Алатау, басың бәтес, баурың торқа. Туың ба, тұманың ба басың қалқа. Бала едім баурында өскен суыңды ішіп, Жерсітпес сен тұрғанда Сыр мен Арқа. Сен неге мелшиесің күнге қарап, Серуенге шықпайсың ба бойың тарап. .....
Алатау, айбатты тау, өр еңселі, Таң сайын тереземнен көрем сені. Көктемде сел тасытқан сен туралы Келеді ағытылмай өлең селі. Батты ма сені сүймей бір рет Күн, Мәңгілік даламызды тұғыр еттің. Өлмейтін күй шығарса Құрманғазы, Мен саған басымды ием, құдіреттім.......
Тізілген таулары бар Жетісудың, Ішінде орман, тоғай біткен нудың, Дариядай тулап аққан сол таулардан, Көресің тамашасын аққан судың. Есепсіз тау суреті көз жетпейтін, Жырлауға қазынасы көп тіл жетпейтін.....
Хребет Заилийский Алатау представляет собой одну из крайних северных дуг горной системы Тянь-Шаня. На географических картах Хребет Заилийский Алатау обозначается в пределах от р. Чилик на восток до р. Чу на западе. В этих границах он имеет общее протяжение около 280 км. Северными склонами хребет обращен к равнине, предгорная полоса которой является плодородным оазисом. Растянувшись колоссальным барьером, рассеченным по гребню на острие и приплюснутые вершины, горная цепь теряется своими концами в синей мгле далеких горизонтов. Значительная ее часть, занимающая центральное положение, покрыта “вечными” снегами. Здесь на протяжении около 150 км находится область современного оледенения. В ней тремя притупленными конусами, насаженными на широкую и обрывистую глыбу, выделяется наивысшая вершина хребет - Талгарский пик (4973 м). Вокруг Талгарского пика группируются несколько вершин, достигающих высоты 4500 м. Этот центральный участок Заилийского Алатау носит название Талгарского горного узла (“Оледенение Тянь-Шаня”, 1995 г.). Имея основное простирание с северо-востока на юго-запад, равное 20 км, Талгарский узел упирается своим южным концом в такой же узкий, как он и сам, но более короткий гребень, соединяющий Заилийский Алатау с параллельным ему на юге хребтом Кунчей Алатау (по-казахски - “Песковые горы, обращенные к солнцу”). Высшая точка Хребта Заилийский Алатау - Талгарский пик - делит весь хребет по длине на две неравные части. Восточная, ограниченная р. Чилик, тянется на расстоянии около 130 км, а западная, прижимающаяся к долине р. Чу, простирается почти на 150 км. Чем ближе к своим оконечностям, тем меньше становится абсолютная высота хребта. Близ долины р. Чилик она понижается до 2300 м, а на западном - до 2000 м и ниже. Подножие гор у края равнины лежит на высоте 700-900 м над уровнем моря, а гребень центральной части хребта возвышается над ней в среднем на 3500 м. По мере удаления от наивысшего поднятия в стороны относительная высота гор уменьшается до 1500-2000 м. Большой разнице в высотах главного хребта сопутствует асимметрия поперечного профиля хребта: северные склоны значительно шире и положе южных. Средний уклон поверхности в центральной части хребта на северной стороне составляет 6-80 , а южный 180 и более (Токмагамбетов, 1976). Орография и морфологические особенности гор Заилийского Алатау мало благоприятствуют современному оледенению. От главного водораздела хребта преимущественно в меридиональном направлении отходят ветвящиеся гребни второго порядка, разделяющие: основные речные бассейны. Хребет Заилийский Алатау, как и многие хребты Тянь-Шаня, отличается плосковершинностью водораздельных пространств. Окраины водораздельных плато расчленены древними ледниковыми перогами и цирками, а также верховьями горных долин, где создаются наиболее благоприятные условия для накопления снеговых масс. Такое расчленение резко выражено в срединной части основного хребта, где он имеет наибольшие высоты. Здесь самое значительное оледенение сосредоточено вокруг главной вершины - пика Талгар - и других, соседних с нею. ....
Горные реки северного склона Жетысуского Алатау всё более активно вовлекаются в сферу хозяйственной деятельности человека. В этих условиях в настоящее время уделяется повышенный интерес к изучению гидрологического режима горных рек и в частности к максимальному стоку половодья. Вычисление максимальных расходов воды является одной из наиболее ответственных задач при проектировании гидротехнических сооружений, с их расчетной величиной связана эффективность этих сооружений. Так, завышение величины расчетного максимума вызовет неоправданно большие финансовые расходы, а преуменьшение – приводит к разрушению сооружений, к затоплению населенных пунктов, а зачастую и к человеческим жертвам. Выявление факторов, влияющих на формирование максимальных расходов половодья, и разработка методов расчёта элементов половодья представляет актуальную проблему народнохозяйственного значения. Основные трудности в её разрешении связаны с недостатком фактической информации и её качеством. Цель работы состоит в выявлении основных факторов и закономерностей формирования максимального стока половодья в горах, расчёт его основных характеристик при наличии материалов наблюдений, а также проверка применимости методики расчёта максимальных расходов воды /1,2/ при отсутствии фактических данных для рек рассматриваемого района и её уточнение с использованием материалов за последние годы. Для достижения поставленной цели были решены следующие задачи: - проанализированы условия и факторы формирования максимального стока рек Северного склона Жетысуского Алатау; - собраны сведения об изученности максимального стока рек в исследуемом регионе; - произведен сбор материалов по среднемесячным, среднегодовым и максимальным расходам; - восстановлены пропуски в рядах наблюдений различными методами; - проверены ряды на однородность; - рассчитаны основные характеристики максимального стока при наличии материалов наблюдений и сопоставлены с данными, приведенными в «Ресурсах поверхностных вод»; - построены кривые обеспеченности, по которым определены максимальные расходы воды различной обеспеченности; - проведен анализ существующих методов расчёта максимальных расходов воды при отсутствии и недостаточности материалов наблюдений; - рассчитаны максимальные расходы воды рек в рассматриваемых створах по методике /1,2/ при отсутствии материалов наблюдений, сопоставлены с характеристиками максимального стока, полученными по фактическим данным, и с данными, опубликованными в /1/ . Методологической основой исследований является использование методики расчёта максимальных расходов воды весенне-летнего половодья для горных рек с питанием смешанного типа, учитывающей зависимость слоя стока половодья от средневзвешенной высоты, а также редукцию максимального модуля стока с возрастанием площади водосбора. Научная новизна работы состоит в определении характеристик максимального стока горных рек Жетысуского Алатау и проверке применимости расчётной методики /1,2/ c использованием данных наблюдений за последние годы.....
Кең көлемдегі географиялық жиынтық атау. Бұған Қазақ жері мен Орта Азия және Сібірдегі тау жоталары жатады. Бұлар – Іле Алатауы, Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Талас Алатауы, Қырғыз Алатауы, Жетісу Алатауы дегендей тау жоталары. Бұлар биік, шыңды-құзды, жоғарғы жағы қалың мұздықтар мен қарлы шыңдар болып келеді. Көпжылдық қарлардан таулар үнемі алақанаттанып жатады. Соған байланысты, яғни тау көрінісіне қарай – Алатау аталған.
Біздің Алатау, негізінен, Алматы облысының, яғни Жетісудың жерінде. Табиғаты әсем, жаратқанның жарылқап бере салған бір құт мекені. Қойны-қонышы толған ел, шипалы су, таза ауа, берекесі бойында тұрған құнарлы жер. «Қазық қақсаң – терек болып шығатын» бау-бақшалы жердің нақ өзі. Жер жәннаты – Жетісуға....
Кіріспе. Жоңғар Алатауы Қазақстанның Шығыс бөлігінде орналасқан дер бес тау жүйесі. Бұл тау жүйесі көрші жатқан тау жүйелерінен дербес пайда болып дамыған. Қазақстан жеріндегі Жоңғар алатауыСолтүстік және Солтүстік Батыс бөлігі болып табылады. Ол Тарбағатай жотасына алакөл мен Сасықкөл, ал Қытай территориясындағы Борлық пен Майлы жоталарын Жоңғар қақпасы арқылы бөлінеді. Жоңғар алатауы Солтүстікте Алакөл Қазақшұңқыры мен Іле аңғары аралығында ендік бағытта шамамен 450 км – ге созылып жатыр. Ені 100-200 км. Бұл тау жүйесі негізінен 2 жотадан тұрады. 1. Солтүстік Бас Жоңғар Алатауы. 2. Оңтүстік Бас Жоңғар Алатауы. Солтүстік және орталық Бас жота ол солтүстік жағынан аласа әрі Шолақ тау жүйелері беттерімен жалғасып жатады. Олар Тастау, Күңгей, Жабық тағы басқа жоталар, төбелері тегіс және онша тілімденген осы тау алды жоталары Солтүстік Бас жоталарының Шығыс беткейлері. Алакөл ойысының батыс шетін жағалай жатқан тектоникалық үлкен жарыққа байланысты тік жота болып келеді.....
Іле Алатауында өсетін өсімдіктердіңарасында біраз түрлері улы өсімдіктерге жатады. Олардың ішінде өзінің улылық қасиеттерімен зияндылығы адамдарға, үй жануарларына, құстарға әсер етіп уландыратыны бұрыннан белгілі. Улы өсімдіктердің улылығы оның құрамындағы алколойдты заттардың мөлшеріне байланысты. Соңғы жылдары улы өсімдіктердіңуы медицинада емдік дәрі-дәрмек жасауға, ауруды емдеуге көп пайдалануда, сондықтан улы өсімдіктерге көп көңіл бөліне бастады. Шығыста бұрыннан-ақ улы өсімдіктерді халық медицинасында көп пайдаланған, олардан дәрі-дәрмек жасалынған. Бұл милиондаған жылдар бойы бірінен-біріне беріліп отырған, улы өсімдіктерді біреуінің сабағын, екіншісінің жеміс, үшіншісінің тұқымын, кейбіреулерінің тамырын пайдаланған. Олар тамаққа қоспа ретінде, кейде уланған кезде, жүйке жұқарғанда пайдаланған. Кейбір жағдайларда шығында болған. Ондай өсімдіктер улы-деп аталып есте сақталған. Улы өсімдіктерді емдік жолға пайдаланумен қатар қастандық іс-әрекеттерде де пайдалану іске асырылған.Улы өсімдіктердіңпайдалы жақтары күннен-күнге анықталып көбеюде. Бірақ әліде улы өсімдіктердік көптеген түрлері әлі толық анықталған жоқ. Олардың пайдалы түрлері зерттеуде өсімдіктердің инсектицитті қасиеттері бар түрлері қазіргі кезде 1000 асады. (35) Көптеген басқада мемлекеттерде улы өсімдіктердің түрлерін зерттеу әліде жалғастырылуда. 1960 жылдардан бастап Құрама штаттағы ұлттық рақ институтында 29 мың өсімдік түрлеріне 103 мың экстракттар алынған. Соның 3 мыңы ісік ауруларына және басқада ауруларға қарсы пайдаланған. ТМД елдерінде де осындай жұмыстар дәрігерлік институттарда жүргізілуде. ....
Іле Алатауы жотасы – Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстігіндегі биік таулар тізбегі. Батыстан шығысқа қарай 350 км-ге созылып жатыр, ені 35-40 км-ге жетеді. Жотаның көтеріңкі жері орта бөлігіндегі Қаскелең мен Түрген өзендері аралығы. Орташа биіктігі 400м. Ең биік жері - Талғар шыңы (4973м). Орталық бөлігінен Іле Алатауы аласарып шығыста – Сөгеті, Бұғыты, батыста Қастек, Кіндіктас, аласа тауларына ұласады. Таулы жота күшті дислокацияланған протерозойдың, төменгі палеозойдың шөгінді жыныстарының (құмтас, тақтатас, әктас) және гранит, гранодиориттерден, конгломераттардан түзілген. Ол таулардың көптеген жүйелерінен және тау аралық ойпаттардан, сонымен қатар өзінің пайда болуында таулы жер бедерінің дамуымен байланысты тау алды жазығы белдеуінен тұрады. Ең алғашқы зерттеушілер бұл кең аймақты Іле өлкесі деп атаған. Оның шекараларын әр автор әр түрлі келтіреді. П.П.Семенов Тянь-Шаньский жотаны шығысында Шарын өзені мен, ал батысында Шу өзені мен шектелген. Н.Г.Кассин (1930ж.) оның батыс шекарасын Қастек асуы меридианы бойынша, ал шығыс шекарасын Шарын өзені арқылы жүргізген. Солтүстігінде жота тау алды жазығымен, ал оңтүстігіндегі нақты бейнеленген шекаралары – Шілік және Шоңкемен өзендерінің аңғарлары болып табылады. Батысында жотаны Қастек өзенімен және сол атаудағы асу мен шектеуге болады, одан кейін ол орографиялық жағынан да, геологиялық құрылымдық қатынаста да жеке массив болып есептегенде 90 км-ге жетеді. Шығысында жота Шарын өзенімен шектеледі. Аталған шекаралардағы жотаның ара қашықтығы 260км., Алматы қаласы меридианы бойынша ені-45км., ал тау етегі жазығымен қоса есептеген де 90 км-ге жетеді. Қарастырылып отырған аумақтың жалпы ауданы 18000км шаршы шамасында. Іле Алатауының жер бедері өте күрделі болып келеді. Жотаның ең биік шыңдары оның орталық бөлігінде орналасқан, 130км ара қашықтықтағы теңіз деңгейінен 4000 м-ден асатын белгілерге ие. Орта сілеміне жалпы ұзындығы 90км-ге жететін Сарытау және Торайғыр таулары, ал оңтүстігіне ара қашықтығы 50км-ге жететін Далашық таулы үстірті жатады. Бұл сілемдер Сөгеті, Жалаңаш, Асы және Жіңішке тауаралық ойыстарын шектейді. Көріп отырғанымыздай, Іле Алатауы алты жотадан және кең тау аралық ойпаттардан тұратын, таулардың толық жүйесін құрайды. Сонымен қатар, оның солтүстік беткейінде тау алды, яғни екі аласа таулы – қырқалы саты бөлінеді, ал төменде еңкіш тау етегі ....
