Я. А. Коменскийдің кейбір педагогикалық принциптері

Педагогика тарихы – тәрбиенің шығуы мен дамуының заңдылықтарын зерттейді.
Педагогика әуел бастан – ақ балалар тәрбиесі жайындағы ғылым болып қалыптасқан. Тәрбие жайындағы жайындағы белгілі мәліметтер адам баласының тәрбиесіне сүйенді. Алғашқы қоғамдағы адамдардың тәрбие жөніндегі таным – мағлұматтары, дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары заман ағымына орай бір буыннан екінші буынға ауысып отырды. Адамзат қоғамының , ғылым - білімінің дамуына байланысты тәрбиенің шығуын, оның даму заңдылықтарын ғылыми жолмен түсіндірудің қажеттігі туды. Осындай өмір, ғылым елегінен өткен мәліметтерді пайдаланып, педагогика адам тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан – жақты түсіндірудің ғылыми және әдіснамалық жолдарын қарастырады.
Кейінгі кезде педагогиканы тек қана мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды зерттейтін пән деген ұғым шеңберінен шыға алмаушылық та бар. оның себебі, педагогика орта және жоғары дәрежелі білім беретін кәсіптік оқу орындарының жұмысы мен жұртшылық арасындағы тәрбие мәселелерін зерттеумен айналысқан жоқ. Ал педагогика пәні жайындағы талас, пікірлер оның тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында болмай, тек қана терминологиялық тұлға да айтылып келеді. Өйткені , оқулықтар мен оқу құралдарында педагогика пәніне берілген әр түрлі анықтамалардың өзі авторлар арасында бірыңғай көзқарастың жоқ екенін көрсетеді. Әрине, термин жөніндегі мұндай талас пікірлер педагогика ғылымының дамуына игі әсерін тигізбейді.
Қазіргі кезде тәрбиенің ықпал жасау өрісі орасан кеңейе түсуде. Осыған орай, педагогиканы тек қана балалар тәрбиесі жағдайындағы ғылым деп щек қою дұрыс болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Педагогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Сондықтан педагогика жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым. Ал тәрбие жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлау , оларға қоғамдық – тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Педагогика пәнін және оны зерттейтін салаларын толық түсіну үшін ең алдымен негізгі педагогикалық ұйымдарды қарастырайық.
Әрбір ғылымның өзіне тән тану саласы және ғылыми ұғымдары бар. мысалы, философиядағы мұндай ұғымдарды болмыс, материя, қозғалыс, экономикалық теоияларда - қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, ал педагогикада тәрбие , білім беру , оқыту жатады.
Ұғымдар (категогиялар) - объективтік құбылыстарды қасиеттерді және қатынастарды бейнелейтін ойлау формасы. Осы бірге ұғымдар біздің санамыздың сатылары.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың өзара байланысын танымша. Педагогикада мақсат, құрал, тәсіл, даму, және қалыптасу сияқты ұғымдар да кездеседі. Бірақ, олар барлық ғалымдарға ортақ ұғымдар. Біз оларға да оқу , тәрбие тақырыптарына сәйкес тоқталамыз.
Педагогикалық ұғымдардың бірі- тәрбие. Тәрбие жайында осы уақытқа дейінгі әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені ересек адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсіндірушілер де бар. Бұл жағдайда бала пассивті объект түрінде қарастырылады. Ол педагогикалық пероцестің субъектісі бола алмайды, яғни өздігінен ойланып, белсенді іс – әрекет жасау рөлін атқармайды. Бұдан тәрбиеге бір жақты анықтама беру байқалады.
Тәрбие баланың өздігінен табиғи және даму үшін жасалатын жағдай деп анықтама берушілер де кездеседі. Бұл жерде балаға толық ерік беру мәселесіне ерекше көңіл аударылып, ал тәрбиенің рөлі бүркемеленіп, елеусіз қалап отыр.
Кейбіреулер тәрбиені практикалық тұрғыдан бір жақты жалаң тәжірибеге сүйеніп түсіндірмекші. Мұндай пікірді қуаттаушылар прагматистер. Олардың айтуынша тәрбие баланы тұрмыс қалпына бейімдейді, сондықтан ол өзінің күнін көруге пайдасы бар білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеруі қажет. Осы жағдайда бала жеке басының қамын ойлап, өзімшілдік мүддесін қанағаттандырады деп дәлелдейді.
Педагогика ғылымы тәрбиені қоғамдық құбылыс, қоғамдық категория, өйткені тәрбиесіз өмір сүре алмайтындығын философия тұрғысынан қарастырып түсіндіреді. Егер қоғам тәрбиеден қол үзе , онда адамзаттың мол тәжірибесі мәңгілік елеусіз қалып, тәрбие ілгері баспай бір жерде тұра болар еді деді В.И. Ленин, Сондықтан Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп тұжырымдайды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсаты жеке адамды жан – жақты дамыту, әділетті қоғамда өз қолымен қатаң және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу деп қарастырады. Тұлғаны жан – жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен жастардың практикалық еңбегінің тікелей байанысты , дененің және ақыл ой дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты міндеттері – теориялық білімді еңбекпен, өмірімен байланыстыра жүргізу оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулау , оларды политехникалық экономикалық, экологиялық біліммен қаруландыру , кәсіптік бағдар беру тәрбиелеу. олай болса, әрбір азамат тәрбиеге тікелей қатысы бар адамдар, ұйымдар мен мекемелер тәрбиесінің мәніне, міндеттері мен мақсатын жете түсінуі қажет. Осыған орай , тәрбиенің негізгі мақсаттары: а) жастардың дүниеге ғылыми материалистік көзқарасын қалыптастыру; ә) тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан – жақты дамытып, эстетикалық талғамдары мен сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу.

ХҮІІ-ХУШ ғғ. батыс педагогикасының дамуы
Ян Амос Коменский - Еуропа педагогикасының негін салушы
Ян Амос Коменский 28-наурызда, 1592 жылы Морави каласыңца дүниеге келді. Германияда білім алып, 24 жасыңца ол туыстар общинасының дін қызметшісі міндетін атқарды. 1618 жылы Коменский 240 километрге орналасқан Праганың шығысындағы Фульнекеге келді. Сол жылдары Еуропада протсстантизмге қарсы күш - католикгік конитрреформация құрылды. 10 жылдық соғыстан кейін Римдік католиктік дін Моравияда занды түрде жеңіп билік алды. Жоғары сославия өкілдері Коменскийге саған мүше болып кіру немесе отанын тастап кету ұйғарылған. Коменский соньщ әсерінен жер аударылып, семьясымен бірге Лешноға келді. Бұл Польшаның белгілі Общиналық орталығы болатын. Осыдан басгап, ол қуғын көріп 42 жьш бойы айдауда жүрді. Отаньша қайтьш орала алмады. 1656 жылы Лешнода оньщ қолжазбаларын өртеді. Бүл жыддары ол балашағасынан айырылдьі. Өмірінің соңғы кезін ол Амстердамда өткізді. Галландия да ол өзінің көптеген еңбектерін шыгаруға мүмкіндік алды. 1657 жылы латын тілінде "Үлы дидакгака" басылды. Я. А. Коменский өмірінің соңғы төрт жылы ішівде -"Адам ісін түзетудің бүкіл-жалпылық Кеңесі" атга еңбегін жариялады.
XVII ғасырда педагогика статус альш, өзінше ғылым болып бөлініп шыққаннан кейін Чехияның ұлы педагогі Я. А, Коменскийдің (1592-1670) беделі және еңбектерімен әрі қарай бекіп, дами түсті. Осы кезден бастап Коменский-дің теориялық ой-пікірлері педагогиканы дамытып, ол күні бүгінге дейін ғылыми маңызын жогалтқан жоқ. Содан бастап, ол дүниежүзілік аренаға шығьш педагогикаға алем жұртшылығының назарын аударды, қолдау тапты. Коменский дәуірі Еуропада буржуазиялық формацияның үстемдік етіп тұрған кезі болатын, ол соған соқтығысып өзінің философ-гуманист, қоғам-қайраткері, аса кернекгі педагог екенін таныта білді.
XVII ғасырдағы мектептегі білім беру жүйесінің кемшілігін жақсы түсінген Коменский Еуропадагы оқу-агарту ісін мүлде қайта құрумен айналыса бастады. Ол оқудьщ жаңа әдістері мен әдістемелігінің қажетгілігін айтьш, білім беру жүйесінің, оқудың прогрессивтік жүйесін - оның барлық адамға бірдей және тиімді де түсінікті болуын, өзіне максат етіп қойды. Оның дәлелдеуінше - "Балаларды оқыгу қажет, біртіндеп қарапайым, элементарлық үғьщцардан күрделіге көшіп отыру педагогакалық талаптардың негізі деп керсетгі. Коменский бастауыш оқуды ана тілінде (тек латын тілінце емес) жүргізуді ұсынды.
Ол тек ақылды адамдар тәрбиелеу емес, жеке тұлғаны түгелдей дамыту оқудьщ ең басты міңдеті - деп есептеді. Тәрбиенің рөлін жоғары бағалаған педагог "Адам тек тәрбие аркылы ғана адам болады", "Адам болу үшін ол білім алуы тиіс", "Білімділер нағыз адам" - деді. "Ілш - нравтъілықтың спутнигі" - деді педагог. Оның жүйесінің негізі - ақыл~ой, нравтық, діни тәрбиені жүзеге асыру. Оның ашуынша, ақыл-ой тәрбиесі ақыдды еңбектің жемісі. Коменский бітім алу тек жастардың ғана міндеті емес, барлық ада.\г оқуы, үйренуі қажет - деді.
Коменский мектепке арнап бірнсше оқулықтар жазды, оның мақсаты балаларға емірдің тұтас картинасын беру. Оның ғылыми еңбектері, оны бүкіл Еуропаға және жер жүзіне танытғы. Ол іс жүзінде оқуды ғылымға айнал-дырды. Оның педагогикалық әдістері реюлюциялық маңыз адды. Оқуды түбегейлі езгертті. Коменский педагогика тарихында аса көрнекті орын адды. Оны ғылыми, теория-лық маңызын жоғалтқан жоқ. Оның принциптері, әдістері мен әдістемеліктері, оқыту формалары, мысалы, сынып-сабақ жүйесі - педагогиканың теориялық негізі болып сақталып қалды.
Оқытудың жаңа әдісінің қажеттілігі. Коменский дәуірінде мектепте білім беру жүйесі бытыраңқылық күйде бодды. Мысалы, ер балатар ғана білім алуға қүқықты болды. Алайда кедей оібасының балалары мектешсе қабылданбады. Сабақтарда латын әрпімен балалардың басын қатырды. Орта ғасырда көптеген мектептер Католиктік шіркеудің бақы-лауывда болды. Шіркеудің қызметі латын тіліңце жүргізідді. Мақсат мектепті латын тілінде оқытып дін иелерінің орнын толтыру еді. Педагогтар оқыту мақсаты мен
міндетін ешбір ойламады. Жайдан күрделіге көшу ешкімнің есіне келмеді. Тәртіп қатаң болды. Мектептердегі нравтық климат - үрып, соғу мақсатын көздеді.
Бүлдәуірдегімектеші Шотландия агартушысы Саймон Лори - "Ешбір ойластырылмаған", "Ешбір кызыктырмайтьш" деп атады. Ал, Комснский оданда ауыр етіп "Ақыл соғысы" -деп атады. Англияда Фрэнсис Бэкон латьш оқуын айышады. қайтадан жаратылыс пәнін үйретуді үсывды. Вольфганг Раттсе, Иоганн Валентин Авдреэ - Германияда т. б. оқу жүйесін өзгергуге өз бетгеріншежүмыс істей бастады. Демек, XVII ғасыр азабы - оқуцы өзгерту туралы олардың ешқайсы-ның оку туралы ойларын, үсьшыстарын қабыддамады,
Коменскийдің педагогакатуралыалғаіиқы еңбегі 1630 жылы отбасында тәрбиелейтін аналар мен бала күтетін адамдарға арналды. 1631 жылы "Тілдер мен барлық ғыльщдардың ашық есігі" атгы еңбегі жарық көрді. Бүл латын тіліндегі оқуга революциялық дәстүрде соққы берген еңбек болды. Кітапта екі колоннаға бөлінген - Чех тілі мен латын тілін салыстыра оқытудың мән-жайы түсіндірілді. Еңбекте латынша оқыгудың кемшіліктерін баса көрсетгі. Бұл кітаптың құндылығы совда, ол 16 елдіңтіліне аударылды.
Коменскийдің көпке, оқупшлар қауымына таныс жүмыстарының бірі - "Картинада бейнеленген әлем заттарының көрінісі" атты еңбегі. Бүл жасөспірімдерге арналған еді. XX ғасырда педагогика профессоры Элвуд Кабберли былай деді. "Бүл кітап Еуропада бастауыш оқуда 150 жыл орнына 200 жыл пайдаланыдцы, бүған теңдес кітаптың болмағанының қуөсі" - деп, жаздЦ. Қазіргі кітаіггар імен оқулыктар Коменский еңбектері негізінде иллюстрация-ланьш жарық керуде. 1657 жылы Коменский латын тілівде "Ұлы дидактика" атты енбегін жариялады. Бүл кітап, оны дүние жүзіне танытты. Кітап Коменскийдің педагогикалық жүйесін толық және дәлелді түрде баяңдаған шыгарма болды.

Я. А. Коменскийдің кейбір педагогикалық приншпітері:
Мұғалім материалының көлемі. "Мұғалім материалды қанша, білгілегенше үйретуі қажет емес, оны оқушылардың меңгергенінше үйретуі тиіс" - деп көрсетгі.
Оқыту әдіетері. "Барлық уақытта пракгикалық, әр кезде қызығатын тартымды, осынъщ нәтижесіңце мектепте шын мәніңде өмірдің барлық үлгілерін көрсетіп тамаша шығарма-шылық өнер - бастауы болуы тиіс"
"Жақсы оқу - біреуге жай ғана көмек сияқты болмауы керек, ол аса бір ғанибеттілікпен шын мәнінде білімді меңгеру"-деді Коменсккй. "Қабілетті мұғалім деп соларды ғана атауға болады, кім - өте шыдамдылықпен балаға білім бүлағын егетін, қиыншылықпен оны жеңе білетін адамды айтамыз" (Коменский Я. А.)
"Оқытужай ғана көрсетуемес: бір затгьщ пайдалана-тын орнына байланысты, екінші заттан айырмашылығын, формасын, шыіу тегін т. б. кім жақсы айыра, талдай білсе, сол ғана жақсы оқыта аяады" (Коменский Я. А.)
Логикалық байланыстар. "Мағынасыз нәрсені канша айтсаңца, түсіне алмайсың, бағалайда алмайсың, дәлірек айтсақ, оны еске түсіруде мүмкін емес" (Коменский Я. А.)
"Бір белшегі жоқ дүние - түсініксізде, материадды талдайда алмайсың, алайда оны есіңе де түсіре алмайсың" (Коменский Я. А.)
Түсіну. "Түсіну көп жағдайда адамдар арасындағы үғынысқа және қарым-қатынасқа байланысы. Неге, ол кіммен, немен байланысты, қандай жағдайда, қалай бірінен-бірінің айырмашылығы, ұқсастығы неде?
"Өте жақсы айтылган, алғаш рет біз текстіні оқуымыз қажет, демек, оның мазмүнымен танысу үішн, екінші рет - оны түсіну үшін, үшіңші рет оны өзінің есінде жаңғырту үшін, төртшші рет біз оны өзімізше қайталауымыз қажет, максат оны қалай игергенімізде".
"Оқудың негізі айнала затты және құбылысты таным процесімен байланыстыру, басқалар байқағанда және зат туралы куәлікті жаттаудың қажеті жоқ"....