Ертегілер

Ертеде бір ғарып шал болады. Шалдың жан дегенде жалғыз қызы, мал дегенде бір көк сиыры болады. Шал бір күні көк сиырын өзенге суарып, судың жағасында дем алып отырады. Судың жанында шалдан бұрын келген үш таз отыр екен. Қасына келіп отыра бергенде бір таз «өлтіремін» деп жабыса кетеді. Шал байғұс жалынып: «Көк сиырымды берейін, қоя бер», – дейді. Қоя бермейді. «Қызыңды берсең, қоя беремін», – дейді. Шал байғұс қорыққанынан......

Баяғыда Өмірбек деген бай болыпты, байдың үш қызы болыпты. Байдың кіші қызының аты Айша екен. Айшаның ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, үріп ауызға салғандай сұлу екен.

Күндердің күнінде бір бала келіп Өмірбектің, қойын бағады. Бұл баланың келу себебі былай еді: Әкесі, шешесі ағаларынан ерте айрылып жасынан жоқшылық пен жетімдікті бірдей көріп өседі. Сонан бұл бала бір байға жалданады. Көп кешікпей сол ауылда жұқпалы ауру шығады. Ол ауылдың ақсақалдары мен қара сақалдары осы ауруды әкелген осы бала деп баланы қуып жібереді. Қашып келе жатқан баланың алдынан сол жалданған байдың баласы кездеседі. Ол аң аулап келе жатыр екен. Байдың баласы кездескен үйіндегі жалшы бала екенін танып......

Бұрынғы заманда бір хан болыпты. Ол заманда хан серіктерімен жүреді екен. Хан серіктерімен бір үлкен тауға келіпті. Оның бауырында бір үлкен өзен бар екен. Хан өзенді жағалап сейіл құрыпты. «Бұған сен бас бол!» деп біреуді хан қойыпты. Ол өңірде бір үлкен көпес бай бар екен. Көпестің жалғыз қызы бар екен. Қызы оқымысты, дүниенің тілін біледі екен.

«Мен өлгенде, әйеліме зорлық қылмасын» деп көпес ханмен тамыр болыпты. Сол шағында бай дүниеден......

Бұрынғы кезде бір бай болады, байдың жалғыз баласы болады. Бай баласына уақтылы қалың бермейді. Бала ержеткен соң, құрбылары:

— Ей, сен бізбен жүрсейші, бәленше байдың қызын алып берейік,– дейді.

— Бармаймын, – дейді бала. «Бармаймын» деген соң құрдастары одан күдер үзіп: «Қызтеке, қызтеке» деп мазақтайды. Бір күні осы өсекті баланың әке-шешесі естиді. «Дүниеқор бай жалғыз баласына әйел әпермейді» деген сөз елге де тарайды. Баласын шақырып алып бай: «Өзің сүйіп таңдап әйел ал, дәулетім жетеді. Төрт түлік малдан сауда істе, босқа жүрме, төңіректі төрт айналып шық»,– дейді.

— Жарайды, – дейді баласы. Мал алады......

Ерте заманда бір ауылдың апта сайын бір тайыншасы зым-зия жоғала беріпті. Бұл ауылдың адамдары жабыла іздесе де ешбір із-түзін біле алмапты. Тіпті көрген-білген, сезік алған бірде-бір адам болмапты.

Сол ауылдың басы қазандай, сәлдесі дағарадай Жақып деген молдасы болыпты. Молда күн сайын ұзақ намаз оқып, оның соңынан көзін жұмып алып, жарты құлаш қара ала таспиғын тартып отырып:

Айналайын, таспиғым сенен,

Ешкім күмән қылмас менен.......

Аққойлы би Тоқсаба деген кісі жолаушылап келе жатып, бір ауылдың сыртында қозы баққан жас балаға жолығып:

– Балам, бұл қозы кімдікі? – депті.

– Ата, қозы қойдікі,– депті бала.

– Әкеңнің аты жоқ па еді? – депті Тоқсаба.

– Әкемнің қара, торы, құла аты да бар, – депті бала.......

Бұрынғы заманда Нұрым деген байдың Асан, Үсен деген ер жеткен екі ер баласы болыпты. Үшіншісі туғанда атын Әнуарбек қойыпты.

Әнуарбек алты айлық болғанда әкесі, жылға жете бергенде шешесі өліп, емшектегі күнінде жетім қалыпты.

Есепсіз мал-мүлік Асан, Үсеннің еркіне тиіп бұл екеуі де шарап ішіп, құмар ойнап, барды ысырап қылып, шашып-төгіп, екі жылдың ішінде барлық мал-мүліктен бүтіндей айрылып қалыпты. Киіп жүрген киімдерінен басқа сатуға түк таба алмай, бірнеше күн аштық көріп, еріксіз біреуге малай болыпты.

Лажсыздан малайлық істейтін болған соң екеуі өзара ақылдасып:

— Біз бұл күнді, өз басымызға өзіміз іздеп таптық. Бүтін елге белгілі Нұрым ......

Ертеде Алдаберген деген шал болыпты. Шал баласыз болып, әулиеден әулие қоймай қыдырып, етегін шеңгел сыдырып, өлдім-талдым дегенде бір перзент көрген екен. Баланың атын Ғайыпберген қойыпты. Ғайыпберген он екі жасқа келгенде әке шешесі өліп, жетім қалыпты.

Ғайыпберген жастай Алдоңғар деген байдың малын бағып, күн көреді. Азып-тозып, басы таз болып, жүдеп-жадап кетеді.

Ғайыпберген жиырма бес жасқа келгенде, бай ойланып, жасынан еңбегі сіңіп еді деп, балаға бір жетім қызды алып береді. Қойдың шетіне қос тігіп, оларды бөлек шығарады. Ғайыпбергеннің қосағы өте сұлу болған екен.......

Бұрынғы өткен заманда Қожанай деген бай болыпты. Оның жалғыз ұлы бар екен, өзі қылжақбас, мылжың екен. Бай осы баласы туғанда бір молданы әкеліп атын қойдырыпты. Молдасы құрғыр жақсырақ ат таппаған ба, яки бай орамалды жақсы бермесіне көзі жеткен бе, әйтеуір баланың атын Тесікбай дей салыпты. Тесікбай ер жетіпті, өсіпті. Айтқанды ұқпайтын ақпа құлақ болыпты. Ел аузына қақпақ қойған бар ма: «Баласының басы тесік болғандықтан, миы да ағып түсіп қалған-ау», – дейтін болыпты.

Қожанай мұны естіп намыстанады, осының басын түзейтін ақылды келін іздеп табуды ойлайды.......

Өткен заманда бір тазша болыпты. Оның сұлу әйелі болыпты Заманындағы ханның баласы сол әйеліне ғашық болып жүреді екен. Хан баласы бір түнде келіп, тазшаның әйелін оятыпты.

Сонда әйелі тазшаға:

— Ханның баласы менің мазамды алды, – дейді.

Тазша айтыпты:

— Олай болса, мен бір жаққа жолаушылап кетейін де түнде қайтып келіп, аңдиын. Егер хан баласы келе қойса, оны ұстап алып өлтірейін! – дейді.......