Топырақтың түйіртпектілігі

Топырақ бөлшектерінің құрылымы .
1. Құрылымы жоқ, шаң-тозаңды,борпылдақ.
2. Құрылымы майда түіртпекті, оқ дәрәсіндей, мөлшері 0,5-1 мм.
3. Дәнді түйіртпекті, диаметрі 1-5мм.
4. Жаңғақоты құрылым, 5-10мм.
5. Майда кесекті құрылым, топырақ бөлшектерінің көлемі бірнеше см-ге жетеді. Топырақ түйіршектері неғұрлым ірілеу болса, соғұрлым топырақтар балшықты-сазды келеді. Ал топырақ түйіршіктері ірілеу болған жағдайда ол құмдақ жағдайда ол немесе құмды болады. Егер де топырақ құрамында майда түіршіктер мен ірілеу түйіршіктер аралас кезедессе, бұл топырақтар құм –балшықты топырақтар болып саналады.Әдетте,топырақ негізінен майда ұнтақталған түйіршіктерден тұратын болғандықтан, түйіршік көлемі оның диаметрінің ұзындығымен өлшенеді. Топырақтану саласындағы ірі ғалым профессор Н.А. Качинскийдің зерттеуі бойынша топырақ құрамындағы түйіршік өзщдерінің көлеміне қарай төмендегідей бөлінеді: Диаметрі 3ммден іріректерітастар, 1мм-ден 3мм-ге дейін –ірі құм, 0,25 мм-ден 1мм-ге дейін орташа құм, 0,05 мм-ден 0,25 мм-ден ұсақ құм, 0,01-ден 0,05-ке дейін –ірі шаң, 0,001-ден 0,005-ке дейін ұсақ шаң, ал даметрі 0,001мм-ден кішілеу –торзаң, 0,0001мм-ден кішілері-коллоидтар.
Зерттеу топырақтың бетімен домалайтын бөлшектер санының, лоардың жер бетінен ажырауының және ауа ағысымен көшуінің арасында тікелей байланыс бар екенін анықтауға мүмкіндік береді; домалау мен түйіртпектілік арасында кері тәуелділік арасында кері тәуелділік бар. Топырақ түйіртпектіліік дегенді осы жерде байқап отырғанымыздай яғни топырақтың беткі қабатында орналасқанын және көп табиғат компаненетерінің құбылыстарына түіртпенің қандай рөл ойнайтыныын байқаймыз.Топырақ беткі қабатының түйіртпектілігі неғұрлым жоғары болса, бөлшектер оның бетімен соғұрлым аз домалайды, демек, соғұлым олар жер бетінен аз ажырап, желмен аз ұшады, яни топырақтың эрозияланғыштығы төмен болады.
Түйіртпектіліктің табиғат құбылыстарында пайдасы.
Зерттеу нәтижесінде топырақтың эрозияланғыштығын сипаттайтын үш градияциясы белгіленеді. Эрозияланғыштық 5 минутта 50 грамға жеткенде жол берілетін шек туады, Бұл 0-5 см қабаттағы түйірпектілік шамамен 60 процент болғанға тең. Бұл эрозияланғыштығы 5 минутта 50 грамм және одан төмен, немесе түйіртпектілігі 60 процент және одан жоғары топырақ төзімділігі жоғары күйде болады.
Механикалық құрамы жеңіл сазды күнгей карбонаттары қара топырақ үшін әр түрлі түйіртпектілік жағдайындағы эрозияланғыштығы көрсеткіштеріне негізделген көп жақты регрессия коэффиценті есептеп шығырылады, теңдеу құрылды, сол бойынша график жасалды.

Q=103.94966-0.03745*K
Мұндағы Q – топырақтың эрозияланғыштығы (экспозицияның 5 минутта граммен есептегенде)
К-0-5см топырақ қабатының түірпектілігі (процентпен )

Топырақ бетінің желге төзімділік динамикасының 0-5 см қабаттың түйіртпектілігі (үгітілуін) анықтайтын факторларға байланыстылығы
Механикалық құрамы жеңіл күнгей карбонатты қара топырақтың тұрақты клеткаларында жүогізілген байқаулар тыңдағы және егістікті әр түрлі пайдаланғандағы топырақ түйіртпектілігінің дәрежесі мен ауытқуын, сондай-ақ оның көп жылдық шөп егісі арқылы қалпына келу процесін ашып берді. Байқаулардың деректері 6-таблицада келтірілген.
Күнгей карбонатты қара топырақтың 0-5 см қабатының егістікті пайдаланудың әр түрлі ұзақтығы жағдайындағы
түйіртпектілігі (%) ВНИЗХ тәжірибе шаруашылығы
6-таблица

Клетка орналасқан жер Тың айдалған жыл

Жердің пайдалануы Байқалған жыл-дардағы орташа түйіртпектілік Түйіртпектіліктің 60 процентке жетпейтіні Өсімдікті есепке алмағанда топырақ-
Тың желге төзімді-лігінің сипатталады
Заполье

54-ші

47 және 48 –ші танап

46-шы танап

1953-1954

1946

1952 Тың, 1959, 1960,1961ж

1959 ж.пар; 1960 ж.парға егілген бидай; 1961 ж. Аңызды сыдыра жыртқаннан кейін бидай
1959 ж. Парға егілген бидай; 1960 ж. Аңызды сыдыра жыртқаннан кейін бидай; 1961 ж. Қайырмалы плугпен жыртқаннан кейін бидай.
1959 ж. Аңызды сыдыра жыртқаннан кейін бидай; 1960 жылы да сол
15 Желге тозы-лық төзімді Төзімсіз

Төзімсіз

Төзімсіз


Запольгідегі учаске

бұл да

52-ші көп жылдық шөп танабы -

1962ж. Парға егілген қызылша

1962 ж. Парға егілген бұршақ
1959 ж. Бес жылдық еркекшөп.
1960 ж. Екінші жылғы экспарцет-еркекшөп қоспасы.
1961 жылды да сол, үш жылдық
Мүлде төзімсіз

Мүлде төзімсіз
Біршама төзімді
Төзімсіз
Біршама төзімді

6-таблицаның деректерінен көрінетін нәрсе, топырақтың 0-5 см қабатының түйіртпектілігінің төмен болатын себебі, сірә, оның әр түрлі құралдар мен ауа райының күйреткіш әсеріне көп ұшырайтындығынан болуы керек. Тыңда түйіртпектілік 66 процентке жетеді, бұлтопырақтың желге төзімділігін жол берілетінін межесінен 6 процент-ақ көп. Тың жыртылғаннан кейін 8 жылдан соң және 15 жылдан соң технологиямен астықты-парлы ауыспалы егіске пайдаланған ретте 0-5 см қабаттың түйіртпектілігі 45-46 процентке дейін кеміп, топырақтың беткі қабаты желге төзімділігін жоғалтты. Түйіртпектілік күйіне әсіресе пар танаптарын қайырмалы құралмен өңдеу, оларды жазғы баптау кезінде дискілі сыдыра жыртқыштарды қолдану, сондай-ақ таза парға егілген отамалы дақылдар – қызылша мен бұршақ тұқымдастар өсіру өте-мөте апатты зардап тигізеді. Мұндай учаскелерде түйіртпектілік 29-36 процентке дейін төмендеп, топырақ желге мүлдем төзімсіз қатарына көшті және үнемі эрозияға ұшырап отырды.
Көп жылдық шөп егісі арқылы топырақтың түйіртпектіліігін жақсарту прцесі өте баяу жүреді: экспарцет- еркекшөп қоспасы егілгенде екі жылдан соң топырақ беті желге төзімсіз күінде қалды (түйіртпектілік 46 процент болды), шөп қоспасының үшінші жылында түйіртпектілік ақырғы жол берілетін межеге ( 50 процент) жетті, яғни желге біршама төзімді жағдайға төзімді жағдайға көшті; еркекшөп егісінің бесінші жылында түйіртпектілік бәрібір тыңдағы дәрежесіне, тіпті төзімділіктің жол берілетін межесінде де жеткен жоқ ( ол 57 процент-ақ болды). Демек, бұл жағдайда түйіртпектіліктің бұзылуы процесі оның көп жылдық шөптің әсерімен қалпына келтіру процесінен күштірек болады.

Байқау алынған
мезгіл Қаырмалы зябь, диаметрі 1мм-ден ірі фракциялардың мөлшері Поскорезбен өңдеу
Димаметрі 1 мм-ден ірі фрак-циялардың
мөлшері Орма қал-
дықтары-
ның саны
( 1 га-да ц)
Күзде өңдеудің кейін
1960
1961
1962
Орташа 3жылғысы
Көктемде бида еккеннен кейін 1961ж
1962ж
1963ж
орташа 3 ж-ғысы
күзден көктемге дейін түйіртпектің
ж\е орман қалдық-
тары санының азаюы.

Топырақ құралдар мен машиналардың жұмысшы органдарының механикалық әсерінен ғана емес, ауа райыңың күрт құбыла беруінен де бұзылады. Жоғарыда сипатталған тәжірибелік-өндірістік ауыспалы егіс танаптарында топырақтың беткі қабаты түйіртпектілігінің өзгерісіне жасалған байқаулар мынадай нәтижелер (7-таблица) (Зайцева, 1970а ).
Күзде топырақ бетінің түйіртпектілігі қысқы өтерде біршама, ал күз ылғалды жылдары жоғары дәрежеде, демек, желге аса төзімді күйде болды. Алайда күз құрғақ жылдары (1961) топырақтың беті күзден бастап-ақ желге төзімсіз күйге түсті.
Мынаны атап өткен маңызды: қысқа қалдыру алдында айырмашылықтарының көп болғанына қарамастан, көктемге қарай олардың бәрінің бірдей беткі қабаты желге төзімсіз болып шықты. Бұл сірә, қайырмалы құралмен өңдеген кезде өңделетін қабаттың астыңғы жағынан аударылатын топырақ қорғағыш түйіртпектердің механикалық байланымының тым осал екенін дәлелдесе керек. Күзде плугпен аударылмаған топырақтың беткі қабатының түйіртпектілігінің аударылған топыырақтың едәуір кем болады, бірақ көктемде екі варианттың екеуінің де түйіртпектілігі бірдей дәрлік болып шығады. Парды топырақ қорғайтын етіп өңдегенде түйіртпектілік пар емес танаптарды өңдеген кездегідей дәрежеде кемиді.
Көктемде механикалық құрамы құрамы ауыр күнгей қара топырақта да, кәдуілге қара топырақта да түйіртпектілік 40 процентке таяу мөлшерде айтарлықтай тұрақты дәрежеге жетеді деген әсер туады. Бұл сірә қандай да бір белгілі теңдіктегі түйіртпектілік болуы әбден ықтимал, көктемге қарай сипатталып отырған аймақтағы ауыр топыраққа механикалық ықпалдардың бәрі қосылып табиғи структуралық агрегаттарды бұзған кезде топырақ түйіртпектілігінің беріктілігі сол дәрежедегі дейін төмендейтін болуы керек. Структуралық фракциялар одан да күштірек бұзылған жағдайда түйіртпектіліктің төменге шеті 20-30 процентке дейін түсуі мүмкін. ....