«Түр түзілу» ұғымы. Түр түзілудің тәсілдері мен механизмдері. Биология, 9 сынып, дидактикалық материал.

 Қосымша-материал

 Түр – ұрпақ жалғастыру үшін будандаса алатын ағзалар популяциясы. Біртүргежататынағзалардыңгенетикалыққасиеттерінде, мінез- құлықтарында, сыртқыбейнелеріндеұқсастықтарболады. Мәселен, қабылан – үлкенмысықтектестердіңбіртүрі. Оларбір-бірінеқаттыұқсайдыжәнебір-біріменбудандасаалады. Арыстан – үлкенмысықтектестердіңкелесітүрі, оларбір-біріменбудандасаалады, біраққабыландарменбудандасып, ұрпақәкелеалмайды.

Түрдің құрылымы. Түр құрылымы оның популяциялардағы биологиялық  әрекеттердiң күрделiгiне дәлел екендiгi бiзге мәлiм. Ықшам популяциядан бастап барлық популяциялар күрделi тiршiлiкте  болады. Бұлкүрделiлiкбiрсыпыражағдайлармен: 1) популяцияныңқұрылысыменәржылдағы  өзгергiштiгiне;  2) популяцияныңгенетикалықерекшелiгiне; 3) сыртқыортаныңәсерiне;  4) сыртқыжағдайлардыңөзгерiсi мен популяцияныңреакциясынақарап  анықталады.Жоғарыда, қарапайым эволюциялық бірлік ретінде популяция ішінде де генетикалық туыстығы бар шағын топтарды ажыруатуға болады. Жануарлар мен адампопуляцияларындаондайтоптарды демдер деп, ал өсімдіктерде- биотоптар депатайды. Табиғатта популяция деңгейіненжоғарытіршілікқұрылымдарболады, оларжануарлада – нәсілдер, түртармақтарыделінсе, өсімдіктерде-экотиптер және түртармақтары депаталады.

 Жаңатүрлерқалайпайдаболады? Жаңатүрлербіртүрдіңпопуляцияларыбір-біріненбөлектенгендежәнеолардыңарасындакөбеюболмағанжағдайдапайдаболады. Бұләртүрліпопуляцияларсұрыпталудыңәртүрліболуынабайланыстытүрліжолмендамуымүмкін. Уақытөтекеле, популяциялардыңарасындағыбайланысөтеқаттыалшақтап, бір-біріменжұптасаалмайтын, генетикалықтұрғыда, бет-әлпетіндежәнемінез-құлқындаөзгешеліктерболатынжаңатүрлердіңпайдаболуынаәкеледі.

 Жаңа түрлердің түзілуі – микроэволюциялық процестің соңғы нәтижесі болып табылады. Түрдің пайда болуын қарай түрдің негізгі екі тәсілін бөліп қарастырады: аллопатриялық (географиялық) және симпатриялық түр түзілу.

 Аллопатриялық (географиялық) түр түзілу – бір кеңістікте таралған түрден жаңа топтар пайда болып, олардың әрқайсысынан жеке жаңа түрлер шығып, олардың таралу аумақтарының бір-бірінен бөлінуі. Оқшауланған факторларға әркелкі табиғи барьерлер жатады: өзен, теңіз, орман, тау және т.б. бұл түр түзілу басқаша сегрегациогенез деп те аталады, ол өз кезегінде дивергенцияға негізделіп, адаптациялық радиацияға алып келеді (әр түрлі экологиялық аймақтарға бейімделудің алшақтық нысанын көрсетеді). Меруертгүлдің (ландыш) систематикалық жіктелуі бойынша 5 түрлі бөлектенген рассаларға бөлінуі жоғары аталғанға мысал бола алады. Мұндай түр түзілу 3 кезеңде басты түр түзілу болғанымен, 4 – де құлдырап, бірнеше оқшауланған аймақтарға бөлініп кетті. Мұз басу жетпеген жерлерде ландыштар жайқалып өскен жапырақты ормандар сақталған. Одан кейінгі әлемдік жылыну кезінде меруертгүлдер (ландыш) қайта көбейді, дегенменде оқшауланған облыстарда өсімдік түрлері бір-бірінен айырмашылықтары басым болды. Атап айтқанда, европалық меруертгүлдер Кавказ аймақтарындағы меруертгүлдерге қарағанда кіші, ал Қиыр Шығыста олардың гүлсағақтары кең, балауыз тақташалары қалың болып келеді.

 Мұндай түр түзілу аллопатриялық (гректің allos– басқаша, өзгеше patris – отан) деп аталады. Ареалдың кеңеюіне байланысты түр популяциялары мен оның топтары бір-бірінен алшақтап жаңа орта жағдайлар мен ағзалар бірлестігі әсерінен өзгеріп жаңа түр бастамаларына айналады. Мұндай түр түзілу көптеген құстар мен кейбір жорғалаушыларда , қосмекенділерде, буынаяқтылар арасында кездеседі. Соңғы кезде аллопатриялық түр түзілудің негізін бастапқы түр ішіндегі топтардың географиялық оқшаулануы деп санайды. Бұл жол өте баяу, жүз мыңдаған ұрпақтар бойы жүретін әрекет. Оқшауланған түр бөліктері орасан зор уақыт аралығында өзіндік биологиялық ерекшеліктерге ие болып, оларда көбею дербестігі қалыптасады

 Қоршаған ортаның әркелкі факторына бейімделу әртүрлі аюлардың түрлерінің пайда болуына әкеліп соқты. Дарвин сипаттаған галапагосс құнақтары әртүрлі түрлерінің пайда болуы дивергентті түр түзілудің ең танысал мысалы болып табылады.

  Симпатриялық түр түзілу –жаңа түр бастапқы түр ареалының ішінде түзіледі, бұл түр тізілу жолы симпатриялық (гректің sym – бірге, patris - отан) деп аталады Симпатриялық түр түзілудің бірінші әдісі – кариотиптің жылдам өзгерісі кезінде жаңа түрлердің, мысалы, автополиплоидия кезінде түзілуі. Өсімдіктерде туыстығы жақын түрлердің хромосома сандары еселеніп келгентоптары белгілі. Сонда, мысалы, хризантема (Chrysanthemum) туысында хромосома саны екі немесе бірнеше рет еселеніп артқан, яғни 9, 18, 27, 36, 45,...., 90  хромосомалы формалары болады. Темекі (Nicotiana) мен картоп (Solanum) туыстарындағы бастапқы хромосомалар саны 12-ге тең болғанымен, 24, 48, 72 хромосомалы формалар да кездеседі. Мұндай жағдайларда түр түзілудің автополиплоидия жолымен – екі еселену, үш еселену, төрт еселену және т.б. ата-тектік түр хромосомаларының негізгі жиынтығы жолымен жүреді деп ұйғаруға болады. Симпатриялық түр түзулердің екінші әдісі– кезекті екі еселенудің гибридтелу жолымен хромосомалар санының көбею – аллополиплоидия. Соңында, симпатриялық түр түзілудің жеткілікті түрде зерттелген әдісі болып маусымдық оқшаулану нәтижесінде жаңа формалардың түзілуі болып табылады. Өсімдіктердегі анық кескінделген маусымдық түрлердің тіршілік етуі белгілі.Кейде экологиялық түр түзілудің қарастырады, ол дегеніміз - уақыт өте популяция ішіндегі экотиптерде қалыптасатын түр түзілуді айтады. Негізгі пайда болу факторы болып экологиялық оқшауланудың әртүрлі формалары табылады.

 Түр түзудің симпатрикалық жолының ерекшелігі – бастапқы түрлерге морфофизиологиялық жақын жаңа түрлердің түзілуі. Сонда полиплоидия кезінде мөлшер өскенімен, өсімдіктің жалпы көрінісі сақталып, тәртіпке сай өзгеріссіз қалады. Хромосомалық қайта құрылу кезінде де сол көрініс байқалады. Экологиялық (маусымдық) оқшаулану кезінде морфологиялық тұрғыдан әлсіз ерекшеленетін болады. Тек түрлердің гибриттік түзілуі жағдайында ата-аналық түрлердің әрбірінен ерекшеленетін жаңа түрлік формалар түзіледі.

 Микроэволюция - ағзалардың қоршаған ортаға бейімделуі деңгейін жоғарылатып, әртүрлі түрлердің түзілуіне алып келеді.