БІРІНШІ БӨЛІМ

І

Әр соғыс майданындай, Маңғыстау мұнай майданының да өзінің маршал, генералдары, полковник, лейтенанттары, солдаттары болды. Ал біздің сөз еткелі тұрған кейіпкерлеріміз — оның маршал, генералдары, полковниктері де емес, қатардағы солдаттары мен ортан қолдай өндіріс командирлері. Әскери тілмен айтсақ, тікелей ұрыс тағдырын шешетін алдыңғы шептің адамдары, өндіріс тетіктері қолдарындағы жұмысшы мамандары.

Қысқасы, бұлар мұнай майданының алдыңғы қатары — жаны, жүрегі.

Әрине, Маңғыстауда ешкім қан төгіп, жау қолынан шаршы метр жер аламын деп жанталасқан емес. Бірақ Каспий теңізінің солтүстік-шығыс аймағын алып жатқан, солтүстік - шығысында Үстіртке жеткен, ал оңтүстігінде Қарабұғазбен шектескен, мол сулы бір өзені жоқ тек жусан, ақселеу, бұйырғын, ебелек өскен сонау шөлейт, құмайтты, сортаң жапан даланы игеру совет адамына ешбір соғыс майданынан кем тимеген. Ұлы дала өзінің ен байлығын, әрбір шаршы метр жерін орасан қиындықпен берген. Сондықтан да бұл арада бір кезде басталған мұнай тартысын Маңғыстау майданы деп атадық.

Иә, біздің бас кейіпкерлеріміздің көбі осы Маңғыстауда туып-өскен. Ата-бабалары да осы араны көптен бері мекендеп келген. Бұған қандай дәлеліміз бар? Ғалымдар бұл өлкеде түйе бұдан мың жыл бұрын сақ - сармат заманы тұсында да болған дейді. Тіпті біздің дәуірімізден бес ғасыр бұрын, осы арадан көшпенділер бұл қос өркеш жануарды Үндіге де апарған деп жазады. .....

I

Кешқұрым. Белшесінен қар тұмшалап тастаған жым-жырт баспана. Тыста ұйтқыған боран, ұлыған орман...

Бүгін таңертең осы өзіміздің Платоновкада Митрофан деген шаруа дүние салып еді, соның жаназасына үлгермей қалған әулие әкей енді біздің үйге келіп алып, шайды қайта-қайта сораптап қойып, биылғы қыста боранға үсіп өлген адамдардың қисапсыз екенін айтып құлақ сарсытып отыр.

Қарлы құйын шатырды сабалап, толассыз сыңсыған жел бой тітіренткендей, іргедегі орман да арсы-күрсі боп күңіреніп жатыр; "ертегінің ит тұмсығы өтпейтін үрейлі нуынан несі кем?" — деп ойлаймын іштей. Осы нудың ішінде қайтып шығарға жол таппай адасып жүрген жолаушы көз алдыма елестейді.

— Ay, бұл мекенде тірі жан бар ма?! — деп айқайлайды, алақаншық боранда Платоновканың жылт еткен отын байқап қалған жолаушы.

Бірақ, үскірік жел ә дегенше тынысын буып, бас-көзге сабалаған жылбысқы қар бет қаратпай, қара түнек арасынан тіршілік нышанындай көрінген үміт шырағынан адастырып кетеді. Оның үстіне біздің мынау баспана адам баласының мекен-тұрағына ұқсаса бір жөн-ау. Ертегідегі мыстан кемпірдің үйшігі де осыдан аспаған болар. "Үйшік-үйшік, шыр айнал! Артқы жағың ну орман. Есігіңді бері қарат! Есіл ерді паналат!".....

1942 жыл. Июль айының бас кезі. Біздің батальон Украинаның оңтүстік-батыс майданында. Дамылсыз қақтығыстар, ұсақ шайқастар жүріп жатқан майдан үсті кенет тым-тырыс бола қалды. Күндіз ойламаған жерден оқ жаудырып, барлау жүргізетін дұшпан «тентек» мінезін өзгерте қойды, түн жортуылын да тоқтатты... Сөйтіп, майдан даласында жайма-шуақ бір мезгіл туды.

Мұндай майдан тыныштығын сіздің кергеніңіз бар ма? Егер көрген болсаңыз, есіңізге салыңызшы!

...Сен тау төбесінде, жан-жағың шың мен құз, тастай қараңғы түн ішінде жолсыз, бұрын жүріп көрмеген қиян-қияттармен келе жатқандайсың. Бойың сергек, әр қадамың сақ, алды-артыңды аңдап, жан-жағыңа күдіктене көз жібересің. Маңайың түпсіз шыңыраулар тәрізді, енді бір бассаң құздан құлап жоқ болатындай, үнемі үрей, қорқыныш... Кей кездерде майдан тыныштығы дәл осы бір көрініске қараңғы түндегі тау төбесіне ұқсайды. Осы бір «тыныштық» кездеріңде аяғыңды жаңылыс бассаң, тұңғиық түпсіз шыңыраулар сені тартып әкетердей. Немесе бір жағыңнан әлдеқандай жыртқыш бассалғалы тұрғандай...

.....

Астылы-үстілі үйлердің бір бөлмесі еді. Бөлме іші сәнді, салтанатты. Үйдің оң жақ босағасын ала, күн сәулесімен шағылысып күміс кровать тұр. Үстінде реттеліп жиналған жүк. Төр алдына үлкен айна қойылыпты. Терезелеріме ұсталған мәнерлі ақ кестелі кружевалар төмен түсіп тұр. Оның үстіне стенасына ілінген қызыл кілем мен сырлы тақтай үйдің ажарын кіргізіп тұрған тәрізді. Төрде қызылмен қоршаған Ленин суреті.

Бөлме іші біраздан бері тым-тырыс. Ауыз үйде бір әйелдің ыңырсып салған әні мен аяғының дыбысы ғана естіледі. Ыңыранып шыққан әнге, аяқтың дамылсыз дыбысы арқылы бұл ауыздағы үйдің ас үй екенін, ондағы әнші Әсия жеңгей екенін айтпай-ақ білесің.

Құлақты ақ кастрюльге құйылған су отта қайнайды. Көбіктенген суға жеңгей әлсін-әлсін қарап қойып, пештің отын көсеп жібереді. Ақ шараға салған ұнды сырлы столдың үстіне көтеріп қойып, қамыр илейді. Сыбанылған білек кідіріссіз іске кіріскенде әлгі жеңгей ыңырсып әнді шырқап жібереді.

Ай сұқтансын аспанда,

Албырап алтын табақтай,

деп бітірді әннің аяғын Әсия жеңгей. .....

Екпін Еділді өрлеп, Жайықты жалпағынан басып, Оралдың етегіндей бұрқ-сарқ етіп, далаға бет алды.

Өр көкіректенген екпіннің ұлы қимылы Тянь-Шань етегін басып, дәл төбесінен бір-ақ секірді.

Еңбекті еңіретіп, ердің ерлігін сынап, құрғақты – шөл, шөлді көлге айналдырып ауылды екінші түрге түсірейін деді. Дабылдаған долы екпінге аяусыз асқарлар мен кертелі кезеңдер еріксіз сызылып қол берді. Қарсы шапқан қаскүнемдердің тауалын шағып, тарысын үктірді.

Жеке батырсынғандарды желкесінен басып, тізесін бүктірді. Желді жендет қып, боранын боратып, дауылын соқтырды. Әлсіз паразиттерді ұшырып әкетіп, тулаған толқынға тығып жібергенде күре тамырлары пытыр-пытыр етті. Жынды толқын үсті-үстіне сабалаң қырғидай қағып, ағызып әкетіп жатты.

Бұл кезде екпін еңбек көрігін басқан сахарадағы сансыз колхозды ауылдың ортасына барып, еңбекті өрбітіп істерін, өнімін арттырған еді.

Ұйымдасқан елден білегін сыбанып мыңдаған болашақ пролетариаттар сапқа тізілді. .....

БІРІНШІ ТАРАУ

Ордада төртеуінен басқа ешкім жоқ еді. Төрде Батуханның немересі Тоғырылшадан туған Өзбек пен Өзбекпен бес атадан қосылатын Тамғамның баласы Құтлық Темір әмір отырған. Өзбектің оң жағында Орда иесі Алтын Орда ханы Тоқтайдың үлкен ұлы Елбасмыш, ал Құтлық Темірден сәл төмендеу, оның сол жағына бас әмірші Қадақ орналасқан.

Осы Тышқан, яғни 1312 жылы Алтын Орда ханы Тоқтай дүние салған. Сонау Өргеніштен Өзбек пен Құтлық Темір көңіл айта келген. Өзбек ол кезде, қазіргідей толықпаған, сұңғақ бойлы, сымбатты жігіт еді. Әдемі қоңырқай даусымен оқып отырған жаңа үйренген құранын аяқтай бергенінде ол кенет Құтлық Темірдің оқыс қозғалғанын көзі шалып қалды. Сөйткенінше болған жоқ, сол сәтте-ақ Елбасмыш пен екеуінің қарсы алдына, өткір қылыш алып түскен Қадақтың басы топ етті. Басынан айырылған дене кеңсірігінен қан бұрқырай атып, бір орнында тыпырлады да қалды. Ал Өзбектің қарсы алдына түскен Қадақтың буырыл сақалды басы бір сәт оған бірдеме айтқысы келгендей, көзі шарасынан шыға жасаурап, тілі әлденені былдырлай еріндері сәл ашылып-жабылып жатты да, кенет тына қалды. Сол мезетте Өзбектің өзінің де оң қолы сол жақтағы қынаптағы алдаспанның тұтқасын барып ұстады. Көз ілесердей уақыт өткен жоқ, жүзі ұстарадай қылшылдаған алдаспан жарқ етіп көкке бір көтерілді де, орғи сілтенді. Құран сөзін ұйып тыңдап отырған Елбасмыш Қадақтың басы келіп алдына түскенде шошып кеткен. Есін жиып ол үлгірген де жоқ, енді өз басы анандай жерге ұшып түсті. Бұның да денесі бір орнында тыпырлады да қалды. Өзбек орнынан ұшып түрегеліп, өзіне қарап тасырайып көзін алмай жатқан басынан бөлек қан-қан денесін алдаспанымен тартып-тартып жіберді.

Бассыз денесі тіріліп кетеді деді ме екен, бұнысы несі?.....

I

Көгілдір аспан аясында жасыл орманға бөленген көгілдір қала жатыр. Қала қай жағынан қарасаң да бірдей көрінген, сан қырлы гауһар тастай жалт-жұлт етеді. Керемет көрікті. Шығыс-күнгейі мен құбыласына дейін тұтаса созылған, аспанмен тілдескен ақ сәлделі таулары қандай айбарлы, сәнді десеңдерші! Кант бастары күн сәулесімен ойнап, көздің жауын алады. Бұл көшелері, көшені қуалай жүгірген арықтары әлі асфальт пен бетонға құндақталмаған соғыстан кейінгі Алматы. Бұнда әлі алты қабат, жеті қабат үйлер жоқ. Жиырма бес қабатты «Қазақстан» мейманханасы тұрғындардың қиялына да кірмеген. Сонда да қала сандықтан алып шыққан жаннат ішіктей құлпырып тұр. Сонау аспанмен тілдескен алып таулардың қойнауларынан, шатқал, арналарынан қуалай, қаланың шығысы мен батысын ала үш өзен ағады. Шығысындағыны - Кіші Алматы өзені, батысындағыларын - Көктем мен Жаман өзен деп атайды. Шығысындағы Кіші Алматы өзені сонау тау қойнауынан сарқырай шаттана күліп, тынбай ағып, қалаға жетеді де, кіре бере екіге бөлінеді. Бір қолы тасты, құмды Кіші Алматы өзенінің арнасымен төмен қарай құлайды да, судың екінші жартысы Бас арықты беттей жүйткиді. Бас арықтан әр көшенің екі жағын ала, тарам-тарам боп, қала бойын қуалай жөнеледі. Көгал көмкерген, әлі бетон кимеген бұл арықтар, нағыз бір тау етегіндегі тас бұлақтар тәрізді көбік атып секіре, сылқ-сылқ күледі. Сулары көз жасындай мөп-мөлдір, ұрттап қалсаң, тісіңді жарардай сұп-суық. Күндіз-түні сыңғырлап жатқан ағысының жылдамдығы ұшқан құсқа пара-пар бір кереметтер.

.....

БІРІНШІ ТАРАУ

Жошы өлерінен бір жыл бұрын бесінші баласы Сибанға Орда мен Бату ұлыстарының шекарасы — Тобыл өзенінің батыс жағынан басталып Ырғыз, Жем өзендерінің бойларына дейін созылған кең даланы ұлыс етіп берген. Бірақ бұл өлке жеке Сибан ұлысы дегенмен сонау Бату заманынан Алтын Ордаға кіретін. Ақсақ Темірдің арқасында Ақ Орданың ханы болған Тоқтамысқа Сарай-Беркеге жетіп Алтын Орда тағын жаулап алу үшін, ең алдымен осы Сибан ұлысынан өту керек еді.

Бұл кезде Алтын Орда қайтадан бел алып қалған Сибан ұрпақтары бұны оңай өткізе ме? Ал Қыпшақ рулары ше? Бұлар да өз елінде әйгілі күш қой. Әрі олар Тоқтамысқа қалай қарайды? Бұған тағы ақ алдаспанның жүзімен, көк найзаның үшімен жол салуға тура келе ме?

Тоқтамыс Алтын Ордаға деген ең алғашқы жорығында осылай ойлап қатты қауіптенген. Бірақ оны Алтын Орда деген ұлы арман алға қарай жетектеген. Жолындағы дәулерді, айдаһарларды жеңіп сүйгеніне жетуді ғана тілек еткен ертегінің батырларындай Тоқтамыс, қандай бөгет болса да сескенбеуге бел буған. Және бұл жолының оң болуына Ақсақ Темірдің жәрдеміне қатты сенген. Мауараннахр секілді егін егіп, жер суғарған тұрғын жұрттың қит етсе шауып, мазасын ала беретін көршілес көшпелі елдерге Тоқтамыс тәрізді айтқанынан шықпайтын қол бала адамның хан болуы Ақсақ Темірге тиімді екенін бұ да жақсы білетін. Ал Ақсақ Темірдің көңілінен шыға ма, шықпай ма, ол Тоқтамыстың шаруасы, бұл Ақ Орда ханының теңіз тұңғиығындағы асыл тастай жүрегінің түбінде жатқан, бір құпия сыры еді. Ол сырын ешкімге айтпаған. Тек әзірге Ақсақ Темірдің дегенінен шықпайтындай сыңай көрсете берген. .....

АЛМАС ҚЫЛЫШ

Тарихи трилогия

БІРІНШІ БӨЛІМ

Ажал — үстемдігіңді жүргізудің ең берік құралы емес пе?

Бабасы Шыңғысхан бүкіл әлемді осы ажал арқылы бағындырмақ болған жоқ па еді?

Қара бұқараны өліммен әлдилеуден Шыңғыс ұрпағынан шыққан қай хан тартынған?»

Әбілқайыр ірбіз1 терісінің үстінде аунап түсті.

«Иә, өлім себу — Шыңғыс бабаның ұлы саясаты. Ол өзінің бүкіл әлемді жаулап алам деп жинаған жау жүрек ератын2 да осы өліммен қорқытып ұстаған жоқ па?.. Иә, иә, сөйткен еді ғой. Қалай делінген еді сол бір тәртіп Ясысында?»

Әбілқайыр көзін жұмды. Жақында ғана фарсы тіліне аударылған. Шыңғыс бабасының әмірі жүріп тұрған кезінде Қарақұрымда болған италиялық бір жиһанкез жолаушының жазған кітабының әрбір әрпі бақандай боп көз алдында тұра қалды. Әбілқайыр ернін жыбырлатып оқи бастады: «Монғол әскері жайында. Шыңғысхан он адам бір адамға бағынсын деп бұйырған (біздіңше оны онбасы дейді), ал ол онбасы бір жүзбасыға бас иген. Он жүзбасының үстінен бір адам қараған. Оны мыңбасы деген. Бар әскерінің басына үш ноян қойған. Бұл үш ноян барып бір қолбасшыға тізе бүккен». Әбілқайыр сәл көзін ашты. Ең қызығы ар жағы... Ол қайтадан оқи түсті: .....

ЖАНТАЛАС

Тарихи трилогия

ПРОЛОГ

Қазақтың ұлы даласын күнгей мен күншығыс жағынан алып тағадай иіле түсіп, мыңдаған шақырымға созылған дүние жүзіндегі ең биік таулар қоршап жатыр. Осы ақ басты ғажайып шың, құздар қазақ жерінің үстінен өтетін ескек желге, азынаған дауыл-боранға ғана тосқауыл емес, бұл таулар көшкен елге де, басқыншы жаудың қалың қолына да асу бермес берік қамал. Тек бір жерінде ғана бұл ғаламат қиялар, шөккен нардай, даланың бауырына кіре, жатаған тартқан. Осы тұстан Азия мен Европаның түйіскен алқабына қарай, жаратылыстың өзі жаратқан долы сұрапылымен бірге, араларына жүздеген жылдар салып фангфур ұлы хандарының, Әтилланың, Шыңғыстың құмырсқадай құжынаған қосындары төгілген. Бұл қанды жорықтар ең алдымен осы арада әлмисақтан бері егіп егіп, мал бағып, қала салып, бейбіт жатқан елдерді талқандады. Одан өтіп қазақтың көшпенді байтақ даласын қызыл қанға бояп, лек-легімен күнбатысқа қарай лап қойды. Бұлар басып өткен жерде тек күңіренген ел, күйзелген дала, күйреген қала ғана қалды.

Бұл жолғы шайқас та — соның бірі еді.

Жоңғар қақпасының етегіндегі Сойқан сайда қытай мен қазақ әскерінің алысқанына міне бір жеті болған. Бойлауық жылқы секілді бой бермей, екі жақ бірдей арандағанда, талай қанды ауыз бөрілер пұшпағынан ілінді. Жүрегінің түгі бар талай батырлар қайқы қара алдаспандардан қаза тапты. Талай албырт жас өмір сабағынан үзілген гүлдей семді. Бірақ кісі қанын толарсақтан кешіп жүрсе де селт етпейтін қолбасшылар майданға жұртты төпеп айдай берді. Сегізінші күні жасыл жібек шатырын қырық құлға көтертіп, майдан шебіне қытай боғдыханы Канси келді. Әскер басшыларын шақырып алып: .....