Тарих | XX ғ әлеуметтанушысы П.А. Сорокин

Социологиялық зерттеулер 50-ші жылдардың аяғында ғана өмірге келе бастады. 60-ші жылдары өзіндік «социологиялық өріске» даңғыл жол ашылады. Ғылым социологтар ұрпағы пайда болып, социологиялық орталықтар мен мектептер қалыптасты. Ленинград мектебі – А.Г. Эдиславов, А.С. Кон, В.А. Ядов және басқалар, мәскеу мектебі – Г. С. Осипов, Ю.А. Левада, Б.А. Грушин және басқалар, Урал мектебі – Л.И: Когон, М.И. Руткевич, Г.А. Заславская, В.И. Лейкин ілімдері айтарлықтай дамып келеді. Ал Қазақстанда мұндай мектеп болмады, бірақ 60-жылдардың ортасында социологиялық зерттеу өріс ала бастады. Оның орталығы Қазақстан Ғылым академиясының Философия және құқық институты болды.
80- жылдардың басында «социологиялық өріс» шын мәнінде тоқтап қалды. Бұл партиялық және мемлекеттік әлеуметтік болмыс жөнінде шындық білгісі келмеуге, социологтардың туындыларына қатал цензура мен бақылау қоюға, партиялық құрылымдардың зерттеумен ғылыми бағамдар нәтижелеріне араласына байланысты болды. Бұл жылдарды жергілікті социологияны дамуына әлемдік социологиялық ақыл-ойдың оқшау болуы көп қырсығын тигізді. Соның салдарынан кеңестік социологиялық ғылым әлемдік социологияның дамуынан артық қала берді.
80-жылдардың басында ғана социологияның дамуы үшін қолайлы жағдайлар туды. Социологияға дербес ғылым мәртебесі берілді. Материалдарды зерттеп, жариялау үшін социологияға еркіндік пен жариялылық жағдайы туғызылды. Социологиялық кәсіби білім беру жүзеге асырыла бастады. Түрлі орталықтар мен қызметтер пайда болып, қоғамдық пікірді зерделеумен айналысты. Алайда Қазақстанда, кеңестік дәуірден кейінгі басқа да елдердегідей социология кең құлаш жаймай отыр. Оның шетқақпай болуы республикада материалдық ресурстардың жоқтығынан ғана емес, жақсы даярлығы бар социологиялық кадрлардың жеткіліксіздігінен де болып отыр. Бұл сондай-ақ социологиялық білімінің керек деп танылмауымен байланысты. Ірі социологиялық мектеп жоқтығы кері әсер етуде. Сонымен бірге өтпелі кезеңнің күрделі проблемаларын жан-жақты социологиялық талдау жасау, республикада кәсіби және жалпы социологиялық білім берудің дамыту, әлемдік социологиялық ғылымға қатысу мүмкіндігі Қазақстанда көп кешікпей социологияны ойдағыдай дамытуға нақты жол аша алады.
ХХ ғ. Ұлы әлемтанушылардың бірі – Питирим Александрович Сорокин (1889-1968) – шығармашылығы ерекше назар аударарлықтай.
1889 ж 23 қаңтарда Турья ауылы, Еренский уезді, Вологод губерниясы, Ресей империясында дүниеге келген. Әкесі қолөнерші болған. 1914жылы Санкт-Петербургке құқық және заң университетін бітірді.
П.А. Сорокин социолог ретінде Ресейде қалыптасты, 1922жылы Ресейден кетуге мәжбүр болып, АҚШ-та ғылым жағынан биікке көтерілді. Ол біздің ғасырымыздың социологиялық аспаныңдағы ең көрнекті тұлға деп бағаланылады. П.Сорокини – көптеген зерттеулер сапасының қарлығашы. Ол 50-ден астам кітап пен 200-ден астам мақала жазды. 1965 жылы ол Американ Социологиялық ассоциацияның президенті болып сайланды.
Сорокини социология тарихынан аса маңызды үш тұжырымдаманың жасаушысы болып орын алды:
1) әлеуметтік икемділік теориясы;
2) әлеуметтік-мәдени үндестік теориясы;
3) қоғам тектес бірлесімділік теориясы;
Әлеуметтік және мәдени икемділік П Сорокин әлеуметтік стратификасыя (қоғамды страт-жіктерге бөлу) және әлеуметтік икемділік (страталар ішінде және арасында адамдардың көшіп отыруы) теориясының негізгі ережелерін қалыптастырады. «Әлеуметтік және мәдени икемділік» кітабы (1929) қазірге дейін осы проблема жөніндегі үздік туынды болып қала беруде. Оның қорытындысы: стратифияланбаған қоғам – аңыз әлеуметтік теңсіздік мәңгілік және тұрақты құбылыс болып табылады. Тарих барасында тек оның нысандары ғана өщгеріп тұрады. Әлеуметтік стратификафияның себептері – адамдардың табиғи, биомінез-құлықтары мәңгі өшпес қайшылықтары, басқарушылар – ұйымдастырушылар мен басқарылатындарды, тағы басқаларды қажет ететін бірлескен қызме.
П.А. Сорокин жүниежүзінде алғашқылардың бірі болып әлеуметтік икемділік ұғымын айқындап береді, осыған сәйкес бұл икемділік бір әлеууметтік жағдайдан екінші жағдайға адамдардың әлеуметтік жағынан көшуі ғана деп түсіндіріп қоймай, сондай-ақ объектілердің, құндылықтардың, ең алдымен азамат қызметімен жасалғанның немесе өзгертілгеннің бірі деп түсіндіреді. Әлеуметтік икемділік – қоғамының табиғи күй-жайы. Оның негізгі түрлі – көлбеу және тік тұру икемділігі болды. Адамның бір әлеуметтік топтан екіншісіне кешуі, бір дәрежеде тұрып ауыстырылуы, мәселен, азаматтылығының өзгеруі, бір кәсіпорынның екіншісіне бірдей қызметтен ауысуы мысал бола алады.
Тік бойлаудағы икемділік дегеніміз- жеке адамның немесе әлеуметтік объектинің бір елдің екінішісіне орын ауыстыруы деген сөз. Ауысудың бағыттарына қарай П. Морокин икемділіктің екі түрін ажыратады: өрлеу және төмендеу, демек, әлеуметтік өрлеу және әлеуметтік төмендеу. Тік бойлау икемділігі ең алдымен мансаппен байланысты. Ғылым «елек» проблемасына ерекше көңіл бөледі, бұл – адамдарды әлеуметтік страттарына сәйкес іріктеу және орналастыру тетігі деген сөз. Шіркеу, мектеп, тайпа, түрлі ұйымдар – тік бойлау икемділігінің «арналары» мен «көтергіштері» бұлар барлық стратификациялық қоғамдарда бар.
Әлеуметтік – мәдени үндестік туралы. Сорокиннің іргелі зерттеу көңінен белгілі болды. Бұл теорияның шеңберінде ол тарихи үрдістерді мәдениеттер тұрпаттарын фукктациялау (ауыстырып отыру) – мәдени саны жүйелер деп бағалады. Олардың әрқайсысының негізінде біріктіруші фактор ретінде үш пәнсапалық бағам бар – түпкі нәтижелі құндылықтың табиғаты (түпкі нақты болмыс), қажеттердің, олардың ішіндегі бастысы – түпкі құндылықтың табиғаты туралы көзқарас. Сорокиннің айтуынша, бұл сұраққа адамзат негізгі үш жауап берді.
Оның бірінде былай делінеді: «Түпкі шынай болмыс пен құндылықтар сезім мүшелерінің көмегі арқылы құндылықтар да жоқ». Осы пайымдауға сезімталдық деп аталатын орасан зор мәдени соны негізделген. Тиісінше, бұл соны жүйе шеңберінде дене сезімдері (аштық, шөл, жыныс ашынасы, төрт құбылысы түгелдік) басымырақ байқалады. Бұл мәдениетің шеңберінде, адам осы қажеттерді неғұрлым толық қанағаттандыру мақсатымен, соның бәрін қанағаттандырудың нақты әдістерін таңдай аады. Белсенді әдіс – ортаны кері пайдалану. Бұл мәдени соны жүйе Европада ХХІ ғасырдан, экологиялық дағдарыстар жағдайында жаңа мәдени соны жүйеге көшу басталды.
Екінші бір жауапта былай делінген: «Шынайы түпкі болмыс немесе құндылық – сезімнен тыс және болмыстан тыс құдай». Сезімталдық және өзге болмыс немесе құндылық – елес те, жалған құндылықт та. Ой-сезімі деп аталатын бұл мәдени соны жүйеге тән болып отыр. Соны жүйе христиан діні негізінде құрылған. Әлеуметтік мәдени жүйені П. Сорокин қоғам мен мәдениет аясында бір мезгілде қарастырылатын құбылыстарға жатқызады (ҮІ-ХІІ ғасырлардағы Европа), Брахманскийлік Үндістан мәдениет, грек мәдениеті – ҮІІІ ғасырдан біздің заманымызға дейінгі ҮІ ғасырға дейін және т.б.
Европада ортағасырлық мәдениетің сенуі идеосоциологиалдық мәдениеттің күйреуінен, сезімталдық мәдени жүйеден басталды. Олардың өзара араласуы нәтижесінде Европажа ХІІІ-ХІҮ ғасырларда (Грецияда бідің заманымызға дейінгі Ү-ІҮ ғасырларда) мүлде жаңа мәдениет пайда болды. Оның негізгі бағыты мынадай: объективтік ақиқат ішінара әсіресезімталдық, ішінара сезімталдық. Осы енгізілген мәдени жүйе идеалистік болып аталды.
Сонымен П. Сорокин мәдениеттің негізгі үш нұсқасын атап көрсетті: сезімталдық – онда болмысты тікелей сезім арқылы қабылдау басым алады: ой сезімталдығы онда байқамдық басым болады: идеалистік – онда тиімділік ақыл-ой басым болады. Аталған мәдени бағдарлар барлық негізгі әлеуметтік құрылымдар мен үрдістерді бейнелейді. Қоғамдағы өзгерістер, бір мәдениет тұрпатынан екіншісіне көшу қоғамдық құрылымдардың қақтығыстарымен және күйреуімен, соғыстармен, революциялармен және басқа күйзелістермен айтақталып отырады. Бір мәдени соны жүйеден екіншісіне көшер жағдайда, ескі құндылықтар күйреп, жаңалары нығаймаған шақты адам адасып қалады, ол ескіге адами күштің ықпалынсыз, кез келген жаққа тарта береді. Мұндай жағдайда ол алуан кесапатқа ұшырайды. П. Сорокиннің бұл пайымдаулары әсіресе адам мінез-қылығын түсіндіре алады, бұл жағдайда біз де бастап өткізіп жатырмыз. әлеуметтік мәдени үндестік тұжырымдамасы әлеуметтік өзгерістер мен оның диалектикасының қоғамдағы іргетастары мен қозғаушы күштерін талдап берудің алғашқы қадамдардың бірі болып табылады.
«Қоғамның біріктірілу тұрпаты» теориясы. Онда П. Сорокин келешек туралы өз нұсқасын ұсынуда мақсат етті. 60 – жылдары–ақ конвергенция теориясы шеңберінде ол қоғамның біріңғай тұрпатын құруға шақырды. Оның терминологисы бойынша, қоғамның бірлестіруге тиіс. Онда меншік нұсқаларының алуан түрлілігі, еңбекке ынталандырудың және басқарудың алуан түрлілігі және басқа пікірлер орын алды. Сорокиннің көзқарасы ұстаным ретінде өміршең болды. Адамзат қиындық көрсе де, бірте – бірте бірлесуге бет алды. Бұған европа мысал бола алады, ол Европаның ортақ үйін құруда. П. Сорокиннің бүкіл шығармашылығына интергрализм тән болды. «Мен өзімдік интергральдық дүнитаным жасап бердім, ол білімдер мен сенімдер жүйесі болып табылады, онда жаратылыстану, философия, социология психология, ибалық, саясат, экономика, өнер тағылымдары бар», - деп қорытындылады өзінің шығармашылық жолын жан – жақты білімдар ғалым. Интегральдық қөзқарас, дейді Сорокин үйлесімді, бірегей біртұтастыққа мәңгілік те соны құндылықтарды біріктіре түседі, ол материалистік және идеалистік көзқарастарда бірдей орын алады, индукция арқылы толығырақ және құнды ақиқатқа ие бола аламыз. Интегралдық ілім дегеніміз – тәжірибе жасаушы ғалымдар мен ойшылдардың ғана емес, сонымен қатар Будда мен Иисус, Конфиций мен Лаоцзе секілді ұлы діни және парасатты көсемдерден, сондай – ақ Бетховен мен Бах, Гомер мен Шекспир, Федоций мен Микельанджело секілді ұлы өнер қайраткерлерінің де білім алып отырамыз.
Сорокин қоғамның, мәдениет әлемінің, Ақиқат, Жақсылық пен Әсемділік біртұтас интегралдық құндылығын да ерекше атап көрсетеді. Сорокиннің айтуынша, табиғаттың өзінде адамның жасампаздығы мен жетілуін, адамның ақыл – ой өрісі мен мінез – құлығының дамуын, адамда және одан тыс әлемде қатынастардың өрге басуын қамтамасыз ету- адамзаттың басты нысанасы. Ол былай деп санады: өмірі өткен сезімталдық мәдениеттен келешектегі идеационалдық немесе идеалистік мәдениетке көшердегі дағдарысты жеңудің қажетті шарты өзімшіл емес шығармашылық ықылас болып табылады. Ол міне осыдан адамзаттың аса қажетті қазіргі керексінуін көре білді.
Қазан революциясынан соң КСРО - социология қысқа мерзімі біршама өрледі одан соң отыз жыл бойы бұл ғылыммен оның өкілдері тыйым салу мен қудалауға ұшырады. Жеке адам билігіне кең көлемдегі әлеуметтік және жергілікті сипаттағы қоғамдық қайшылықтарды ашу керек емес еді. Тоталитарлық жүйе оларды зерттемей ақ күн көре алатын – ды. Социология буржуазиялық жалған ғылым деп жарияланды. «Социология» деген термин пайдаланылудан қалды. ....