Экономикалық реформалар

Қазақстан Республикасындағы шет елдер инвестициясы:

Мәселелері мен ерекшеліктері.

Экономикалық реформаларды жүргізу тікелей тікелей шет елдер инвестициясымен
және жаппай жұмылдыруды қолданумен тығыз байланысты.
Әлемдік тәжірибенің дәлелі бойынша негізгі екі түрге бөлінеді:
1. Тікелей шет ел инвестициясы (ТШИ) Халықаралық реформада қолайлы(эффекті)
Қаражат болуы мүмкін, бірақ ТШИ көлемі мен инвесторлардың мүддесі экономикалық
өзгерістердің тиімділігіне байланысты.
Сондықтан, Қазақстан бұл процессте экономикалық өзгерістерге жол беруде, шет
Елдердің қатысуымен өзінің стратегиясын анықтауы тиіс. Шет ел капиталын қабылдауы мен қолайлы жүйе болып мемлекеттегі инвестициялық қал ахуалдың игілігінің құрылуын болжайды.
Инвестициялық ахуал- саяси жиынтықтардан, әлеуметтік-экономикалық, қаражат-
Тық, мәдени әлеуметтік, құқықтық-ұйымдық және географиялық факторлар, осы немесе сол мемлекеттің мәні, қарсы және тартымдылық қызығушылықтарын білдіреді.
Инвестициялық ахуалды үш үлкен топқа бөлуге болады:
- Саяси;
- Экономика- қаражаттық;
- Әлеуметтік;
Берілген сарапшы сауалдамалары сәуір айының 2000 жылдағы Республика орталығының қызметкерлерімен өткен стратегиялық жоспарлау агенттігі жалпы ойлау білімділігімен бірігіп, басты фактор, шет ел инвестициясының шекті ағыны тұрақсыз заңдардың негізі және 66 проценттік заңды саладағы жиі өзгерістері тұрақсыз болып табылады.
Инвестициялық ахуалдың факторларын негізгі ТШИ-ның жағымды және жағымсыз ағыны деп екі үлкен топқа бөлуге болады:
Қазақстандағы шет ел инвесторлары жағымды факторлардың келесі түрлерін анықтап көрсетеді.
1. Табиғи ресурстарын пайдалану мүмкіндігі біріншіден, үлкен табиғи ресурстардан басталуымен байланысты болады(мұнай және газ,АҚШ-тың 9трлн. долларымен бағаланатын түсті және сирек металлдар). Мамандардың бағалауы бойынша Қазақстанның мұнай қоры Иран менИрактың мұнай қорымен тайталаста. Сонымен Қазақстан келесі ғасырдың басында мұнай державасына айналып, жылына жүз млн. теңге көлемінде мұнайды экспортқа шығаруы мүмкін.
2. Республиканың тиімді геостратегиялық орналасуы дамушы елдердің нарықта қатынасуымен байланысты( Ресей, Қытай,Оңтүстік Азия).
3. Қазақстан ТМД елдері арасында экономика мен қоғамды түрлендіруде алдыңғы шекте келеді. Қазақстанның 2030 стратегиялық жоспары бойынша Орта Азиялық барысқа айналады деп тұжырымдайды.
4. Үлкен нарық әлеуеті.
5. Мемлекеттің сыртқы саясаты.
6. Ішкі саяси тұрақтылық.
7. Пайданың әлеуеттік коэффициенті.


Шет ел инвестициялық ағымдарынан құралған әсер етуші факторлар да бар.
Инвесторлардың сұраным нәтижесінің келісімі бойынша, шет ел инвестициясының жетекші шектік фактор ағынының қосылысы- хабарсыздығы мен шенеуліктердің жемқорлығы 51,3 процентті құраса, бюрократизм 44,9 процентті құрайды.
Мемлекеттің инвестициялық ахуалы:
-Инвестицияның жұмылдыру тетігімен,
-Инвестицияның тартымдылық факторларымен,
-Инвестициялаудың қауіптілігімен анықталады.
Кәсіптік ахуалдың сандық күйін инвестициялық қауіптілік, қаражаттың жоғалу ықтималдылық әсері, экономикаға салынған небір әлеуметтік, саяи, экономикалық жақтары себеп болады. Осындай бағалар болашақ және нақты инвестицияға тұрақты жағдайда көмек беруге арналған.1994 жылы 27 желтоқсаннан бастап ҚР ның “ Шет ел инвестициясы туралы” заңы жүзеге асырылды.1997 жылы 27 ақпаннан бастап Қазақстанда ТШИ мен мемлекеттік қолдау жөнінде заң қабылданды. Бұл заң бүкіл әлемдік кәсіптік қызметтің ережелерін белгілейді, әлеуметтік транспортты және коммуникациялық инфроструктураны қолдайды, саяси қауіптенуге кепілдік береді. Шет ел инвестицияларына олардың тәжірибелік объектілері орналасқан жекеменшікке айналдыру туралы заң актілерін қабылдай жөнінде үлкен әсер қосты. Мемлекетімізде шет ел мемлекеттік компания өкілдерінің қатысуымен кеңес құрылды.
Қазақстанда шет ел инвестицияларының назарын аудару жоғары либералдық тәртіппен мынадай түрде қарастырылады:
1. Жер салығын төлеуден, мүлікке салық төлеуден, табыс салығын төлеуден толық
босату.
2. Біртіндеп немесе толығымен шикізаттар мен материалдарды жабдықтауды баж
Салығын салудан, инвестициялық жобаның пайда болуына қажетті босату.
3. Шет ел инвестицияларына натуралды грант жөнінде гарантия беру.
Қазақстан өз кезегінде шет ел инвесторларын бақылай отырып, капитал қаражаттарының, технологияның қосымша көзі ретінде, маркетинг және басқару облысынан тәжірибе жинау жөнінде ұлттық қызығушылықтың дәрежесін төмен түсірмеуі тиіс. Соған байланысты Қазақстан мен шет ел инвесторларының көбірек сәйкес келу және керісінше жақтарын салыстырып қараймыз.


Шет ел инвестициясының қызметі.
Кесте- 1.
Жауапты жағы Қарама-қайшы жағы

Ұлттық қызығушылық
1. Жаңа ірі инвесторлар 1. Нарықта көп жақты бақылау жасауға
ұмтылу.
2. Қазақстан экономикалық өрісімен
(сфера) көрініс салаларына ат салысу. 2.Трансфералық бағалау.

3. Алдыңғы қатарлы технология
Трансферті. 3. Қоршаған ортаның ластануы.
4. Өндірістер мен жұмыс орында-
рының жаңадан салынуы
4. Тұрылықты табиғат ресурстарын
қанау.
5. Менеджмент пен маркетингтің
жаңа әдістері. 5. Инвесторлардың қаражат жөнінде
Қолайсыз жақтарының пайда болуы.


Өткізілген анализ бойынша шет ел инвесторларының қызметі Қазақстанда
жағдай жасауды қамтамасыз ету қажеттілігін көрсетеді, ТШИ және мет ел инвесторларының қызығушылығын жұмылдыруға ұлттық тапсырыстарға жауап берумен шектеледі.
ТШИ-дің үш негізгі жұмылдыру жөніндегі топтарын қарастыруға болады:
- Қаражаттық ( жедел амортизация, кредит, зайым, т.б.)
- Тыңшылық ету(салықтардың төмендеуі және жоғарлауы, тарифтер, баж, т.б.)
- Әкімшілік (лицензиядан квотадан т.б. босату)
ҚР президентінің шығарған үкімі бойынша заңның қабылдануы мен толықтыруларына өзгерістер енгізілді.Ол Қазақстандағы инвестициялық ахуалдың маңызды өзгерістері құқықтық базадан “ Бюджеттегі салық және басқа да төлемдер жөнінде” жетілдірілді.
ҚР-ның заңына сәйкес “шет ел инвестициялары жөнінде” инвестиция бұл-барлық
Бағалы заттар мүлігі және оларды қолдану жөніндегі құқығы, өзіндік ойлау құқығы т.б. туралы.
Саясатты жұмылдыру және шет ел инвестициясы мен капиталын пайдалану негі-
Зінде базалық принциптер қаралады.Онда нақты айтқанда мемлекеттің тапсырыс-
Тары мен экономикалық қызмет көрсету жөнінде және т.б. толықтырулар енгізілген.
Ол 13-ші принциптен тұрады.
1.Экономикалық қауіпсіздендіру принципі.
Мұнда саясатты жұмылдыру және халықаралық мемлекеттік және банктік кредиттарды
пайдалану жөнінде мынандай экономикалық қауіпсіздендіру параметрлерінен сақтану
қажет.Олардың ішкі қарыздарға еліктеуіне әсер ету және жағымсыз сальдоға еліктеуі
болып табылады.
2. Мемлекеттегі инвестициялық мақсаттарды жүзеге асыру принципі.
Шет ел инвестициялары мемлекетпен реттелуі керек және мынадай макроэкономикалық тапсырмалардың шешіміне бағытталуы керек :ВВП-нің өсуі, оңтайлы қаржы балансы, бағаның тұрақсыздығы мен инфляцияның төмендеуі т.б.
3. Шет ел капиталын пайдалануға бағыттау кезеңдері мен приоритеттік принципі.
Бұл келесі сатыларды қамтиды:
- Импорттың орынын басу,
- Экспорттық бағдарлау,
- Экономиканың толық базадағы технологиясының ғылыми сиымдылығын құру.
4. Кредиттерді пайдалану жөніндегі жобалау әдісінің принципі.
Тиімді ұйымдарды пайдалану және ішкі байланыстарды бақылау мақсатында мемлекттік приоритеттік бағдарлар мен жоспарлардың тізімін өңдеуі қажет. Әрі қаржыландыру жоспарының әдісі қандай да болмасын кредиттеу негізінде болуы қажет.
5.Ішкі жинақтаудың кредиттік құндылықтан озу нормасының принципі.
Кредитті пайдаланудағы экономикалық тиімділік деп, егер еліміз үлкен қаражаттай және материалдық байлықты алу нәтижесінде ғана кредиттік құндылық ерекшелігін кредиторға проценттік және нақты сумманы төлеу түрінде қайтарса ғана иегер бола алады.
6.Халықаралық кәсіпкерлік пен кредиттеудің артықшылық принципі.
Мемлекеттік бюджет пен еліміздің ішкі байланыстар экономикасын кәсіпкерлік фирмалар мен салыстырғанда кредит алу өте қауіпті.
7.Жобалау кезіндегі кредиттің жұмылдыру принципі.
Бұл принцип төртінші принципке ұқсас.Бірақ онымен салыстырғанда жай ғана қолдануға емес, саясатты жұмылдыруға және т.б. бағытталған.
8.Жобаларды таңдау кезіндегі бәсекелестік принципі.
Приоритеттік бағдарлауда жобалаулар арасында бәсекелестіктерге жарыстар өткізілуі
Керек екендігін білдіреді.
9.Ішкі байланыс формаларындағы әр түрлі бағалауларды салыстыру принципі.
Мемлекеттік саясатты өңдеу кезінде принциптерді басқаруға болмайды.Нені ұсынса да қабылдауы керек.
10. Инвестициялық ахуалды жақсарту принципі.
11. Стратегиялық және приоритеттік саладағы шет ел капиталының шектелуін енгізу
принципі.
Әлемдік практиканың көрсеткіштері бойынша, қандай да болмасын ресурстық және экономикалық базасы бар дамушы елдер приоритеттік салаларға тек экономикалық қауіпсізділік емес, ұзақмерзімді экономикалық даму мақсатында да инвесторлар енгізуді шектеу қажет.
12. Шет елдік және ұлттық инвесторларға тепе-теңдік жасау принципі.
Шет елдік өндірістік капитал қосымша салықтық жеңілдетулерсіз де дамушы мемлекетке ену үшін жеткілікті ынталандыра алады.
13. Табыстардың аударылымын уақытша шектеу принципі.
ТМД мемлекеттерінің ойынша кейбір елдердің заңды актілерінде мейліңше көп тараган және енгізілген.Онда табыстарды шет елдерге аудару қателік деп саналады. Алғашқы табысты шет елдерге аудару шексіздігінен елдер ешқандай да пайда көрмейді.
Инвестициялық ахуал- көлемді түсінік. “Инвестициялық ахуал” елдің біркелкі саясатын қабылдап, капиталды салудың жағымды жағдайын қолдап, оған кешенді жүйелерін қосады және нституционалды нығайту құрылымы деп түсінуге болады.
Нарықтық экономикада инвесторларды жұмылдыруда және бас тартуда “Инвестициялық ахуал” түсінігі саяси,әлеуметтік-экономика,қаржы, әлеуметтік-мәдени, географиялық факторлар жиынтығы кіреді.
Қазіргі кезде Қазақстанда инвестициялық ахуалды салыстыру негізінде анализдеу бағасы мынадай түрде болады.
- Еліміздің нарық потенциалының сипаттамасы,
- Табиғи және еңбекпен қамтамасыз ету қорлары,
- Эконрмикалық реформалардың алға басу жағдайы,
- Инвестицияларға арналған заңдар базасы,
- Салық және кеден (баж) тарифтары жөнінде жеңідетулер беру,
- Нарықтағы инфроқұрылыстық және валюталық нарықтың дамуы,
- Банк жүйелерінің тұрақтылығы,
- Саяси ахуалдың бағытталуы және тұрақтылығы.
Инвесторлардың бағалауы бойынша екі факторы бар. Олар ішкі және сыртқы факторлар.
1. Ішкі факторларға:
1.1. Орналасуы,
1.2. Технологиялық үрдіс
1.3. Техникалық өндірістік қуат,
1.4. Басқарулар ( кадрлар),
1.5. Қаржыландыру,
1.6. Кірістердің құрылымы мен жұмсаулары,
1.7. Табыстылық,
1.8. Қоршаған ортаға әсер етуі.
2. Сыртқы факторларға
2.1. Елдіңталаптарын анықтау мен қауіптілік дәрежесі,
2.2. Серіктестіктің талаптарын анықтау мен қауіптілік дәрежесі,
2.3. Нарықтың талаптарын анықтау мен қауіптілік дәрежесі.
Ішкі факторлар жобаны орындаушы шет ел инвесторларының қарауында болуы мүмкін. Сыртқы факторлар сондай-ақ, технико-экономикалық жобаны анализдеуде нақты қарастырылады және инвесторларға тәуелді емес.
ҚР-да шет ел инвесторлары инвестициялық ахуалды жауапты,бірақ тұрақсыз дейді.Өйткені соңғы жылдарда жалпы дамудың күрт өзгеруін көрсетеді. Яғни жылдан жылға жақсаруда.Инвестициялық процессті реттеу жүцесін құру негізінде инструментал-
ды қамтамасыз ету принципі де енуі қажет.Оған мынадай принциптер кіреді:
Айғақтық принципы,барабар принципы және тиімділік принцип ....