Жаңа уақыттың төңкерістері: себептері мен салдары (Азиядағы «Түрлі-түсті», Араб көктемі» төңкерістері). Дүние жүзі тарихы, 10 сынып, дидактикалық материал, 2 сабақ.

Араб трагедиясы: себептері, сабақтары, қорытындылар

 2011 жылдың басынан бері араб-мұсылман әлемінің көптеген елдерінде демонстрациялар мен путчаяның кең толқыны өтті. Наразылық кезінде түрлі азаматтық қарсылық әдістері қолданылды: ереуілдер, демонстрациялар, шерулер, пикеттер және митингілер. Бұл үдерістер "Араб көктемі" немесе "араб оянуы"деп аталады.

 "Араб көктемінің" оқиғалары маңызды ішкі және сыртқы алғышарттарға ие болды. Оның себептерінің ішінде көптеген сарапшылар екі негізгі факторды атап өтеді: экономикалық (стагнация, жемқорлық, жұмыссыздық және кедейлік), сондай-ақ геосаяси.

 Барлығы 2010 жылғы 18 Желтоқсанда Тунисте Мохаммед Буазизидің өзін-өзі өртеп жібергеннен кейін полицейлік сыбайлас жемқорлыққа қарсы наразылық ретінде наразылықтан басталды. Одан әрі тәртіпсіздік толқыны Ливия, Египет, Алжир, Йемен бойынша өтіп, одан кейін Таяу Шығыс өңірінің басқа елдеріне тарады. Ең жаппай демонстрациялар жұма күні жартылай дұға кейін болды және ашу күні деп аталды. Полиция күшімен ереуілге шыққаннан кейін бірінші орынға саяси наразылықтар шықты.

 2012 жылғы мамырға қарай араб төңкерістері кейбір мемлекет басшыларының құлауына алып келді. Тунис президенті Бен Әли Сауд Арабиясына қашуға мәжбүр болды, ал Алжир мен Мысырда төтенше жағдай режимін алып тастады, ал Йемен басшысы Али Абдалла Салех билікті елдің вице-президентіне берді. Ливияның көшбасшысы Муаммар Каддафидің қайғылы тағдыры бәріне белгілі.Осы революция қарсаңында араб елдеріндегі азық-түлік дағдарысын шиеленістірді, негізгі азық-түлік бағасы бірнеше есеге көтерілді, жастар арасында жұмыссыздық өсті. Мысалы, Мысырда ЖОО-ның Жас түлектерінің 50% - ы әлеуметтік тұрақсыздық орын алған.

 90-шы жылдардан бастап бұл елдерде миллиондаған білімді және жұмыссыз жастардың тұтас әскері қалыптасты. Бұл сөзсіз әлеуметтік жарылыс болды, мәселе тек уақытта болды. Ақпараттық кеңістіктің зор дамуын ескере отырып, іске коммуникацияның жаңа түрлері енгізілді – "Твиттер", "Фейсбук" және "Ватс ап". Бұл "Араб көктемі"синхронизациясының негізгі құралдарының бірі болды. Ал BBC, CNN, DW және жергілікті Al Jazeera және Al Аrabiya телеарналарының қызметі халықтың саяси процестерге одан әрі қосылуына алып келді.

 "Араб көктемінің" екінші факторы әлемдік державалардың геосаяси мүдделері болды. Төңкерістердің нәтижесінде билікке негізінен болған күштер келді. АҚШ пен НАТО, Ресей мен Қытайдың әскери-стратегиялық қатысуы, әрине, осы үрдіске байланысты болады: осы мемлекеттердің саяси басшылығында енді ислам елдері атынан "қазіргі заманғы жаһандық қауіп-қатерге" қарсы күрестің маңызды себебі болады. Осыған сәйкес, оларға тұрақты негізде араб елдерінің ішкі істеріне араласуға болады. Әсіресе мұнай және газ ресурстарына бай адамдар.

 Мысалы, Ливиядағы әскери қақтығыс нәтижесінде осы елдің мұнай аймақтары Италия мен британдықтардың бақылауына кеткен, дәл геосаяси сипатқа ие болған. Бұл оқиғалар Ливия халқының табиғи байлықтарының "бенефициары" кім екенін көрсетті.Түрлі-түсті революциялар ТМД елдерінде де, Таяу Шығыста да қарқындылық пен нәтижелілік дәрежесімен өтті. Бір жерде билік азаматтарға жол беріп, бір жерде ымыраға келген. Ал Сирияда бүгінгі күнге дейін белгісіз нақты азаматтық соғыс басталды. Сарапшылар оның негізгі себебі Сирияның созылмалы проблемалары болып табылады: иесіз, жердің шөлейттенуі, егіннің және мал басының өлімі, 20 пайыздық жұмыссыздық, сондай-ақ Башар Асадтың қатаң авторитарлық басқармасы халықтың наразылығы.

 Азаматтық соғыс басталғанға дейін сириялықтар тек әлеуметтік әділдікті талап етті-бұл ұрандармен сунниттер де, шииттер да, христиандар да, алавиттер да бірікті. Бірақ Дераа қаласында митингілерді қатаң әскери басудың нәтижесінде жағдай кең ауқымды бүкілхалықтық қарсы тұруға тез өсті. Шерушілер әлеуметтік жеңілдіктер емес, президент Башар Асадтың отставкасын талап етті. Сонымен қатар, суннит халқының басым бөлігі елдің Билік және әскери құрылымдарында алавит өкілдерінің басымдығына риза болған.

 Олар сириялық тұрақты армияға қарсы қарулы науқанды бастаған әскери отрядтарды қалыптастыра бастады. Қатты қақтығыстар бүкіл ел бойынша басталды. 2012 жылы ереуілшілер мен көтерілісшілер Сирияның еркін армиясының туымен бірікті. Содан кейін қақтығыс сунниттер мен шииттер арасындағы конфессияаралық қақтығыс сипатында болды. БҰҰ-ның охарактеризовала азаматтық

 Сириядағы соғыс ашық діни қақтығыс ретінде. Екі қарсы әрекет етуші Тараптар сыртқы қолдау алады. Сүннит көтерілістерінің жағында әлемнің 70 елінен шыққан содырлар соғысады. Алавит азшылығымен ұсынылған Сирия үкіметі Ресей мен Иранның, Ирак шиитінің және Ливан "Хезболла" тобының қолдауына ие. Сириядағы соғыс кезінде 128 мың адам қаза тауып, 2 млн-нан астам адам жараланды.

 2,5 млн сириялықтар босқындардың ресми мәртебесіне ие және Түркияда, Иорданияда және Ливанда орналасқан. Тағы 5 млн-ға жуық азамат түрлі елдерге қоныс аударды, 6,5 млн босқындар әзірше Сирия аумағында."Араб көктемі "Сирия халқы үшін" араб трагедиясы " және гуманитарлық апат болды. Мемлекетті толық қалпына келтіру үшін кем дегенде 50 жыл қажет. Соғыстың алғашқы екі жылында Сирия 100 млрд доллар көлемінде шығынға ұшырады. Мемлекет этноконфессиялық белгісі бойынша дерлік ыдырады. Қазір Сирия екі бөлікке бөлінеді. Башар Асад Президенті ел аумағының 35-40% - ын бақылайды. Түркия мен Парсы шығанағы елдерінің қолдауын ескере отырып, суннит көпшілігінің жеңісі-бұл уақыт мәселесі ғана. Содан кейін алавит халқы Ливан немесе Иранға ауысады.

 "Араб көктемінің" жалпы экономикалық бағасы 55 млрд доллардан астам, ал Сирия үшін – барлығы 100 долларды құрады. Экономистердің пікірінше, Мысырдағы, Тунисте, Ливиядағы, Сириядағы, Иорданиядағы, Ливан мен Бахрейндегі ІЖӨ 2011 жылғы көтеріліс болмаса, оған қарағанда 35% - ға төмен болады. Араб елдерінің үкіметтері өздерінің экономикалық және саяси реформаларын шындап жүргізе бастады. Үкіметтер мен парламенттер таратылып, мемлекет басшыларының жалпы сайлауы өтті, көптеген экономикалық бағдарламалар қайта қаралды. Мысалы, Сауд Арабиясының Королі Абдалла ибн Абдель Азиз жалпы құны 35 млрд доллардан асатын Азаматтарға арналған қаржылық жеңілдіктер пакетін іске асыру туралы жариялады.

 Бастапқыда "Араб көктемі" әлемдік қауымдастықпен оң өзгерістерге үмітпен қабылданды, бірақ мәселенің бағасы тым жоғары болды. Әділдік туралы армандар осы вакханалияны тоқтату ниетімен ауысты. Өкінішке орай, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі бастапқыда Сирия қақтығысын реттей алмады. Ирак және Ливия сияқты тәуелсіз мемлекеттердің ішкі істеріне араласудың қауіпті прецеденттері жасалды. Бүгін біз мұны Украина мысалында көреміз. Араб әлемінде болған оқиғалар өте үйреншікті. Демократия үшін күрес және күштік әдістердің көмегімен өз мүдделерін қорғау мүлдем қарама-қарсы нәтижеге әкелетінін нақты түсіну қажет. Мұны қажет ететін басты қорытынды-кез келген жанжалдарға жол бермеу. Әлеуметтік да, саяси да, діни де. Егер қақтығыстарға уақытында жауап бермесе, ымыраға келмейінше, келіссөздер үстеліне отырмаса, онда салдары болжанатын болады.

 Екінші қорытынды-дипломатиялық деңгейде де, әскери деңгейде де мемлекеттің қорғаныс қабілеті. Елдің тәуелсіздігін, тұтастығын және егемендігін барлық әдістермен қорғау қажет.Ақырында, үшіншісі-халықтың экономикасы мен әлеуметтік мәселелеріне үлкен көңіл бөлу. Мемлекет азаматтарды толғандыратын мәселелерді уақытылы шешуі қажет.

 Жанбота Қарашолақова, ҚР Мәдениет және дін істері агенттігінің Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығының жетекші сарапшысы, Астана

http://www.express-k.kz/show_article.php?art_id=94252