Кедергілерден өтудегі арнайы спецификалық жаттығуларды жетілдіру. Дене шынықтыру, 9 сынып, дидактикалық материал.

Жүгіру және оның түрлері.

 Адам денесін шынықтыру мен денсаулығын нығайтудың ең тиімді түрінің бірі – жүгіру.

 Жүгіру – бұлшық еттердің жұмыс белсенділігін артырудың оңтайлы және «күй талғамайтын» түрі екені белгілі. Онымен кез келген ауа райы жағдайында, жылдың кез келген уақытында топпенен де, дербес жаттыға беруге болады, бұл ретте ерекше жағдай мен қымбат құрал-жабдық талап етпейді.

 Ол үлкен маңызды ие болуымен бірге жеңіл атлетиканың негізін құрайды және спорттың көптеген түрлерінде жаттығу құралы есебінде пайдаланылады.

 Жүгірудің – денсаулыққа қандай сауықтыру тиімділігі бар? – деген сұрақ туындайды осындайда.Жүгіру «биомеханикалық дабыл» деп аталатын ерекшеліктерге ие. Аяқ жерге тигенде қарсы соққы пайда болады да, ол қан тамырлары арқылы қанның жоғары қарай ауысуына себепші болады. Жүгіру кезінде бауыр мен ішектердің дірілі өттің жүрісін жақсартады, бауыр мен ішектердің функционалдық қабілеттерін арттырады, кідірістерді жояды. Қан айналысы, лимфалар мен клеткааралық сұйық заттар жасару, жаңару тиімділігін туындата отырып ағзаны зат алмасу қалдықтарынан тазартады.

 Жүгіру кезінде қанның жүру көлімі 70мл-нен 120-140мл-ға дейін ұлғаяды. Жүректің әрбір жиырылуы басты күре тамырдың созылуын туғызады. Бірнеше жыл жүйелі шұғылданудан кейін, қан жүретін тамырлардың осындай массажы, олардың саңылауын екі есеге көбейтуге әкеледі. Жүректің әсерімен жүрек еттерінде және аяқ еттерінде ұсақ қан тамырларының саны көбейеді. Жамбас пен кеуде клеткасының қозғалысы бауырдың, асқазан астындағы бездің, ағзаның жұмысын жақсартады, ас қорыту жолдарының жұмысын белсенді етеді. Жас өскен сайын адам сүйегі минерелдығын азайтып, оның барысында олар кальциді жоғалтады да, омырылғыш болады. Түрліше зерттеулерде сүйектің жағдайы белгілі бір дәрежеге дейін жұмыс жасау белсенділігіне байланысты екендігі көрсетілген: көп жаттығу әсерімен еттер сияқты сүйек те жуандайды және көп салмақ көтеретіндей болады. Сондықтанда сүйекке көп ауырлық түсетін болса, соғұрлым жақсы болмақ. Жүзгіштерге қарағанда жүгіргіштердің сүйегі жуан екендігі байқалған. Жүгіру несеп пен өтте тас жиналу ауыруларының алдын алудың жақсы құралы екен деген де болжам бар, өйткені ол тиісті дене мүшелері мен жүйелерінің ырғақты серпілісті әрекеттерімен қосарлана жүреді. Жүгірудің нерв жүйесіне жағымды әсер ететіндігі ешқандай дау туғызбайтындығы өз алдына, сонымен қатар шынығудың тамаша құралы болып табылады. Кез келген ауа райы жағдайында жүгіруге болады және уақыт өте келе оның салқынынан болатын сырқаттарға қарсылығы дамиды. Жүгіргіштердің ағзасы жылуды көп бөлетіндіктен аз ауырады. Дене температурасының жоғарылауы ағзаға бактериялардың енуін қиындатады немесе олардың дамуына кедергі келтіреді. Жүгірумен жүйелі түрде шұғылданатын және одан жақсы ләззат алатын адам темекі тарту, ішімдік ішу секілді зиянды әдеттермен белсенді түрде күресе бастайды. Жүгіру зиянды әдеттерді өзінен-өзі жоя алмайды, бірақ денсаулықты нығайту барысында осы зиянды әдеттерге шектеу бола алады. Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі түтінінің құрамына 4 мыңға жуық химиялық заттар кіреді, олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа жуығы қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар, қолқаның созылмалы ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі. Темекі шегетін ата-аналардың жаңа туған нәрестелерінің организмінде улы газ сәби бойындағы қан құрамында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары да қолқа, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық еріткіштер: авиациялық бензин, желім, бензин, эфир, еріткіштер мен аэрозольдер буланып ауаға көтеріледі. Жүгіру, спорттық жүгіру – жеңіл атлетиканың негізгі бір түрі. Оның тегіс жерде әр түрлі қашықтыққа Жүгіру (жүгіру жолымен және тас жолмен), кедергілі (барьерлі) Жүгіру (сондай-ақ стипль-чейз), кросс, марафондық Жүгіру сияқты түрлері бар. Археологиялық ескерткіштер жүгірушілер бәсекесінің ежелгі дәуірлерден бастап дамығанын көрсетеді. Біздің заманымыздан.бұрын 776 жылы 1-ші Олимпиялық ойындар бағдарламасында жүгіруден жарыс өткен. Жарыс жолының қашықтығы 192 метр 27 сантиметрге тең болып, ол “стадидром” деп аталған. Яғни, сол кездегі жарыс өткен стадионның жалпы ұзындығына сәйкестеліп алынған. 17 ғасырдың орта кезінен бастап, Англияда кәсіпқой жүгірушілер пайда болды. Олар, көбіне, алыс қашықтықтарда сынға түсті. Қазақ халқының ауыз әдебиетінде желаяқтар жарысы туралы аңыз, әңгімелер бұрыннан белгілі. Ереже бойынша жүгіру өнері қазақ топырағына 19 ғасырдың соңына таман жетті. Ресми жарыстар, негізінен, 20 ғасырда өтті. Жүгіруден қазақ жастары арасында бірінші болып Ғұсман Қосанов 17-ші Олимпиялық ойындарда (1960, Рим қаласы) 4*100 метрлік эстафеташылар бәсекесінде күміс жүлдегер атанды. Ал қысқа спринттік қашықтыққа жүгіруші Әмин Тұяқов 1966 ж. Еуропа кубогін еншіледі. Сонымен қатар (1966 – 2000 жылдар аралығында), С.Исамбаев, Ә.Байтықов, Е.Жамбылов, Б.Күреңкеев КСРО жарыстарында әр түрлі қашықтықтарда жүгіріп, елеулі табыстарға қол жеткізді. Кедергілі жүгіруден 2000 жылы О.Шишигина Сидней Олимпиядасының алтын медалін жеңіп алды.

 Шапшаң жүгіру үшін аяқты тез-тез қозғап, кең адымдап жүгіру керек.

 Шапшаң жүгіру адымды кең ашып жүгіруге байланысты болады. Адымды барынша кең ашып жүгірген адам жүгіріп өтуге тиіс қашықтықты берілген уақытта жүгіріп шығады. Адым кең ашылмаса, қанша тез жүгіргенмен, уақыт жағынан ұтылады. Яғни белгілі бір қашықтықты көрсетілген уақыт ішінде жүгіріп өте алмайды.

 Сондай ақ жүгіруші адымын кең ашқанымен тез аттап жүгірмесе, ол жоғары көрсеткішке жете алмайды. Демек, шапшаң жүгіру үшін әрі кең адымдап, әрі тез аттап жүгіруі керек.Жүгіру-дене жаттығуларының еғ қолайлы және кең тараған түрлерінің бірі. Жүгіру бүкіл организмге жалпы физологиялық әсер етеді.Жүгірудін негізгі тәсілі- жүгіріп келе жатқанда денені дұрыс ұстай білу. Белгілі бір қашықтыққа жүгіру үшін алдымен дайындық жаттығулары орындалады. Бұл жаттығулар жүгіруші қандай қашықтыққа жүгіретініне байланысты орындалады. Дайндық жаттығуларын орындау мына төмендегі сөрелік қалыптарды үйренуден басталады.

 -қысқа қашықтыққа жүгіруге арналған төмендегі сөрелік қалып

 -ұзақ қашықтыққа жүгіруге арналған жоғары сөрелік қалып

 -сөреден шыққандағы жүгіру адамның басталуы.

 Мәселен, ұзақ қашықтыққа жүгіру керек болса, онда дайындық кезінде 100-200метр қашықтықты жоғары қарқынмен жүгіріп шығу керек. Егерде қысқа қашықтыққа жүгіру керек болса 20-30 метр қашықтықты жоғары қарқынмен жүгіріп шығу қажет.

 Қысқа қашықтыққа төмендегі сөреден жүгіреді.қысқа қашықтыққа жүгіру қозғалыстын шапшаңдылығые арттырады. Сонымен бірге кедергілерден өту де қозғалыстардың шапшаңдығын жетілдіріп, дамытады. Кедергілерден өту ептілікті қалыптастыруға да үлкен пайдасын тигізеді. Қысқа қашықтыққа жүгіргенде аяқты сілтей әрі кең адымдар жүгіру керек және шапшаңдықты бірте-бірте арттыра берген дұрыс қысқа қашықтыққаа 40,50,60,80,100,200 метр жүгірген кезде аяқты сермей ұшымен басу керек.Жүгіру кезінде денені дұрыс және еркін ұстаған жөн. Қысқа қашықтыққа жүгірудің ерекшелігі-жүгіружі жүгірер алдында түрегеп тұрмай, бір тізесін жерге тигізіп отыру қалпына төмендегі сөрелік қалыпта болады. Жүгірер алдында жерге бір тізерлеп, екі қолын сөре сызығына тіреп отырады. Осы жағдайды төмендегі сөелік қалып деп аталады. Жүгіргенде спорттық шұңқырларды даярлай білудің, сөрегедұрыс тұру мен берілген белгі бойынша жүгірудің үлкен мәні бар.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Богданов П. «Жеңіл атлетика дене шынықтыру сабағында», «Алматы» 2002 жыл, 84 б.

2. Несіпбаев Б.К. «Жүгіру түрлері», «Білім» 2000 жыл, 124б.

3. Интернет ресурстары