ІП-П~мыңжылдықтардың өзінде-ақ үнді жерінде мәдениеттің дамуының жоғары қарқын-да болғандығын дәлелдеп отыр. Б.з.б. III мыңжылдықтың аяғында қалыптасқан Махенджо-Даро (Синд, Пәкістан) және Харапа (Пенджап, Пәкістан) мәдениеттерінің ескерткіштеріне қарағанда ежелгі үнділіктер дөстүрлі тас құралдармен қатар мыстан және қоладан жасалған заттарды да кеңінен пайдаланған. Бұл алқаптың тұрғындары дүние жүзінде тұңғыш рет мақтадан иіріп, тоқуды игерген. Кене үнді зергерлері мен қышшыларының даңқы бүкіл дүние жүзіне кең тараған. Осы дәуірде таптық қарым-қатынастардың дамуы, мемлекеттер мен қалалардың пайда болуы, ал олардың өз кезегінде көршілес жатқан елдермен сауда-саттық қарым-қатынастарын жасауы, сөзсіз, қала мәдениетінің өрістеуіне колайлы жағдайлар жасады. ....

Қазақ халқының психологиялық ой-пікір мәдениетінің даму тарихы көне ғасырлар қойнауынан басталады.
Халқымыздың жалпы даму тарихына сүйене отырып, біз психологиялық ой-пікірлердің қалыптасуын басты үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Бірінші кезең-психологиялық ой-пікірлердің үлкен бастау, түп-төркіндері ,басы ҮІ –ҮІІІғасырлардан басталатын қазіргі түркі тектес халықтардың бәріне ортақ қоғамдық сананың алғаш дүниеге келу кезеңдері.Бұлар халықтық психология-Орхон Енисей жазба ескерткіштері,Қорқыт ата ,Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, т.б. ғұламалардың тағылымдары.Екінші кезең-Қазақ хандығы дәуірінен басталып (ХІХ ғасырдың орта тұсы), Қазан төңкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлердің даму жағдаяты.Үшінші кезең-психологиялық ғылымның Қазақстанда Кеңес өкіметі жылдарында даму тарихы.
ҮІ-ҮІІІғғ. Ежелгі түркі жазбалары.
Қорқыт ата.
ҮІ ғасырда Жетісу,Алтай,Орта Азияны мекен еткен ру-тайпалар бірігіп, түркі қағанаты дейтін үлкен мемлекет құрды. Зерттеушілердің айтуынша «Түрік» деген халықтың аты 542жылдан белгілі болса керек. Түрік қағанатының қоғамдық-экономикалық, саяси-әлеуметтік өмірінде сол кездері жауапкершілік дәстүр маңызды орын алады.Олардың алғашқы көсемдерінің бірі- Бумын қаған айналасындағы көрші елдерді өзіне қаратады. Қағанаттың орталығы Орхон өзенінің (Қазіргі Монғолияда) жағасында болды.Истеми қағанның тұсында (ҮІ ғ.)елдің территориясы бұрынғыданда ұлғайып,әскери қуаты арта түсті. Көп ұзамай, өзара қырғын соғыстары басталды да, қағанат екіге (бірі Орталық Азиядағы Шығыс түрік, екіншісі Жетісу,Шығыс Түркістан,Орта Азия Батыс түрік қағанаты) бөлінеді.Батыс түрік қағанаты (астанасы Шу өзені алқабындағы Сүяб қаласы) аварларды батысқа ығыстырып, Еділ Жайық бойын өзіне қаратты.Білге Қаған мен оның інісі Күлтегін осы ұлан-ғайыр қағанаттың тәуелсіздігін Таң ( Қытай ) шабуылынан үнемі қорғап келеді. Батыс түрік қағандығының құраған әр түрлі тайпалар кейіннен қазақ халқының құрамына енгенін тарихтан белгілі. Осы кезеңнің саяси қоғамдық, әдеби өмірін баяндайтын жазба ескерткіштер бізге жетіп отыр. Солардың бірі- «Күлтегін» , «Білге қаған» , «Тоныкөк» дастандары.....

«Халықтардың ұлы қоныс аударуы» Қазақстанның, Орта және Алдңғы Азияның, сондай-ақ, Еуропаның этникалық жән саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. Қазақстан территориясында жергілікті тұрғындардың антропологиялық типіне монғол типтес элементтердің жайылуының алғашқы күшті толқындарының бірі және, бәлкім, өлкенің бүкіл территориясында түркі тілдерінің кеңінен таралуы ғұндардың қысымымен болған шығыс тайпаларының миграциясымен байланысты болса керек.
Орта Азия мен Қазақсан территориясында бірте-бірте патриархалды-феодалдық қатынастар қалыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер құрыла бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі – Түрік қағанаты (552-745 ж.ж.) еді. Бұл қағандыққа енген тайпалар алғашында Алтай мен Жетісудің бір бөлігін мекендеді. «Түрік» деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталды. «Түрік» этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтан немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Кейінірек бұл сөздің семантикасы бірте-бірте ұлғайып, билік жүргізуші, үстемдік етуші, яғни патша шыққан тайпаның символы болған. Бертін келе сол билік етуші тайпаға бағынышты болып қалған тайпаларды да көршілері түрік деп атап кеткен.
Түрік қағандығының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер аса маңызды орын алып, үлкен роль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім. Түріктердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болды. Оның билік жүргізген кезінде көптеген көрші елдер Түрік өкіметіне бағынды. Қағандықтың ортасы Орхон өзенінің жоғарғы сағасында болды. Бумынның інісі Істемі қаған 6-ғасырдың орта кезінде Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін күйрете жеңді. Түрік қағандығының территориясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты арта түсті.
Бірақ бұл ұзаққа созылған жоқ. Түрік аристократиясы жаулап алған өлкелерді әрқайсысы жеке-жеке бөліп алып, дербес басқаруға тырысты. Осыдан саяси дағдарыс туып, билікке таласқан өзара қырқыс соғыстар басталды. Ақыры Түрік қағандығы бір-бірімен жауласқан екі қағандыққа бөлініп кетті: Шығыс (Орталық Азия) және Батыс (Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан) Түрік қағанаты.
Батыс Түрік қағандығы яки қағанаты Түрік қағандығының негізінде 603 жылы құрылған ертедегі феодалдық мемлекет. Ол қағанаттың территориясы Жетісу мен Шығыс Түркістанды, Тянь-Шаньнің батыс беткейі мен Орта Азияны алып жатыр. Қағанаттың орталығы Шу өзеніндегі Суяб қаласы еді. Қағанаттың бірінші басшысы қаған, жоғарғы әмірші және ірі әскер басы болды.
Батыс Түрік қағанатының негізін қалаған Бумын қағанның інісі Істемі қаған болды. Түріктер 558 жылы аварларды батысқа ығыстырып, Еділ мен Жайық бойын өзіне қаратып алды. Білге қаған мен оның інісі Күлтегін осы ұлан-ғайыр қағанаттың тәуелсіздігін Тан империясынан қорғау үшін күрескен. Кезінде Батыс Түрік қағандығын құраған түрлі тайпалар кейіннен қазақ халқының құрамына еніп кеткені мәлім. ....

XIX г. соңғы ширегінде Тигр жөне Ефрат (Қос озен) өзендерінің бойында жүргізілген археологиялык казба жұмыс-тарьпіың ңәтижесінде ежелгі ескі қалалардьщ орны ашылып, өлеыге «Шумер өркеннеті» деген жаңа мәдениет белгілі болды. Адамзат баласының гасырлар бойы жинактаған мол мәдени мураларына қомақты үлес қосқан, дүннежүзілік оркениеттің тағы бір бастауына аііналған бүл жаңа мәдениеттің аты аңызға айналды, адамзат қауымының «фәлсафалык мәйегі», ілгерілеу мен дамудың каіінар бүлағы деп дәріптелді.
Жер бетіяде алгаш өркенуіетті қауым, іргелі мемлекет күрған шумерлердің ыәдениеті дүниежүзілж мәдени ошақтардың бірі Египет мәдениетіндей оте жоғары болды. Бірақ Ніл аңгарында үш мың жыл бойы бір-ак, халық коныстанып, бір-ақ қана мем-лекет Ежелгі Египет коныстанса, ал Қос озен бойында Шумер, Аккад, Вавилон, Ассирня, Иран сиякды түрлі мемлекеттік кұрылымдар тарих сахнасында бірінен кейін бірі алмасып турды, турлі халықтар өзара сауда-саттык жасаумен қатар, езара әскери кактығыстарға да жиі барьш түрды, соның салдарынан калалар мен әсем ғимараттар күл-талқан болып кирады да. Бірақ мұндай кактығысқа қарамастан бұл мемлекеггердіц мәдени гұлдену процесі тоқтап қалған жок.
Оған дэлел, Қос озеннің ең көне мөдениеті Шумер-аккад мәдениеті. В.В. Струве, В.И. Авуев, В.А. Тураев, Б.Й. Грозный сиякты аса көрнекті шыгыстанушы ғалымдардың пікірінше, шумерлер бұкіл Вавилон мэдениепнің негізін қалаушылар болып саналады. Ал шумерліктердщ вздері, олардың ата-бабала-рын Қос өзен оңіріне сонау таудың ар жағынан, солтүстіктен, яғни солтүстік-шығыстан келген.
Ғалымдардың айтуьшша, бүл келгендер «тау түргындары», «малшы кошпелілер» болып есептелсе керек. Шумердің 3100— 2800 жылдардағы халқы туралы белплі ғалым Л. Вулли: «Дәл осы кезеңде бүлардың халқынын басым көпшілігі келімссктерден күрылганы анық. Әр түрлі себептермен келген олар бүл елдегі халыктардың игере алмаіі отырған биік мөдениетін еркендетуге белгілі дөрежеде әсер еткен болса ке-рек», — деп жазады.....

Қазіргі тәуелсіздік алған шағымызда білікті маман, білімді азамат дайындау заман талабы. Қоғам дамуы мен мәдениеттің кең қанат жайып, өркендеуі кез - келген жас жеткіншектердің үлесінде екені даусыз. Сондықтан, философия пәнін оқып - үйрену аса қажет-ақ. Себебі, философия ілімі адам баласының сан ғасырлар бойына жинаған өзіндік санасының ең жоғарғы формасы, ақиқат деп саналған ой-тұжырымдар жүйесі. Қоғамда болып жатқан өзгерістер мен құбылыстардың ішкі мәні мен маңызын түсіндіру және түсіну барысында философиялық ойлау жүйесініңкөмегі зор. Соған орай оқу құралының жоғары оқу орындарындағы студенттер мен философия ғылымын өздігінше оқып - үйренушілер үшін бұл оқу құралының көрсетер қызметі ерекше.
Аристотель өзінің «Поэтикасында» кез - келген пәнді зерттеу барысында тек философтар ғана емес, сонымен қатар өзге де қарапайым адамдар ойлау қабілеті төмендеу болса да рақатқа ие болады деп жазған болатын.
Әрине, философтарды, тіпті философияға құштар жандардың өзін де, сөзін де түсіну қиын. Олардың философия ілімі жағынан қолданатын кейбір сөздері философиядан хабары жоқ адамдар үшін күңгір көрінуі ғажап емес. Өйткені, даналық қуушылардың сан ғасырлар бойына өзіндік арнайы сөздігі қалыптасқан еді. Әрине, бұл сөздікті аталған ілімнің өкілдері ғана қолданары анық, ал егерде қолыңызға философия оқулығы не болмаса философиялық сөздік кез бола қалған жағдайда «бас қатыруыңызға» тура келеді. Оның себебі де бар: Сократ немесе Платон секілді ұлы ғұламалардың дүниетанымы баланың ойыны емес екендігі бесенеден белгілі. Сондықтан да философия ілімі көз жүгіртіп, көңіл тоқтата зерттеуді қажет ететіні анық.
Біздің дәуірімізге дейінгі ғасырларда - ақ адамдар әлем, қоршаған ортасы, өмірі туралы ойлана бастағаннан бастап әлем, адамзат баласы қалай пайда болды, себебі не, мәні неде деген сауалдар көкейлерін тесе бастағандай болды. Әрине, бұл тәрізді сұрақтар біздің де санамызда орын алғанын терістей алмаспыз. Міне, осы іспеттес сауалдарға әрбір ойшыл өзіндік ой - тұжырымын ортаға салып, ой бөліскендігі баршамызға аян. Әркімнің өз ақиқаты бар демекші, данагөй тұлғалар өздерінің тұжырымдарын, қорытқан ой-пікірлерін қорғап қалу жолында қолдағы барынан аянып қалмады. Философияның тасы өрге домалаған кезден бастап, өзінің даму жолында жинаған тұжырымдары мен күні бүгінге дейін қалыптасқан көзқарастарына көз жүгіртер болсаңыз, уызға тойған төлдей бөгіп қалатыныңызға күмән жоқ. Сондықтан, оқу құралының оқырман қауымға айтары мен берер көмегі зор. ....

Біздің жыл санауымызға дейінгі VI ғасырда Қытайда жаңа философиялық - дүниетанымдық ілім пайда болды. Ол бертін келе дін дәрежесіне көтерілді. Бұл ілімнің негізін салушы Кун-Цзы (Европалық транскрипцияда - Конфуций) болды. Конфуций б.э.д 551 жылы туылып, 407 жылы қайтыс болған. Конфуцидің тоғыз кітап аталатын жинағының барлығы бірдей оның туындылары емес. Оның ішінде ғұламалардың шәкірттерінің де қосқан үлестері бар. Бұл аса көлемді еңбектердің бірінші сериясы бес кітаптан турады:
Өзгерістер кітабы. Бұл кітапқа құлшылық және тылсым дұғалары, өсиет сөздері топтастырылған. Ол алғашқы қауымдық құрылыстан бергіні сөз етеді, барлық кітаптардың ішіндегі көнесі болып табылады. Осыған қарағанда ол бір адамның қаламынан шыққан дүние емес, құрастырылған еңбек болуы ықтимал.
Көне тарих кітабы. Ол көне уақыттарда жасаған императордың аңызбен астасқан тарихынан мәлімет береді; Діни өлеңдер кітабы. Жинаққа әлемнің жаратылуы мен құрылуы туралы мифтер, діни мадақ өлеңдері енгізілген; Салтанатты рәсімдер кітабы. Күн - Цзының төл туындысы деп танылатын бұл кітапта Лу княздығының тарихы баяндалады.
Дао - Сюэ (Ұлы ілім), Чжун - юн (тепе - теңдік туралы), Лун - юй (әңгімелер мен толғаулар) және Күн - Цзының шәкірті және оның ісін алға апарушы Мэн - Цзының атымен аталған еңбек - екінші серияны құрайтын төрт кітап, зерттеуші ғалымдардың пікірінше, Кун Цзының шәкірттерінің қаламдарынан туған дүниелер.
Конфуций ілімі - тұтасымен дерлік адамшылдық, адамгершілік туралы ілім. Мұнда Кұдай турасында бір ауыз сөз жоқ. Құдайды танып білуге адамның ақылы жетпейді. Барлық өзге діндер үшін аса маңызды мәселе - әлемнің, адамзаттың жаратылуы, адам мен құдайға қатысты мәселелер Конфуций ілімінде мүлдем қарастырылмаған.
Дін деуден гөрі әлеуметтік - этикалық жүйеге жуық тұрған бұл ілім бойынша ең маңызды нәрсе - рәсімділік. Яғни, конфуцидегі құлшылық объектісі - көне замандарда жасалып, біржола орныққан, өмірдің барлық жақтарын қамтитын Ұлы Рәсімдер. Оның өмірі - осы Рәсімдерді сақтаудың үлгісі. Ол, өзінің айтуынша үш мың ереже мен жүз ғұрыпты орындаған ....

Есептерді сақтау ежелгі заманда ағаш, пергамент, тері, папирус, қалайы тақтайында бірақ жиі рек жас тақтайшалар, ал одан кейін папирус пен пергаменттерді болды. Бірақ есептің негізгі жетістіктері оның техникалық сақталуында емес, есептің системалық регистерінде еді. Бұл жерде тек қана есеп кітапшалары ғана емес бір- бірімен байланысты жетілген система қалыптасты.
Жанин Шарара –Руссо болжауынша, римдік есептеу системасын сақтау өз бастауын гректерден алды, ол жақта бұған дейін өзі екі тіркеу бар еді: эфемериду және трапецитик. Римдіктердің ойынша тек қана осы практикамен қолданды. Біз Франсуз әріптесіміздің қаншлықты шындықты айтып тұрғанның айтуға қиналамыз, Грек және Рим байланысы практикалық тізімде болу мүмкін емес. Өйткені, біріншісінің құрамында ешнәрсе белгілі емес, ал екіншісі біз көріп тұрғанымыздай белгісіздеу.
Осылай, есептік регистрдің системасы ежелгі Римдік бугалтерияның бірінші кітабы Adversaria, ал шаруашылық өмірдің күнделікті фактілерін жазып отыру үшін арналды. Бұл кітіпқа кейінрек «Ұмытылмас» деп немесе Мемориял деп атады. Оны барлық зерттеушілер осылай түсінді. Бірақ М. Виллалбос және Ф. Гертц кітапты кассаның қозғалысын ғана бақылады және оның мемориялдық емес кассалық атау керек деді. Кейінрек М. Бартошек бұл кітаптын құрамын толықтырды. Ол кітапты кассалық және ресконторлық деп қарастырды. Екі кітапты ерекшелексек: Codex accepti et expensi және Codex rationum domesticorum. Зерттеушілердің арасында бұл кітіпқа байланыста көп карама-қайшылықтар пайда болды. Біреулер оны өрбіткісі келсе, Италяндық формамен есепті оны бірінші журналдың кодексімен байланыстырды, ал екіншілері бас кітаппен. Бірақ, кейбір себептерге байланысты Л.И Гомберг пен А. М. Вольф өз тұжырымдарында қайтпай тұрып алды. Алайда, есептің біркелкі қолдануының өлшеуші туралы еш қандай мәлемет жоқ болды, сондықтан оны Бас кітаптың сестемалық жазудың және Италяндық есептеу формасы деп айтуға болмайды.
Басқа ғалымдар тобы бірінші кодексті «Кассалық кітап» немесе «ресконтро» немесе дәлірек айтатын болсақ «кассалық ресконтро» деп атады.
Екінші кодекс «сестемалық жазу» кітабы деп түсіндірілді. П Гарнье бұл кодексті «Бас кітап» деп санады, мұннда 1 айдын қорытындысы жазылып тұрды. ....

Ежелгі Қытайдың қола дәуірінен темір дәуіріне өтуіне байланысты ауылшаруашылығы мен қала тұрғындарының еңбектерінің бөлінуіне, ақшалай тауарлық қатынастардың қалыптасуына, ой және дене еңбектерінің бөлінуіне, әртүрлі сатыдағы әлеуметгік топтардың пайда болуына әкеліп соқтырды.
Ежелгі Қытай мемлекеті — шын мәніндегі шығыстық деспотия болатын. Мемлекет басшысы — әрі монарх, әрі жрец және жалғыз ғана жер иесі болды. Әртүрлі рангтағы аристократия мемлекеттік кызметте болды. Олардан кейін әлеуметтік сатыда — рубасылары, отбасы (семья) басылары тұрды. Ал кұлдар болса, олар жануарлар сияқты әлеуметтік сатыдан тыс қалды.
Заң болған жоқ, сондықтан әлеуметтік сатыда жоғары тұрғандардың өктемдігінен ешкім тыс қала алмады. Бірақ мемлекет басшысының (ван) алдында әртүрлі әлеуметгік сатылардың бәрі тең болды. Халық арасындағы қарымқатынас күрделі, шымшытырық ритуалдарға негізделді.
Мысалы, тірілердің өлгендерге, олардың рухына, табиғат құбылыстарына, жерге және аспанға деген қарым-қатынас негізінде қалыптасқан діни кезқарас, әдет-ғұрып, дәстүрлермен тығыз байланыстағы ритуалдар, жоғары әлеуметтік сатыда тұрғандар мен төменгі сатыдағылардың ара қатынасын нақтылап, айқындайды, т.б.
Қытайлықтардың сол кездегі дүниетанымдық көзқарастары "Бес кітап" (У цзин) аталатын кітаптарда шоғырланған. Бұл кітаптар өздерін білімді санайтын әр адамның көзқарастарын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. ....