Көру және есту рецепторлары. Зертханалық жұмыс «Соқыр дақты анықтау, түстердің араласуына тәжірибе, дыбыстың ауа және сүйек арқылы өтуі». Биология, 8 сынып, дидактикалық материал.

• қосымша

Торлы қабықта жарықты сезетін жасушалар өте тығыз орналсқан. Бұл жасушалардың пішіндері таяқша, құтышалар болып келеді. Сары дақ құтышалар жасушаларының жиянтығынан түзілген, жарықты жақсы сезеді. Соқыр дақта жарықты сезетін жасушалар болмайды, жарық сәулесін қабылдамайды. Сондықтан оны соқыр дақ дейді. Соқыр дақ – көру жүйкесінің көз алмасынан шығатын жері. Таяқша тәрізді жасушалар арқылы адам түнде, ымырт жабылған кезде жақсы көреді. Құтыша тәрізді жасушалар ,тек жарық жақсы түскенде ғана тітіркеніп, заттың түсін ажыратады.А дәрумені жетіспесе жарықты қабылдау қабілеті нашарлайды.

Торлы қабықта жарықты сезетін жасушалар өте тығыз орналсқан. Бұл жасушалардың пішіндері таяқша, құтышалар болып келеді. Сары дақ құтышалар жасушаларының жиянтығынан түзілген, жарықты жақсы сезеді. Соқыр дақта жарықты сезетін жасушалар болмайды, жарық сәулесін қабылдамайды. Сондықтан оны соқыр дақ дейді. Соқыр дақ – көру жүйкесінің көз алмасынан шығатын жері. Таяқша тәрізді жасушалар арқылы адам түнде, ымырт жабылған кезде жақсы көреді. Құтыша тәрізді жасушалар ,тек жарық жақсы түскенде ғана тітіркеніп, заттың түсін ажыратады.А дәрумені жетіспесе жарықты қабылдау қабілеті нашарлайды.

Көру жүйкесінің емізгісі (диск) фоторецепторлар мүлдем жоқ. Бұл жер соқыр дақ деп аталатын жер. Соқыр дақ барлығын Мариотта тәжірбиесі арқылы дәлеудеуге болады.

Егер сол көзді жауып, оң көзбен крестке қадалсаң, онда суретті көзбен белгі қашықтыққа (жуық шамамен 25 см) жақындатқанда домалақ жоқ болады, себебі оның бейнесі соқырдаққа түседі.

Адаптция. Көздің жарық қабылдау сезімділігі заттың жарықтанғанына (осыщенності) тәуелді. Егер адам қараңғы бөлмеден жарық бөлмеге ауысса, онда алғашында көздері көрмей қалады. Бара, бара көз, сетчаткасы фоторецепторларының сезімділігі төмендеуі есебінде, жарыққабейімделеді. Бұл құбылыс жарық адаптациясы деген атқа ие. Жарық бөлмеден қараңғы бөлмеге ауысқанда адам алдымен ештеңке көрмейді. Біраз уақыттан кейін сетчатка фоторецепторларының сезімділігі көтеріледі де заттардың контуры көріне бастайды, одан кейін әр бөліктеріайқындала бастайды, яғни қараңғылық адаптация көрінеді.

Бинокулярлық көру. Заттарды екі көзбен қарап көру бинокулярлық көру деп аталады. Адам бір затқа екі көзімен қарағанда, ол екі бірдей зат көрмейді. Бұл бинокулярлық көру кезінде барлық заттардан бейнелеу сетчатканың сәйкес немесе ұсақ учаскілеріне түседі, осы нәтижеде адамның түсінігінде бұл екі кескін беру болып көрінеді.

Бинокулярлық көру затқа дейінгі ара қашықтықты, оның сыртқы пішінін анықтаған кезде үлкен маңызы бар.

Түрлі түсті көру. Адам өте көп түсті ажырата алатын қабілеті бар. Үшкомпоненттік теорияға (Ломоносов Гельлпалық) сәйкес сетчаткада қызыл, жасыл және көккүлгін түстерді қабылдайтын үш типті фотосезімтал сауытшалар бар.

Есту рецепторларының жұмысы

Ұлудененің ортаңғы жолында дыбысқабылдаушы аппарат –шытырман бар. Оның құрамында есту мүшесі арқылы қабылданған дыбыс тербелулерін жүйке жүйесіне өткізетін нейрондар мен есту рецепторы - түкті жасушалар орналасқан.

Дыбыстар шытырман ішінндегі сұйықтықты тербелткенде түкті жасушалар формасын өзгертеді. Бұл рецепторлық жасушаларда қозудың пайда болуына әкеледі.

Дыбыс тербелуінің өткізілуі. Дыбыс өткізілуінің екі түрі бар-ауа және дыбыстың сүйек арқылы өткізілуі. Дыбыстың ауа арқылы өткізілуі кезінде дыбыс тербелулері құлақ жарғағымен ұсталып, сыртқы есту жолымен дабыл жарғағына беріледі. Ол жилігі, дыбыс жилігіне сәйкес тербеле бастайды. Дабыл жарғағының тербелуі есту сүйектеріне: балғашыққа, одан төске және үзеңгіге беріледі. Үзеңгімен дыбыс тербелуі кіре беріс тесігіне қосылады да ұлудене сұйықтығының тербелуіне әкеледі. Онымен бірге түкті жасушаларда тербеле бастайды. Үлкен ми қыртысының самай бөлімінің нейрондары қозып, дыбыс сезімі пайда болады.

Дыбыс ауа арқылы өткізілгенде адам дыбысты өте кең диапазонда-1с 16-дан 20000-ға дейінгі тербелуді- қабылдайтын қабілеті бар.

Дыбыстың сүйек арқылы өткізілуі бас сүйегі арқылы іске қосылады. Дыбыс шығарып тұрған камертонның аяқшасын төбеге немесе емізік тәрізді өсіндіге қойсақ, онда адамның құлағы жабық болса да дыбыс естіледі. Бұл бас сүйек сүйектерінің дыбысты жақсы өткізуімен байланысты.

Дыбыстың ауа арқылы өткізілуі сүйек өткізгіштігіне қарағанда жақсырақ айқындалған. Егер дыбыс шығарып тұрған камертонның аяқшасын емізік өсіндісіне қойып, оны дыбыс сезіну аяқталғанша ұстап тұрып, одан кейін осы камертонды ашық есту жолына әкелсек, қайтадан дыбыс естиміз.

2- қосымша

Тақырыбы: Соқыр дақты анықтау (Мариотто тәжірибесі). Дыбыс қабылдаудың ауалық және сүйектік түрлерін анықтау.

I. Жұмыстың мақсаты:

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

II. Материалдар мен жабдықтар: геометриялық фигуралар, камертон

ІІІ. Жұмыс барысы

Соқыр дақты анықтауға арналған тәжірибені жасаңдар.

Сол көздеріңді алақанмен жауып, оң көзбен суреттегі қосу таңбасына (+) көздеріңнен 20-25 см арақашықтыққа қойып, қараңыз. Жарық көздің торлы қабатының жүйкелі бөліміне түседі. Таңбаға көз алмастан қарап отырып, орнын алмастыру қажет. Жанында орналасқан ақ дөңгелек жоғалып кетеді. Сол уақыта көздің соқыр дағына түскеніңізді анықтайсыз. Яғни, фоторецепторлары жоқ бөліміне түсесіз. Соқыр дақты анықтаған қашықтықты өлшеу қажет. Әрі қарай көзге жақындатқанда ақ дөңгелек қайта, пайда болады.

Қарындашты алып, екінші оқушы 20 см қашықтықта, жоғарыға, төменге, оңға, солға бұрылу бағатын бақылау қажет.

Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Ақ дөңгелек көзден қандай қашықтықта ғайып болады?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Суреттегі ақ үшбұрыштың көзге жақындатқан сайын бейнемен не болады? Неге?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4-қосымша

Сөздікті пайдаланып көру туралы ағылшынша сөйлемдер құрастырыңыз.