Биология | Адамның шығуы мен қалыптасуы

АДАМНЫҢ ШЫҒУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ

Адамның тегі. Эволюциялық теория. Философиялық антропологияның негізгі мәселесі адамның шығуы мен қалыптасуы болып табылады. Антропологияның адамның шығу тегін зерттейтін саласы антропогенез (грек. antropos — адам, genesis — шығуы) деп аталады.
Саналы адам (пото sapiens) осыдан 50 мың жылдай бұрын қалыптасты. Ол адамның тарихы Жер бетінде алғашқы тік жүруші адамдар пайда болған осыдан 1,5—2 млн жыл бұрынғы тарихтың койнауына кетеді. Бұл Шығыс Африкада бірнеше себептердің түйісулеріне байланысты орын алған. Бұл туралы ғалымдар арасындағы пікірталас осы уақытқа дейін жалғасып келеді. Бұлардың қатарларына климаттың, планетамыздың радиациялық фонының өзгеруі, жақын ғарыштың Жерге әсері болуы да мүмкін.
Эволюциялық теорияның негізін қалаушы Чарльз Дарвин (1809— 1882 жж.) адамның ата-тегі мен жануарлардың дамуын айқындаушы факторлардың ортақтығына, адам мен приматтардың дене тұрпаттарының ұқсастығына баса назар аударған. Бірақ казіргі заманғы ғалымдар адамның дамуы мен қалыптасуына әсер еткен факторлар ретінде әлеуметтік және мәдени-тарихи тұрғыларға Дарвин көбірек маңыз береді.
Соның өзінде де тұқым қуалаушылық ерекшелігіндегі биологиялық факторды ешкім жоққа шығармайды. Демек, адам эволюциясында табиғи және әлеуметтік-мәдени факторлар өзара әрекет етеді.
Бұл үдеріс, шамасы, ұзаққа созылған болуы керек. Мұнда секірістер де, бір сарынды даму да болған. Адам тәріздес маймылдардың эволюциясында көптеген бағыттар тұйыққа тіреліп, олардың өкілдерінің (мысалы, неандертальдықтардың) жойылуымен аякталған.
Философиялық антропология үшін эволюция үдерісінде адамның бас сүйегі мен ми көлемінің ұлғаюы маңызды айғақ болып саналады. Бұл көп жағдайларда жануар ақуызы бар азық-түліктерді тамаққа пайдалану нәтижесінде іске асқан. Ең алдымен, қабығы жаңа байланыстармен байып дамыған. Осылардың нәтижесінде сөйлеу, ойлау және еңбек әрекеттері үшін алғышарттар қалыптасқан.
Сөйтіп, табиғи даму адамның аман қалуы мен жетілуінің түбегейлі жаңа, биология мен табиғаттан тыс төсілінің пайда болуы үшін негіз қалады. Бұл тәсілдің аты адам мәдениеті. Мұның мәнісі — ақпарат арналары арқылы адамдардың өзара қарым-қатынастарының тәсілдерін, әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін және сөзбен жететін нәрсенің барлығын беру болып табылады. Сөйтіп, адамда оның өмірі мен әрекетін қамтамасыз ететін екі арна бар:
1) биологияльщ дамудың негізінде жататын генетикалық;
2) адамның ерекшеліктерін білдіретін мәдени-лингвистикалық.
Адамның еңбекке, өндіруге қабілеттілігі сияқты маңызды ерекшелік сипатына осы екіншісі себепкер болып, адам қоғамының шығуына тікелей әсер етеді. Бұл «еңбек теориясында» кеңінен түсіндіріледі.
Еңбек деп адамның өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында табигатты өзгертуге багытталган мақсатты әрекетін айтамыз. Философиялық мағынада еңбектің шығуы мен оның алғашқы эволюциясы, ең алдымен, осы үдерісте ұжымдық әрекеттерінің, сонымен бірге онын мінез-құлқының коғамдық-психологиялық нормалары негіздерінің қаланғандығымен маңызды.
Әрине, ерте кезеңдерде табиғаттың еңбек құрал-жабдықтары ретінде көрініс бергеніне қарамастан, адамдар оның дайын жемістерін пайдаланды. Біздің ежелгі ата-бабаларымыздың табиғатпен қарым-қатынастарының алғашқы типін дайдалану деп атауға болады. Өз кезегінде, ол өмірге меншік және билік деген құбылыстарды түсінудің алғашқы нұсқаларын әкелді. Болашақ меншіктің бастаулары азық-түлік нысандарына байланысты «біз» және «олар» арасындағы карым-қатынастардың белгілі түріңде пайда болды.
Келесі қадам ұзақ уақыт бойьша мақсатты қолдану, мысалы, бүкіл рулық коғамның меншігі ретінде отты немесе «жалпы қазан» ретінде азық-түлік қорын пайдаланудың дамуымен байланысты болды. Ақырында, өндірістің дамуына, көрші қауымдармен еңбек өнімдерін тұрақты алмасудың орнауына байланысты өндіріс өнімдерін жұмсау құбылысы, яғни сауда пайда болды. Бұл үдеріс адамзаттың терімшіліктен егіншілікке, мал өсіру мен қолөнерді игеруіне байланысты «неолит революциясы» кезінде аса дарқынды дамыды. Материалдық өндіріс мәдени дүниені, яғни адамның өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында өз қолымен өзгерткен табиғи нысандардың жиынтығын құрайды. Бұл «екінші табиғат» барған сайын өрісін ұлғайта түседі де, оның нысандарында адамның шығармашылығы да, оның тәни және рухани қабілеттері көрініс табады.
Материалдық өндірістің екінші жағы да бар ол — адамның өзінің өндірілуі мен қайта өндірілуі, яғни бала туу, тәрбиелеу, әлеуметтендіру, яғни осы үдерістермен байланысты барлық іс-әрекеттерді қамтиды. Қоғам дамуының бастауымен, антропосоциогенез (адам мен қоғамның қалыптасуы) барысында өндірістің екі торабы да күрделі, қарама-қарсылықты арақатынаста болды. Адам аң аулау кезінде, сонымен бірге тобырлардың өзара шайқастарында қолданылған соғыс құралдарын дайындап шығарған. Алғашқы тобырлардың бір-бірін қырып тастау мүмкіндігінің шындықка айналуына қарап тобыр ішіндегі еңбек түрлері мен неке катьшастарьш реттеудің тобырлықтан руға және қауымға кешуді сипаттайтын жаңа қоғамдық қатынастарға көшудің қажеттілігі туралы шешім қабылдауға болады.
Бұл үдерісте қарым-қатынастардың ерекше адамдық арналары мен тілдің заттық-тәжірибелік әрекеттің негізі ретінде дамуы ерекше рөл аткарды. Заттар мен құбылыстардың атауларынсыз, оларды белгілемейінше, өндіру мен қарым-қатынас жасау мүмкін болмас еді. Тілдік түрде нанымның ең алғашқы қарапайым формалары — фетишизм (франц. fetichisme — жансыз. Алғашқы қауым адамдарының жансыз заттарға табынуы), тотемизм (ағылш. totemism, to¬tem — Солт. Америка үндістерінің тілінен шыққан. Ежелгі халыктардың өзінің шьну тегін белгілі бір тотеммен байланыстыруы), магия, анимизм калыптасты. Тіл бұл мағынада болмысты бейнелеп қоймай, оны жасады да.
Меншік түрлерінің дамуы алғашқы қауымдық қоғамдағы билік түрлерінің және оның көрініс табу жолдарының ажыратқысыз бөлігі екендігі түсінікті. Билік алғашқы қауымдық қоғамда күш қолдануға емес, қажетті тыйым салуларға — табуларға және жоғары күштерге (ру тотемдеріне, ата-бабалар аруағына, т.б.) арқа сүйеді.
Билік құбылысындағы табиғильқ пен әлеуметтіліктің арақатынасы тайпа кесеміне дене бітімі, адамгершілік касиеттері жағынан жоғары талаптар қоюдан көрініс ппікан. Билік пен оны бейнелеушілері (көсемдер, ақсакалдар) тек «басқарып, бұйырып» кана қойған жоқ, олар сонымен бірге өсіп келе жаткан ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеуде шешуші рөл атқарды, яғни адамды әлеуметтік өндіру мәселелерімен шұғылданды. Биліктің алғашқы қауымдық қоғамдағы негізгі рөлі, міне, осында болды.
Адамның екіжақтылығы, оның бір мезгілде табиғат әлеміне де, қоғамға да жақындығы адамзат тарихының ерте кезеңдерінде-ақ «тән және жан» ұғымдарында сезілді, ал одан да кеңірек ауқымда оның барлығы «дуалистік теорияда» қарастырылған болатын. Адамның тәні оның табиғатқа, vicepre, топыракқа қатыстылығын білдіреді. Христиандық пен исламның адамды Құдай жан бітірген топырақтан жасалынған дене ретінде қарастырулары кездейсоқтық емес.
Адам төнінің ерекшелігін осылайша түсіну дүниежүзілік христиандьщ пен ислам сияқты діндерде антикальщ Грекия мен Римнің өнерінде анық бейнеленген тәннің бұтқа табынушыльқ бейнесіне жауап болды. Гректер Ғарышты жақсы ұйымдасқан алып дене, ал адамды өзіне макрокосмостьқ барлық байлығын бойына сіңірген микрокосмос деп есептеген.
Әрбір дөуір, әрбір өркениет адам тәнінің ерекшеліктерін, адамның тәні мен жанының арақатынасын өзінше түсінді. Мұның адам өміріндегі өмір, өлім, ауру, қорқыныш, үміт, өшпенділік, сағыныш, махаббат сияқты құбылыстарды терең түсіну үшін маңызы бар. Бұл ұғымдар адам өмірінің мән-мағыналарына жатады.
Мән мен тірішлік. Мән—қарастырылып отырган нәрсеге немесе құбылысца тән аса маңызды қасиеттер. Бір-бірлерін толықтыра отырып, олар заттың ішкі негізін қарайды.
Тіршілік дегеніміз — бұл заттың немесе құбылыстың шынайы болмысы; өмірде өзін қалай көрсететіндігі мен қалай ұстайтындығы.
Кейбір философтар мән әрқашан тереңде ал тіршілік бетінде жатады деп келген болатын. Бұдан қарама-қайшылығы көрініс берер еді. Алайда шьнайы үдеріс мән мен тіршіліктің бірлігінен тұрады. Мәнді түсі тірілікті түсінудің кілті болып табылады.
Адамның мөні щюблемасы адам туралы философиялық ілімнщ басты мөселесі болып табылды.
Философия тарихында адамның мөңің анықтауға талай талпыныстар жасалынған болатын. Биоцентристер
(натуралистер) адамның мәнін тек оның табиғи бастауына яғни биологиялық тәніне апарып таңады. Олао аламнын
тіршілігінің түрліше жақтары оның құрылысына байланысты деп санаған.
Теоцентристер адамның мәнін оньң жаньна теңестірген. Жанды олар адамньң табиғи бастауына (денесіне) қарсы қойып, соңғысьш күнәкар деп есептеген Адам DVX тың (Құдай берген бастаудың), жанньң, тәннің қосындысы деген. Адамның табиғаты оны Құдай жаратқандықтан адамдардың ақылы жетпейтін қүпия деп есептелінген
Табшатцентристер адамды ғаламньщ ерекше сапалы саналы бөлігі деп есептеген. Антропоцентристер бүкіл
дүниеш адам арқылы бағалаған. Өйткені оны ең жоғары құндылық деп қарастырған. Социоцентристер адамды өзімнің
барльқ қасиеттері мен құбылыстарын қоғамнан алды деген пікірде болған.
Дегенмен, бұл анықтаулар адам өмірінің «негізгі өлшемдерін», оның мәні мен тіршілігін де түгелдей қамти алмайды.
Философтар адамды жануарлардан бөлек қарастырып оның мәнін түсіндіру үшін адамның әр түрлі ерекше қасиеттерін пайдаланған. Шындығында да, адамды жануардан ақылына қарап ажыратуға болады. Бірақ мұндайда адамның мәнін оның өзіне емес, оны жануарлардан ажырататын қасиеттерше қарап ажыртуға әрекет жасалынады. Мұндай тәсіл онша дұрыс больп шықпайды. Адамньщ мәні оның тіршілігінің ішікі заңдылықтарымен аньқталды. Оньң үстіне адам бойындағы өзгешеліктердің барлығы бірдей маңызды емес
Адамзат тарихы көрсеткендей адамның болмысы мен дамуыньң негізі еңбек болып табылады. Нақ сол адамнын мәнін құрайды. Еңбекпен айналысып, белгілі бір өнім өндіріп (материалдық немесе рухани) адам жан-жақты қоғамдық қатынастарға араласады. Бұл қатынастардын нәтижесі қоғамды құрайды.
Қоғамдық өндірістің шеңберіндегі еңбек әрекетінің дамуына байланысты адамдардың қоғамдық қатьнастары дамиды. Сонымен бірге адамның өзі де дамиды. Ол коғам үшін қоғамдық қатынастардың нәтижесі ғана емес, сонымен Бірге оның жасаушысы да. Бұл арада әңгіме қоғамдық қатынастардың барлық түрлері: материалдық және идеалдық (идеологиялық), бұрынғы және қазіргілерінің барлық жиынтығы жөнінде болып тұрғандығын естен шығармаған жөн. Басқаша айтқанда, адамды тек «экономикалық адамға», немесе тек «саналы адамға», не «ойлаушы адамға», болмаса «тек таза рухани тіршілік иесіне» әкеліп тіреуге болмайды.
Мәселе адамның бір мезгілде өндіруші, саналы, мәдениетті, адамгершілікті және саяси тіршілік иесі екендігінде. Ол үлкенді-кішілі дәрежеде өзіне қоғамдық қатынастардың барлық құрылымдарын біріктіреді, сөйтіп, оның әлеуметтік мәнін іске асырады. Егер біз адамның рухани өмірін, оның білімін, ғылымды, өнерді, адамгершілік қасиеттерін жалпы мәдениетке балар болсақ, онда адамның мәнін ұғынуға біртіндеп жақындай түсеміз. Бұл мәселенің екінші қыры адамның тарих туындысы екендігінде. Қазіргі адам «ғайыптан» пайда бола салған жоқ, ол мәдени-тарихи үдерістің нәтижесі.
Осыдан келіп, адамның әлеуметтік-әрекеттілік және мәдени-тарихи мәні туралы айтуға болады. Әрекетсіз әлеуметтік қатынастар мен мәдениеттен тыс және қарым-қатынассыз адам адам бола алмайды.
Адамның өзінің мәнінде тұйьқталып қалмайтыньн естен шығармаған жөн. Ол өзінің шын көрінісімен тіршілігінде танылады. Егерде адамның мәні — адамзаттың жалпы сипаттамасы болса, оның тіршілігі өзінің нақтылы-эмпирикалық көрінісінде әр уақытта дара және оның мәнімен шектелінбейді.
Адамның тіршілігі жеке тұлғаның тұтас тіршілік иесі ретінде оның қажеттіліктері мен қасиеттерінің барлық түрлерінде көрініс табады. Бұл тұтастык, ең алдымен, адамның үш биологияльқ, әлеуметтік және психикалык, — негізгі бастауының бірлігі болып табылады. Сайып келгенде, бұл биопсихоәлеуметтік құбылыс. Осы факторлардың біреуін алып тастасак, біз адамды жоғалтып аламыз. Адамның кабілеттіліктерінің дамуы әр уакытта осы негізгі факторлармен, яғни табиғи тума қабілеттіктермен, әлеуметтік ортамен және ішкі «мәнімен» (жігерімен, ұмтылыстарымен, қажеттіліктерімен, мүдделерімен) байланысты.
Өмір жаңалықтарының өзгеруіне бейімделе отырьп, адам өз тіршілігін (өмір сүру тәсілдерін) өзгертеді және осымен бір уакытта өзінің мәнін қалыптастырады.
Өмірдің мәнінің адамдық өлшемі бар. Адам жоқ жерде мән де, мәнсіздік те жоқ. Тек адам ғана өзін қоршаған ортамен бірлікте өмірдің мәні туралы түсінік түзуге қабілетті. Бұл әрекеті еріксіз емес, өзінің өмірге көзқарасына, ұстанымдары мен ұмтылатын мұраттарына сай іске асырады. Көптеген мәселелер адам баласының объектиптік жағдайларына байланысты.
Адам өмірдің мәні туралы түсінікті қалыптастырып қана қоймайды, сонымен бірге оны іске асыру үшін күреседі. Жазушы В.Каверин айтқандай, тұлғаның өмірінің мақсаты: «Күресу мен іздену, табу және берілмеу». Өмірдің мәні — Бұл адамның жасампаздығына басқалармен қарым-қатынас жасауға деген қажеттіліктеріне байланысты, кейде басқалар үшін өзін-өзі құрбан етуге байланысты оның өзін-өзі іске асыруға бағыттайтын құндылықтар мен мұраттарды саналы түрде, дербес таңдауы.
Өмірдің мақсаты мен мәнінің мазмұны тұрақты өлшем болып саналмайды. Олар әр түрлі жағдайлардың әсерімен өзгеріп отырады. Мұндай жағдайлардың бірі, мысал үшін, адамның жасы болып табылады. Жас кезінде адам «Мен не үшін өмір сүремін?», «Кім болсам екен?», «He істеу керек?», «Нені білу қажет?» деген сұрақтарға жауап табуға тырысады. Есейген шақта адамда басқа мұраттар пайда болады, яғни оның алдынан басқа мәселелер шығады.
Өмірдің мәні болмағандықтан, адамда «тобырлық сезім артады, жаны жабырқап, тұлғаның мәнісі кеми береді. Оның қандай қуаныштары болды? Кімді жұбатты, кімге ақыл-кеңес берді, кімге жылы сөз айтты, кімге көмек беріп, қол ұшын созды, кімді жылытып, қорғап қалғанына» байланысты деп жазды А.И.Герцен. Адамның рухы қаншалықты жоғары болса, ол соғұрлым еркін, соғұрлым өмірден көбірек ләззат алады, соғұрлым көп адамға, жалпы қоғамға әсер етеді.
Басқа тіршілік иелерінен айырмашылығы адам өз өмірін сезінеді. Саналы тіршілік иесі ретінде адамның өзіне және өз өміріне деген қатынасы оның өмірінің мәні мен мәнісінен көрініс табады. Өмірдің мәні — адам өзінің өмірін бағындыратын және сол үшін өзінің өмірлік мақсаттарын бағыттап, жүзеге асыратын бағаланған құндылық (құндылықтар). Ол шын мәнісінде құндылық сипатта және тек тіршілік ететіндер үшін емес, не үшін өмір сүру керек екендігін сезінгендер үшін пайда болады. Мән — адамның рухани өмірінің бөлігі.
Бұл сұрақтың мәнін ашуда философтар екі түрлі тұрғыдан қарайды. Жеке адамның және бүкіл адамзаттың тұрғысынан. Бірінші түсінікте өмірдің мәні жеке тұлғаның бірегей, ішкі рухани өмірінің бөлігі. Бұл — үстемдік құрып тұрған қоғамдық құндылықтар жүйесінен тәуелсіз осы күрделі мәселе бойынша нені тұжырымдайтындығы. Бұл тұрғыдан барлығына бірдей тұтас өмірлік мән туралы айтуға болмайды. Әрбір адам — индивид және ол оны өзінің ой толғаныстары мен жеке тәжірибесінің нәтижесінде ашады. Өмірдің мәні жөнінде ойланушы әрбір адамға оны іздеу де жеке сипатта болады. Өмірдің мәнін осылайша түсіну біреулер ашқан өмірдің мәні мен мазмұны туралы түсініктерді тануға қарсы шығады.
Тұлғаның әз өмірінің мәні мен мағынасын түсінуі — күрделі әрі ұзақ үдеріс. Түсіну өлшемі — тұлғаның рухани өмірінің көрсеткіштерінің бірі. Мәнін түсіну — Бұл адамның өз өмірінде жоғары бағалайтын құндылықтарын түсіну меи қайта түсіну жөніндегі үздіксіз жұмыс. Ол өзінің әрекетін соларға сәйкестендіруге ұмтылады немесе өмірдің мақсаттары мен мәнін өзгертеді.
Өмірдің мәні бүкіл адамзат санасының құбылысы ретінде де өмір сүреді. Өмірдің мәнін түсіну мәселесініе тұңғыш тарихи түрі діни түсініктер болды. Кейінірек оның қорғаушысы мен қарсыласы ретінде философия қатарға қосылды. ....