Жер бетінде тіршіліктің қалыптасуы. Биология, 10 сынып, дидактикалық материал.

10.3С Эволюциялық даму. Селекция негіздері. Тірі ағзалардың алуантүрлілігі

Жердегі тіршіліктің дамуы

Палеонтология мәліметтері бойынша жердегі тіршіліктің пайда болуы. Жер қыртысының пайда болуынан кейінгі Жер тарихын келесі ұзақ аралықтар эраларға жіктейді: архей, протерозой, палеозой, мезозой, кайнозой. Әр заман кезеңдерге, кезеңдер дәуірлерге, ал олар ғасырларға бөлінеді. Бұл тауарларды бөлу Жер келбетінің терең түзілістерімен байланысты, тау түзілу процестері, климаттық өзгерулер, материктер дрейфі және т.б. біздің планетамыздың эволюциясын анықтайтын процестермен тікелей байланысты.

 Жер бетіндегі тіршілік соңғы архейде пайда болған, 3,5 млрд жыл бұрын, қарапайым прокариоттар түрінде. Бактериялар және көк-жасыл балдырлар архей заманының өзінде үлкен алуантүрлілікке ие болды. Архейде тіршіліктің ары қарай дамуына бастама берген ірі ароморфоз фотосинтез пайда болды. Фотосинтез арқасында биосфера таусылмас энергия көзіне ие болса, ал атмосфераға оттегі жинақтала бастады.

Протерозой заманында эукариоттық біржасушалар, сосын көпжасушалар пайда болды. Эукариоттардың түзілуімен ірі эволюциялық құбылыстар жүрді. Мейоз және жыныс процесі қалыптасты. Жыныстық процесс арқасында организмдердің қоршаған орта өзгергіштігіне бейімделуіне мүмкіндік береді. Сондай-ақ, алғашқы көпжасушалы ағзалар пайда болды. Олар болжам бойынша балдырлар болуы мүмкін. Көпжасушалар арқасында бір организм бойында жасушалардың ұйымдасуы жүреді, түрлі қызметтерді атқаратын ұлпалар және мүшелер пайда болды. Бұлардың барлығын организмдердің кең түрде таралуына, экологиялық орталарды мекен етуіне жол берді. Протерозой соңында климаттың жылынуы жүріп, атмосферада оттегі мөлшері арта түсті. Қысқа 40 млн жыл ішінде ішекқуыстылар, құрттар, моллюскалардың алуан түрлері қалыптасып үлгереді. Осы кезде пайда болған фауна эдиакарлық деген атауға ие болған. Ол Оңтүстік Аустралияда табылған жердің атауына байланысты аталған. Протерозойдың соңғы үшінші кезеңінің жануарлары минералды қаңқалары болмаған, олардың қалдықтары сақталмаған. Сол себептен архей және протерозой криптозой деп аталады. Бұл кезде ағзаларда пайда болған өзгерістер Жердің қарқынды дамуының негізі болды. Тіршілік формаларының алуантүрлілігінің қарқындылықпен өсуі, қоректік тізбектердің ұзаруы және жоғарғы трофикалық тізбекте орналасқан ағзалармен кальций, фосфор және кремний жинақталуы арқылы минералды қаңқаның түзілуі тән. Криптозой әрі қарай нағыз тіршілікпен фанерозоймен алмастырылады. Бұл этап палеозой, мезозой және кайнозой замандарын қамтиды.

Палеозой заманы немесе ежелгі тіршілік заманы, жануарлар мен өсімдіктердің дами отырып, құрықты жаулауымен сипатталады. Кембрий кезеңінде өте қысқа уақыт аралықтарын қамтиды, жануарлардың барлық дерлік түрлері қалыптасады: ішекқуыстылар, тікентерілер, моллюскалар, буынаяқтылар, хордалылар және т.б. Трилобиттер түзіліп, қарқынды даму шегіне жетеді. Кембрийден кейін жануарлар эволюциясы негізгі типтердің мамандануы мен қалыптасуымен сипатталады.

Ордовикте белсенді тау түзілу процестері жүрген, құрлық беткейі азая бастап, ал Жердің климаты жыли бастайды. Көп бөлігі мұхитпен қаптала бастайды, ол бірден құрлықта бірден одан алшақтап орналаса бастады. Теңіздерде көптеген балдырлар мен трилобиттер тіршілік ете бастайды, оларға бүкіл өсімдіктердің жартысынан астамы үлестеріне тиеді. Ордовик қазбаларынан колониалды жартылай хордалылар тән, олар граптолиттер деп аталады, омыртқасыздар және омыртқалы жануарлардың белгілеріне ие болатын. Қарапайым омыртқалылар жақсыздар пайда бола бастайды.

Силурда тау түзілу процестері жалғасып, құрлық мөлшері ұлғайып кетеді. Теңіздерде трилобиттер саны азаяды, жаңадан шаянтәрізділер пайда бола бастайды. Омыртқалылардың панцирлі жақсыздардың массалық жаппай таралуы басталады, олардың алыс ататектері қазіргі заманғы миногалар саналады. Бұл уақыттағы маңызды оқиғалар құрлықтың суға жақын аймақтарын риниофиттер қаптап өсуі байқалады, оларды ертеректе псиофиттер деп атаған. Өсімдіктерден кейін құрлыққа жануарлар өкілдері де шыға бастайды. Жануарлардан өрмекшітәрізділер шығады.

Девонда климат салқындай бастайды. Мұхит деңгейінің ауытқи бастауынан үлкен ауданда ұсақ суларды ала бастайды. Бұтақты және ағашты плаундардың, қылқандардың, папоротниктер мен өзге споралы өсімдіктердің төменгі сатылы ормандары түзіледі. Топырақ жамылығысы қалыптасады. Жақсыз омыртқалылар тіршіліктерін жоя бастайды. Шеміршек балықтар басымдылық танытады. Сүйекті балықтардан саусаққанатты балықтар ерекше орын алады. Кезеңнің соңында алғашқы саусаққанатты балықтардан алғашқы қосмекенділер ихтиостегалар және лабиринтодонттылар пайда болған. Дәл ол уақытқа шамалас жануарлардың прогрессивті формасы жәндіктер де қалыптасқан.

Карбонда қайтадан климаттың жылынуы және ылғалдануы жүреді, бұл плаундар, бұтақты папоротниктер, гигантты қырықбуындардан тұратын тропикалық ормандар қалыптасады. Осы өсімдіктер қалдықтарынан таскөмірдің негізі қалыптасады. Карбонда бірінші тұқымды өсімдіктер тұқымды папоротниктер, қырықбуындар түзіледі. Тұқымдар арқылы көбеюі бұл өсімдіктердің материктің түбіне қарай таралуына мүмкіндік береді. Теңіздерде трилобиттер және панцирлі жануарлар жойылады. Ылғалды ормандар мен батпақтар амфибиялардың ежелгі түрлері қарқындылықпен дами бастайды. Стегоцефалдардың үлкен топтарға бөлінуі жүреді, олардың кейбіреулерді жоғарғы карбонда алғашқы бауырымен жорғалаушыларға бастама береді. Осы сәттен құрлықтың омыртқалылармен белсенді игерілуі басталады, олар құрғақ жамылғылар, қатты жұмыртқа қабығының болуымен сипатталады. Алғашқы қанатты жәндіктер тарақандар және инеліктер пайда болады.

Перм кезеңі құрғақ әрі суық климатпен сипатталады. Тіршілігін жоюға аз қалған папоротниктер орнына ашық тұқымды қылқандылар келеді, олардың кейбіреулері, араукариялар мен гинкголар біздің заманымызға да жеткен. Климаттың күрт құрғақтануынан амфибиялар саны да азайып кетеді. Құрлық омыртқалылар саналатын рептилиялар прогреске ие болады. Жәндіктердің қазіргі заманғы отрядтары пайда бола бастайды. Палеозой және мезозой эралары шекарасында көптеген жануарлар топтарының өліп бітуі орын алады: теңіз жануарларының шамамен 90%-ы және жәндіктердің 27 отрядтарынан 8-і тіршілігін жояды.

Мезозой заманы қарқынды тау түзілістерімен, континенттер дрейфі және құрғақ климатымен сипатталады. Өсімдіктер арасынан папоротниктәрізділер және жалаңаштұқымдылар, жануарлардан гигантты бауырымен жорғалаушылар дамыды. Заман үш кезеңді қамтиды триас, юра және бор.

Триаста ежелгі балықтар түрінің азаюы мен лабиринтодонттылардың қырылып кетуімен сипатталады. Бауырымен жорғалаушылардың жаңа топтары қолтырауындар, ихтиозаврлар пайда болады. Олардың кейбіреулері біздің уақытқа да жеткен. Динозаврлар ғасыры бастау алады. Алғашқы сүтқоректілер мен құстар қалыптаса бастайды.

Юра кезеңі бауырымен жорғалаушылардың суда, ауада және құрлықта таралуы жүреді. Олардың кейбіреулерінің дене ұзындықтары 35 м-ге дейін жеткен. Кесірткеқұйрықтылар түзіле бастайды. Кезең соңында қалталылар және плацентарлы сүтқоректілер пайда болған.

Бор кезеңінің басында жабықтұқымды өсімдіктер пайда болады. Олардың кейбіреулері біздің заманға да жеткен. Гүлді өсімдіктер және тозаңдандырғыш жәндіктердің салыстырмалы эволюциясы жүреді. Көпшілік рептилийлердің мамандануы жалғаса береді. Кезең соңында суық басу жүреді, су қоймалар саны кеміп, динозаврлардың жаппай қырылуы жүреді. Тропикалық белдеулерде ғана ірі рептилиялар крокодилдер сақталып қалады. Суықтану кезінде жылықанды жануарлар басымдылық танытады. Олар өз денесінің температурасын реттей алады.

Кайнозой заманы интенсивті тау түзілістері және Европа және Азияны бір континентке біріктіруі, жартылай мұз басумен, теңіздің құрлыққа келіп кетуімен сипатталады. Кайнозой – жабықтұқымды өсімдіктердің гүлдену кезеңі. Кайнозой соңында приматтар пайда болып, адам қалыптасты. Кайнозой эрасы палеогенді, неогенді және антропогенді кезеңдерді қамтиды.

Палеогенде климат жылынып, Европаның көп территориясы тропикалық ормандармен қапталып, жабықтұқымдылар, тропикалық папаротниктер қарқынды дами бастады. Мезозой соңында саны азайып кеткен жануарлар тез өсіп, алуантүрліліктері арта бастады. Тұщы сулар және теңіздерде сүйекті балықтар көбейе бастайды. Құстардың көп тұқымдастары пайда бола бастайды. Сүтқоректілердің қазіргі заманғы көптеген түрлері қалыптасады. Алғашқы қарапайым приматтар түзіледі.

Неоген тау жыныстарының түзілуінің аяқталуымен, құрғақ әрі суық климаттың анықталуымен, Антарктиданың мұздануымен сипатталады. Мәңгі жасыл ормандар жапырақты ормандармен, ашық далалы кеңістіктермен алмастырылады. Кезең соңында тундраның солтүстік облыстарында ашық кеңістікті мекен етуші сүтқоректілер пайда болады. Неоген – ежелгі адамтектес маймылдардың даму кезеңі. Олардан ерекше орынды адамның ататегі болып есептелетін дриопитектер кездеседі. Неоген соңында австралопитектер пайда болады.

Антропогендік кезеңде үлкен континенттік мұзбасулар орын алады.. Азия және Солтүстік Америка араларында жер кеңістіктік көпірлер пайда болады. Мұздықтарға жақын аймақтарда тундралық өсімдіктер және суықсүйгіш фауна қалыптасады. Мамонт, мүйізтұмсық және солтүстік бұғысы тіршілік етеді. Оңтүстік жартышарда фауна айтарлықтай өзгеріске ұшырамайды. Соңғы мұз басу аяқталған соң, Европаның солтүстігінде қазіргі заманғы географиялық аймақтар қалыптаса бастайды. Планета флорасы мен фаунасының өзгеруінің негізгі себебі адам әрекеті саналады.