Ресей ғалымдарының шығыс ойшылдарын зерттеуі

Малов Жүсіп Баласағұнның «Құдатғу білік» шығармасын араб әріптерімен жазып, оны көшіруші үйғыр әріптерімен жазғанына көңіл бөлді. Негізі шығарманың үш нұсқасы бар; 1) вендік-үйғыр әріптерімен жазылған, 2) киарлік-каирдегі араб әріптерімен жазылған, 3)намангандық-Ташкентте сақталған, араб әріптерімен жазылған.
«Құтты ілім» атты «құдатқу біліктің» толық кескін орыс тіліне С.Н.Иванов аударып шықты. А.Н.Кононов пен С.Н.Ивановтың академиялық етуімен жекелеген бәйіттердің басылымы академиялық дәрежеде жүзеге асты. 1970 ж. Ленинградта «Құдатғу білікке» арналған IV түркологиялық конференция өтіп, онда бұл ескерткішті терең зерттеудің ауқымын кеңейту қажеттілігі аталынып өтті.
Ж.Баласағұнның «Қудатғу білік» поэмасы түрік тіліндегі мұсылман дінін үгіттейтін бірден-бір ежелгі еңбек болып есептеледі деп есептейді А.Н.Кононов. Поэманың философиялық негізінде мұсылмандық элементтер қалыптасқан деп есептейді ол.
А.Н.Кононовтың айтуынша, Ж.Баласағұнның «қутатғу білік» поэмасы әзірге, ертедегі түрік тілінде жазылған шығармалардың ішіндегі мұсылман идеологиясына негізделген және сол «идеологияны» уағыздаған бірінші шығарма. Дастанның идеялық жемісін сипаттаған А.Н.Кононовпен С.Н.Иванов «Ислам» элементтеріне қоса сопылық реңктің бой көрсететінін атап көрсетті. А.Н.Кононов «қудатғу білікті» «Философиялық шығарма» дей отырып, «Мұсылман идеологиясына негізделген және сол идеологияны насихаттайтын» түркі тілінде жазылған жалғыз еңбек деп сипаттайды. «Дастан философиялық негізде нақтылы талдауды талап етеді, көп жағдайда, - деп тұжырымдайды С.Н.Иванов – олар таза мұсылмандық белгілерді және жалпы мұсылман дүниетанымындағы сoпылық реңктердің мазмұнын дәл анықтау деп білеміз».
С.Н.Ивановтың аударуымен, академик А.Н.Кононовтың редакциялық басқаруымен Жүсіп дастанын «Әдеби ескерткіштер» сериясынан шығарып,көпшілікке кеңінен таныстырған еғбектерін айрықша бағалаған жөн.Олардың айтуынша,Жүсіптің филасофиялық ойлары әлі терең ашылмаған, негізінде ақын философиясы Әл-Фараби әсерінде жан-жақты қарастырылуы тиіс еді.
Ресей шығыстанушысы академик В.В.Бартольдтың зерттеулері.
Ұйғыр қағанатындағы Қытай жазуларымен және бірнеше Түрік тіліндегі Орхон әріптерімен жазылған Соғды жазулары Түріктер арасында жаңа алфавиттің таралуын дәлелдейтін факт болып табылады, (жазу IX ғ. I жартысына жатады.)Манихейліктер Вавилонннан өздерінің алфавитін алып келді,сонымен қатар Соғды ұлттық алфавитін қолданды.Соғдылықтар мен Ирандықтардың бұл алфавитін арабтар ыңыстырды .Мұсылмандардың бұл алфавитті қолданғандығы белгісіз. Бұл алфавиттің бар екендігі мұсылмандарға белгілі еді. Бұл туралы автор XIII ғ. Фахр ад-дин Мубарахшах Мервуди де айтады. Ибн Хордатбек Қытайға баратын жолды жазған ең ежелгі Араб авторының бірі.
462/1069-70 ж.ж. Қашғарда Ж.Баласағұнның жергілікті ханға арналған Түрік тілінде «Құдатғу білік » дидактикалық поэмасы жазылды. «Бақытты ететін білім » немесе «Патшаларға сай білім». Билікті көрсету үшін кут сөзі бақыт поэмада көп қолданды. Ж.Баласағұнның шығармаларында нақты сол кездің тарихи тұлғаларының аттары берілмеген . «Құдатғу білік » бізге үш жазумен келді. Біреуі ұйғыр алфавитімен 1439 ж. Гератта жазылған және екеуі араб алфавитімен, біреуі Египетте,біреуі Ферғанада табылған. Автор араб жіне ұйғыр тілдеріндегі әріптерімен қалай жазғандығы туралы әлі күнге дейін талас сұрақтары туындап отыр. «Құдатғу біліктің» басын Монғол дәуірінде де кездестіреміз, Шыңғыс ханның нақыл сөздерінің жинағы осылай аталады. XV ғ. Ибн Арабшахтың айтуы бойынша «құдатғу» сөзі монғолдар мен ұйғыр алфавитінде қолданылды. Бұл сөзді қателесіп Шыңғыс хан шыққан тайпасының атына жақындастырады. М.Қашқаридің еңбегінен кейін Қарахандар өздерін ұйғырлар деп атағандығы белгілі болды. Ж.Баласағұнның жазған тілі ұйғыр тілі еді. Богра ханның «Құдатғу білігі » ислам дінінің іліміне еніп, ұйғырлар меңгеріп, ақырында моңғолдарға әсерін тигізуі мүмкін емес еді. М.Қашқаридің сөздерінен өзінің лингвистикалық еңбегін жазып бастағанан екі жыл бұрын Ж. Балсағұнның шығармасы жазылғандығын білгендігі білінеді. Мартин Хертман Ж.Баласағұн мен М.Қашқаридің еңбектерінің арасында айырмашылық бар екендігін көрді. Біріншісі –сарай маңындағыларға, екіншісі – халық поэзиясының салтына көңіл бөлді. М.Қашқари өзінің өлеңдерінің ішінде сарай маңындағыларға көңіл бөлді. Ж.Баласағұн өзінің дидактикалық мақсаты үшін халықтық даналықты қолданды. «Құдатғу білікте » Махмуд Қашқаридің кітабында келтірілген халықтық даналықтың үлгілері дәл сол сөзбен және ойлармен білдірілген.
Сарайшықта Жайық сағасының маңында Құдатғу біліктің өлеңдері жазылған қыш ыдыс табылғандықтан болу керек қазірге дейін белгілі болған шығармалардың көптігіне қарамастан «Құдатғу білік» өз заманында әйгілі болды.Сонымен қатар Түркияда да осындай ескерткіштер табылған.
Әулие Ахмет Иассауй Түркістан қаласында тұрған және 562/1166-67 ж.ж. өлген. Кейбір деректерге қарағанда Ахмет Иассауй Сайрамнан шыққан. Сайрам Түркістандағы қала емес, қазіргі Шымкент ұаласының шығысына жақын Испиджаб және Ақ қала атымен белгілі болған қала. Ахмет түріктерден «Әке Иассауй» деген ат алғанына қарағанда түріктердің арасында ислам және мұсылман мистицизмін таратуда елеулі орын алды. Оның Түрік тілдегі мистикалық рухтағы өлеңдері үлкен әйгілікке ие болды. Қазірдің өзінде Орта Азиялық халық ақындары оған еліктейді. Өкінішке орай оның өлеңдері сол қалпында бізге жетпеген. Көптеген көшіріп жазып алушылар түп нұсқасының тілін өзгертіп,басқа да қоспалар қосқан. А.Иассауйдің өмір баяны бізге аңыз әңгімелерден белгілі. Сол аңыздарға сүйенсек Ахмет Иассауйдің түрік ізбасары Арслан-баб немесе Баб-Арслан болған. Арсланның баласы Мансур-Ата Ахметтің ең бірінші халифі немесе мирасқоры болған. Ахмет өзі Хамаданнан Түркістанға парсылық мистик Жүсіп Хамаданиге келген үшінші халифі болған. Жүсіп Хамадани 1140ж. Мерфте өлген, сонда ол мистикалық мектептің басшысы болған. Ж.Хамадани биографтардың айтуы бойынша түрік тілін білмеген. Бұл түрік мистицизімінің негізін салушыны оқушыға алуына кедергі келтірмеді.Жүсіптің екінші халифі 1157 ж. өлген Ахметтің ізбасары Шейх Абу Мухаммед б. Хусейн ал-Айкади болған. Ал-Айкади туралы оның танысы Сам”ани мәліметттер береді. Ахмет Иассауйдің діні Сыр-Дария аймағында қатты сақталған. Оны XIV ғ. Темір салғызған кесенеден көруге болады. Шәкірттері мен мирасқорлары арасында Ахметтің көптеген мистиктері болды.,соның ішінде Хорезммен қызметі тығыз байланысты болған Хаким Ата немесе Сулеймен Бакыргани болған. Ахмет сияқты өлеңдер ретінде емес, Хаким Ата түрік тілінде проза түрінде мистикалық жинақ қалдырды. XV ғ. Египетте Абу Насыр Серахсидің шығармасы татар тілінен оңтүстік Түрік тіліне аударылды. Сыр-Дарияның төменгі ағысында Барчкент қаласында сонымен бірге Барчын және Барчынлаг атымен белгілі болған қаласында XIII ғ. II жартысында өмір сүрген ойшыл Факих Хусам ад-дин Хамиди ал-асими Барчынлагидің үш тілде жазған шығармасы белгілі. Джемал Каршидің айтуы бойынша араб тіліндегі шығармасы –тілге шешен, парсы тіліндегісі –тапқыр, Түрік тіліндегісі – шыншыл болды.Бұл мұсылман әдебиетіндегі бірінші араб,парсы,түрік тілдерінің салыстырылуы болып есептеледі. Джемал Карши 1230 ж. Алмалықтан шыққан,өмірінің көп бөлігін Кашғарда өткізген. Хусан ад-дин мен 672\1273-74 ж.ж. Барчыгенге барғанда танысқан. Бабур XVI ғ. Басында классик чагатай ақыны Мир Аль-Шира Невайдың шығармалары сол кезде Ферғанада Андижан қаласында сөйлеген тілмен жазды деп жорамалдаған. Радлов 1888 ж. Бабурдың қателескендігін дәлелдегісі келді. Ол чагатай тілі жергілікті қарым-қатынас тіліне қатысы жоқ деп түсінді. Оның ойынша бұл тілдің пайда болуы Шығыс мәдениетінің Батысқа әсер етуінен пайда болды.
Джемал ад-дин 1221 ж. Хорезмнен келіп,сол жылдың қараша айында Үндістанға қашып, 1223 ж. бастап батыс Персияда қызмет істеп 1231 ж. монғолдармен соғыста қайтыс болды. Мухаммед б. Комс құрастырған түрік тілі туралы араб тілінде «Үлкен кітап» шықты. Бұл Мухаммед Қашқаридің шығармасынан кейінгі түрік тілі туралы бірінші шығарма. Өкінішке орай Мухаммед б.Кайстың бұл еңбегі бізге дейін жеткен жоқ. Бұл кітаптың бар екенін біз тек Монғол дәуірінде жазған Джемал ад-дин Ибн Муханның еңбегінен білеміз. Зафар-наменің үшінші редакциясы 1419 ж. Басталған 1425 ж. Аяқталған Шереф ад-дин Йездидің шығармасы белгілі.Бұл шығарма XVIII ғ. Француз тіліне аударылған ескі түрінде берілген. Дүние жүзінің тарихын Темір басып алғанға дейінгі және Монғол империясының тарихы туралы әлі күнге дейін ешкім жазған емес. Темір таихына жататын Темірдің немересі Ескедірге арналған 1412 ж. жазылған жалпы тарихқа жататын аноним еңбегі жазылған. Бұл жазудың екі түрі сақталған Лондонда және Ленинградта . Шереф ад-дин сияқты автор Фаресте жазды, бірақ Орта Азияның солтүстік дәстүрлері, ырымдары мен көзқарастарымен жақсы белгілі болды. Осы шығармамен тең Низам ад-дин Шами, Хафиз-и Абрудың Зубдат ат-Таварих тарихи еңбегімен 1423 ж. Темірдің Байсұңқар немересіне арналған шығармаларын иеленді. Бұл шығарманың толық көшірмесі бізге жеткен жоқ. Темірдің билік құрған кезіндегі көшірмесі ешқайдан табылған жоқ. Еуропалық ойшылдар Темірдің немересі Улықбекпен құрастырылған парсы тілінде жазылған «Төрт ұлыс тарихты» жоғалтып алғандарына өкінетіндігін білдіреді. XVI ғ. Жататын Хондемир парсы тілінде Мауереннахрде жазған шығармасын Улықбектің қысқартылған еңбегіне жатқызады. Хондемирдің сөзіне қарағанда «Төрт ұлыстың тарихын» Улықбектің шығармасы емес Рашид ад-дин мен Низам ад-дин Шамидің еңбектерін толықтырып жазған.
Ресей шығыстанушы ғалымдарының Захир ад-дин Бабырдың «Бабырнамасын» зерттеуі. В.В.Бартольд, А.М.Белинецкий, А.А.Семенов, А.Ю.Якубов¬ский, Я.Г.Гулямова, Р.Н.Набиева, А.Мухтаров, С.А.вшмжанова және тіл мамандары.Баровков, А.Н.Кононов, Х.Назарова тағы басқалардың еңектерін ерекше атау орынды.
Өзбекстанда "Бабырнаманыц" алғашқы қолжазбаларының Темір Пулатов колға Tүcipiп, оны Санкт-Петербургте Гeopгий Джекат Кер зерттеген, сол көшірменің негзінде 1857 ж. Н.Ильминский "Бабырнаманың" Россиядағы алғашқы басылымын ұсынды. Келесі бip данасын 1709 ж. Гиждувандары мұғалім Әбу әл-Вахаб көшірді де, бұл Kepдің қолжазбасынан жүз жылдан кейін барып Петербургке жетіп, одан Сенковский 1824 ж. жеке көшірме дана жасады. Келтірілген осы деректерге қарағанда "Бабырнаманың" алғаш таратылуы XVIII ғасырдың басында Орталық Азиядан басталған, кейіннен осы көшірменің негізінде орыс тілінене аударылды.|
"Бабырнаманы" зерттеуге, сол сияқты Бабырдың поэзиялық мұрасын жинақтап шығаруға Өзбекстан ғалымдары үлкен үлес қосты. 1948 жылғы "Бабырнаманың” өзбек тілінде жарық көрген: екі томдығын П.Шамсаев пен-С.Мирзаев дайындады. Олардын қатысуымен "Бабырнама" 6ip том болып та басылды . Соңғы нұсқасы 1905 жылы Лондонда жарық көрген Хайдарабад қолжазбасы бойынша А.Беверидж басылымынан орыс тіліне аударылды., Өзбек тіліндегі нұсқасы да М.Сальенің осы аудармасы негізінде шықты. Қазақ тілінде "Жалын" баспасы шығарған "Бабырнама" да осы М.Сальенің және өзбек тіліндегі басылымды тең пайдаланып,салыстырылып тәржімеленді,бірақ көп қысқарып басылған.
«Кодекс куманикусты» Ресей шығыстанушыларының зерттеуі. 1887 ж.Санкт-Петербургте В.Радлов аудармасымен шыққан үшінші басылым толық аударма емес В.Радловтың Г.Кун баспасынан әр қилы үзінділер алып, оны орыс алфавитінің үлгісімен транскрипсиялап, неміс тіліне аударған. Д.Расовский, Г. Георффи, А. Самойлович, А..Пономарев, В Горд¬левский, Н. Баскаков, А. Зайончковский, Э. Нәжіп, Н. Сауранбаев, Э. Құрышжанов, В. Дримба секілді ғалымдар тарапынан ғылыми мәні салмақты мақалалар мен диссертациялык, монографиялық зерттеу жумыстары жазылды. .
«Кодекстің» тілі жайында айтылған пікірлер де әр алуан. В. Радлов өзінің қыпшақ тілінің фонетикасын зерттеп талдауға арнаған «Куман тілі туралы» әйгілі монографиялық, еңбегінде, қыпшақ тіліндегі кейбір сөздерді қырғыз, алтай, Еділ бойы жэне оңтүстік диалектілердің ұқсас сөздерімен салыстыру негізінде «Кодекс» тілінің фонетикалык жүйесінде сегіз дауысты, жиырма дауыссыз дыбыс бар екендігін анықтады. (Г. Кунда — 22; А. Н. Фон Габэнде — 24). Оларды талдай келе автор қыпшақ, тілі өзінің фонетикалық құрылысы жағынан батыс түркі тілдері тобына жатады және дауысты дыбыстар жуйесіне байланысты бәрінен бурын Еділ жағалауы мишярларына (Kaзipгi татар ттілінің мишяр диалектісі) жақын деген корытынды жасайды. Бұл пікірге ғалым қыпшақ тілінде «ц» дыбысы бар деп танудың нeгiзiндe келді. Алайда В. Радловтың бұл пікірi зерттеуші ғалымдар тарапынан қолдау таппады. Белгілі қыпшақтанушы ғалым А. Зайончковский колжазба тексінде «ешқандай цокания (ч-ның орнына ц айту) кумандарда болған жоқ» деп және бұл мәселе жөнінде В.Радловтың келтірген дәлелдерін сынға алды. Осылардың ішіндегі Ә. Нәжіптің «Ко¬декс» тілін «отражающий разговорный язык западной ветви кипчаков» деген ғылыми тоқтамы әбден құптарлық. Ғалымның мұндай қорытындыға келуіне негіз болған ескерткіштің тілдік фактілері мен осыған ие қыпшақ тайпаларының тарихи-географиялық жағдайы болса керек. С. Е. Малов өзінің «К истории и критике «Кодекс куманикус» деген мақаласында ескерткіштің түпнұсқадағы тексін терең талдайды. Оның мақаласының үлкен 6ip бөлімі қыпшақ жұмбағының ауда-рылуы мен дұрыс оқылуын анықтауға арналған. 1960 жылы Мәскеудегі шығыстанушылардың халықаралық XXV конгресінде Андре Титце қыпшақ жұмбағы жөнінде қызықты баяндама жасаған.1972 ж. Еңбектің парсыша бөлімі Иранда басылып шықты.1973 жылы румыниялық профессор Владимир Дримба «Куман тілінің синтаксисі» деген кітап шығарып, «Кодекс» қолжазбасының екінші бөлімін транскрипциялап, ретке келтіріп, француз тіліне аударды.
«Мукаддимат Ал-Адапты» Ресей ғалымдарының зерттеуі. «Мукаддимат ал-адапты » арнайы қарастырған зерттеушілер құрамы онша көп емес. Солардың ішінде H. А. Баскаков, В. В. Бартольд, И. И. Поппе, А. К. Боровковтан басқа Э. Н. Наджип, өзбек ғалымы Б. Халидов, туркімен ғалымы 3.Мухамедоваларды атасақ та жеткілікті. 3.Мухамедова зерттеу жургізген негізгі объектісіне сөздікті салыстырмалы түрде қосымша пайдаланып, ескерткіш материалдарының туркімен тіліне катысын ғана ортадан ойып алып карастырған, яғни түпнұсқаны құрастырушылар, «туркімен тілінен» деп белгі салған сөздерді ғана өз жұмысына пайда-ланған сыңайы бар.
Негізінен «Мукаддимат ал-адаб¬ты» алғаш жан-жақты зерттеушілердің 6ipi орыс ғалымы И. Поппе балды. Иіні келгенде айта кетер жайт. И. Поппе туралы да кейбір бірен-саран еңбектерде тиіп-қашты пікірлерлер ай-тылғанымен, тіл білімі ғалымдары оның өмір жолын, сіңірген еңбегін, ғылымға қосқан үлесін күні бүгінге дейін колға алып, тиянақты зерттеген емес. Бұлай назардан тыс қалып, бағаланбаудың басты 6ip ce6e6i — И. Поппенің тағдыр тәлкегінее ұшырап, шетелге кетуге мәжбүр болғандығы-мен байланысты. Саптыаяққа ас кұйып, сабынан қарауыл қараған сезіктенгіш те сескеніш, атын атау түгілi еңбегін сөз қылуға қорыққан уақыттардан 6epi ол жөнінде тіл мамандары ләм-мим жақ ашпайды. Осы салқындық, бергі уақыттарда «Мукад¬димат ал-адабтың» кеңінен зерттелуіне де әcepін тигізген сияқты. И.Поппенің қолға алып, қарастырғаны — сөздіктің хатиб Дервиш Мухамед жасаған көшірмесі. И.Поппе 1938 жылы КСРО Ғылым Академиясы баспасында жарық көрген, ауқымды екі бөлімнен тұратын еңбекші «Мон¬гольский словарь «Мукаддимат ал-адаб» деп атаған.Бірінші бөлімінде Әз-Замахшари қолжазбасында келтірілген монғол сөздеріне фонетикалық, морфологиялық талдау жасаса, eкінші бөлімінде монғол және түркі сөздерін бip iзгe түсіріп, арабша жазылу тұлғасын, латынша транскрипциясын, орысша аудармасын берген. Түпнұсқадағы сөздікті әуел бастағы , жасалу калпын сақтамай, сөздерда қайтадан cүзіп, қотарып, алфавит бойынша рет-ретімен түсірген.Сөзідікте келтірілген ауызекі сөйлеу типі негізінде жасалған екі мындай түркі тілдік материалдары жеке-жеке сөзден ғана емес, сонымен қатар жеке фразалық, күрделі сөз тіркестерінен де тұрады. Оның үстіне И.Поппе монғол тілін қамтитын бөліктегі сөздердің дені XIII-XIV ғасырларда Орта Азияны мекендеген жалайыр, барлас руларының тілдерімен төркіндес, ұқсас екенін баса керсетіп айтады .
Ескерткіш тілінің өзіндік ерекшеліктері, олардың диалектілік ара жігі мен айырмасы жөніндегі осы күнгі түркітнушылардың пікірінде бірізділік жоқ, ала-құла. Н. А. Баскаков сөзіне қарағанда, В. В. Бартольд ескерткішi XII-XIII ғасырлардағы ортаазиялық түркі әдеби тілінің негізінде жазылғандығын айтса, Н. А. Баскаковтың сөзi оны шағатай ұлысының әдеби тілінде жазылған мұра деп таныған.Ә. Н.Наджип бұл сөздіктің лексикасы XII ғасырдың Орта Азия түркілерінің қалпын көрсетеді деген. ....