Қазақ ертегілерінің басты кейіпкерлері

Бижомарт Қапалбек

Қазақ ертегілерінің басты кейіпкерлері

ЖЕЗТЫРНАҚ

 Қазақ фольклорында көп кездесетін, фольклорлық мұралардың көпшілігінде әйел кейпінде суреттелетін, бойында жойқын күші бар, адамға қас кейіпкердің бірі - жезтырнақ. Ол - мифтік бейне. Жағымды кейіпкерге қарсы, оның қас дұшпаны ретінде сипатталатын жезтырнақ халықтан шыққан батырлардан жеңіліп қалып отырады. Ертегілерінде, аңшылар туралы аңыз- әңгімелерде жезтырнақ бейнесі жан-жақты сомдалады. Ертегілердің көпшілігінде жезтырнақ бейнесін ұзын бойлы, тырнақтары пышақтай өткір, жапандағы жалғыз әйел түрінде суреттейді. Алайда аңшы аңыздарында жезтырнақтар адам тәрізді жұптасып өмір сүреді, олардың балалары болады деп баяндалады.

 «... Бір күні Төлебай батыр бір баласын ертіп, аң аулау үшін тауға шығады. Олар тау аралап жүріп, осы тауда мал жайып жүрген жат адамдарға жолығады, бірақ бұлар Төлебайларға жылы жүз көрсетпейді. Осы кезде Төлебай сол маңда тұрған тастан қаланған үйлерді көреді де, соған қарай тартады. Шеткі үйге жақындай бергенде ішінен жезтырнақ шығып, Төлебайға жылы шыраймен сәлем беріп, батырға: «Аттан түсіп, үйге кіріп шай ішіп кетіңіз» - дейді...» - деген үзіндіден жезтырнақтардың адамзат қауымы тәрізді күн кешетіндігін байқаймыз.

Ал келесі мәтінде жезтырнақ бейнесі жан-жақты суреттеледі:

 «Өте ертеде өзі батыр, ақылды Арық мерген деген болыпты. Құла түзден аң аулап, от жағып, атқан елік етін қақтап, алдыға алған шақта, бір сұлу қыз бұлғалақтап жетіпті:

 «Үстінде асыл киім, теңге таққан, Аяғын басқан сайын сылдыр қаққан.

Қылмиып бір тізелеп бұраң қағып, Қыз келіп орын алды еңіс жақтан.

 Қыз отыр бір шөп алып шұқыланып, Мергеннің бар қылығын көзбен бағып.

Кезіккен елсіз жерде сұлу қызға, Мерген де таңданады қайран қалып».

 Жоғарыдағы үзіндіні, басқа да фольклорлық үлгілерді зерделей келе, бұл бейне туралы мынадай суреттемені бере аламыз:

 Жезтырнақ – имек жез мұрынды, үлкен жез тырнақты, сұлу жас әйел кейпіндегі жын-пері тектес мақұлық. Жезтырнақ - ғаламат зор қара күш иесі. Оның ащы даусы жер жаңғырықтырады. Өзінің айқайымен ол құстар мен ұсақ хайуанаттарды өлтіре береді.

Көрнекті ғалым С.Қасқабасов:

 «Жезтырнақ туралы хикаялар албасты, жалғыз көзді дәу жайындағы әңгімелерге қарағанда біршама көркемделген, тіпті шежірелік (генеалогиялық) циклге де түсе бастаған, яғни ертегі жанрына ойыса түскен.

Мұнда құр адамның жезтырнақпен кездескен оқиғасы ғана айтылмайды. Оқиға әрлене баяндалады, жезтырнақ келер алдындағы адамның жай-күйі, маңайдағы табиғат, түн сипатталады, тіпті жезтырнақтың сыртқы киімі, кескіні суреттеледі.

 «...Жезтырнақтың келер мезгілі – түн, адам әр дыбыстан сескенетін уақыт. Оның үстіне маңайда тірі жан да жоқ, айдала. Бұның бәрі тындаушыға үрей туғызары сөзсіз. Демек, жезтырнақ жайындағы хикаяларда тек оқиғаны айтуға ғана мән беріліп қоймайды. Мұнда тындаушыға қажетті дәрежеде әсер ету керектігі де ескеріледі, ал бұл – көркем фольклордың белгісі. Демек, хикая жанрында көркемделудің алғашқы нышаны елес бере бастайды, - деп қорытады [18, 79б.].

 Зерттеуші П.Т.Әуесбаева «Түркі халықтарының хикаялары» атты ғылыми зерттеуінде «Жезтырнақ персонажы түркі халықтары ішінде қазақтарға ең көп танымал. Қырғыздар «жезтырнақты» сондай-ақ «джез тумшук» деп атайды. Яғни, оның тырнақтары ғана емес, сондай-ақ мұрны да жез не темірден жасалғанының белгісі болып табылады» деген пікірін білдіреді.

 Кейбір мифтік ертегілерде жолы болғыш аңшылар жезтырнақтарды айламен жеңеді. Сондай аңыздардың бірінде іңір қараңғысында бір жас келіншектің алаулатып от жағып отырған аңшының қасына келгені баяндалады. Аңшы оны дәмге шақырады. Ол үнемі, тіпті тамақ жеп отырғанда да мұрнын жеңімен көлегейлей бергеніне қарап әйелдің пері екенін аңғарады. Әйел кеткеннен кейін аңшы оттың қасына бөрене тастап, оны өз киімімен жабады да, мылтығын оқтап, ағаш басына шығады. Түнде жезтырнақ қайтып келіп, бөренені тарпа бас салады, тырнағы ағашқа бойлай кіріп кетеді. Сол кезде аңшы әзәзілді дәл көздеп атып өлтіреді.

 Мамай батырдың жезтырнақпен қалай кездескені туралы хикаяда жезтырнақ айқынырақ сипатталады:

 «Қарасам, ұзын бойлы, қара сұр әйел. Екі қолы қусырулы, екі көзімен ішіп-жеп бара жатыр. Келіп, асулы тұрған еттің қасына отырды.

 ... Ет пісті. Бір жіліктің басын алып, ұсынып ем, аузын ашты. Аузына сүйек-мүйегімен асатып едім, ол бір-ақ толғап, сүйегімен жұта салды.

 ... Екі қолын кесіп алдым. Қолы пістедей темір, жезтырнақ екен» деген үзінділерден Жезтырнақты ерекше жылдамдықпен қозғалатын, ұзын бойлы, әйел сипатты, қара сұр түсті, көздері өткір, аузы үлкен, сұсты бейне түрінде көз-алдымызға елестетуге болады. Келесі аңызды қарайық. Онда:

 «...Арық мерген күркенің ішіне бір томар тастапты да үстіне өзінің киімін жауып қойыпты. Өзі бір қурайдың тасасына барып отырыпты. Бір мезгіл өткеннен кейін үстінде тоқсан қабат торғыны бар жезтырнақ көрінеді» деген жолдар бар.

«Құламерген» ертегісінде де жезтырнақ бейнесі былайша сомдалған:

 «Мерген: «Бұл немененің дыбысы, бұл жерде адам жоқ еді?», – деп, қайран болып тұрса, бір көк көйлекті қатын кіріп келіпті, ешбір жауап

қылмай, бір тізелеп отырыпты. Қараса, түсі сары, көзі ала және екі көзін мергеннен айырмайды.

 ...Адамнан ешбір бөтен жері көрінбейді. «Бұл қалай? Қолын көрейінші!» деп қараса, екі қолының алақаны пышақтың жүзіндей көк темір екен, саусақтарының ұшы найзадай өткір, тасқа кіріп кетеді...»

 «Есекмерген» ертегісіндегі жезтырнақ бейнесі де осыған ұқсас. Айдалада оттың басында отырған Есекмергенге жезтырнақ келіп жолығады.

 «... Қанша батыр болса да, осыдан қорқады. Жеп отырған тамағынан ет береді жезтырнаққа, бірақ жезтырнақ дәрменсіз болады, тырнағы икемге келмей жей алмайды. Есекмерген аузына қасығымен ет салады. Ақырында жезтырнақ шыдамы жетпей, кетіп қалады». Бұл сарын Арық мерген, Шора мерген ертегілерінде де кездеседі. Қай шығарманы алмайық, жезтырнақ адамға көрген беттен бас салмайды. Ол алдымен адаммен кездесіп, оның ұсынған дәмін татып, кетіп қалады. Бірақ қараңғы түсе, жолаушы ұйықтады деген кезде қайта оралып, жез тырнақтарын қадап, оны өлтіруге ұмтылады. Жезтырнақ туралы шығармалардың барлығында оның тырнақтарының ұзын, өткір екендігі айтылады. Жезтырнақтар өздерінің өткір тырнақтарын қару етіп жұмсайды. Кейде осы тырнақтарымен кісінің қарнын жарып, денесін паршалап, өлтіріп те тастайды.

Ал «Боран есімді батыр» және «Шора батыр» аңыздарында

«Жезтырнақтардың киімдері басынан аяғына дейін теңгелермен, моншақтармен, алтын және күміс түймелермен, жапсырма-ілгектермен әшекейленген. Олар жүргенде осының бәрі сыңғырлап, тіпті қаңғырлап кетеді. Жезтырнақтар мойнына моншақтардан жасалған алқа, аяқ-қолдарына жүзік-білезіктер таққан» деп суреттеледі.

 «Ертеде бір бала жүріп келе жатып, қоналқалыққа бір қалың тоғайға жетеді. Күрке тігіп, от жағып, тамақ пісіріп отыр екен, есіктен салдырлатып бір адам кіреді...

 Баланың ұзатайын деп жүрген бір қарындасы бар екен. Соның сәукелесі жоқ екен. Соған жезтырнақтың нәрсесінен бір ғана әшекейлі сәукелені алады...» деген үзіндіні немесе «Боз атты Боран батыр» туралы аңыздан алынған:

 «...Күндердің күнінде Боран батырдың қызы ұзатылатын болады. Қыз ұзатыларда әкесінен жезтырнақтың теңге-моншақтары мен жез тырнақтарын қалайды...» деген жолдарды сөзіміз дәлелді болу үшін келтіруге болады.

 Ал «Шора батыр» ертегісінде «кіндігі кәдімгідей, осы екі-үш қарыс болат болады екен, тырнағының бәрі болат болады екен. Үстіне салған өңкей сөлкебай - алтын менен күміс шашбауы» деп сипаттайды. «Арық мерген» ертегісінде де жезтырнақты үстінде тоқсан қабат торғыны бар, алтын- күміске малынған, жез тырнақты әйел кейпінде суреттейді.

 Ш.Уәлиханов: «Жезтырнақ» – әйел кейпіндегі жын (дух). Ол орманда өмір сүреді. Жезтырнақ туралы аңыздар көп» – деп жазса, профессор С.Қасқабасов: «Жезтырнақтың әу бастағы түпкі мифологиялық қызметі қамысты даланың, ну орманның қожайыны (рух-иесі) болуы ықтимал. Кейіннен әлемдік дін ығыстырғанда оның бейнесі хикая жанрына ауысып,

өзгеріске ұшырап, енді зияндас кейіпкерге айналып кеткен» [18] деген пікір білдіреді.

 Ғалым С.Қондыбай «жезтырнақ – тұрақты сюжеті бар келіншек сипатындағы мифтік бейне. Оның атрибуты – алтыны бар шилан, күміс шашбау. Үңгірлерінде мол қазынасы бар жезтырнақ – ежелгі аңшылардың пірі, аңдардың қамқоршысы болған «Арғы - Әженің» эволюцияға ұшыраған параллелі» [12] деп түсіндіреді.

Ал зерттеуші П.Т.Әуесбаева «Түркі халықтарының хикаялары» атты

ғылыми зерттеуінде жоғарыдағы ғалымның пікірін нақтылай келіп: Бұл тұжырым аңшы мен аңдар қамқоршысының арасындағы антагонистік қатынастың себебін ашары сөзсіз. Сондай-ақ жезтырнақтың арғы тегі аңшылардың да құдайы екенін оның аңшымен табақтас болуынан тануға болады. Аңшы түйсік тұрғысында онымен өз олжасынан ет бөлісіп отыр. Алайда аңшы жезтырнақ мекенінің бір заңдылығын бұзғаны байқалады. Хикаяларда бұл ашық айтылмайды, бірақ «Жезтырнақ» деген мәтінге көңіл бөлейік: « – Мә, мына етті же! – деп жезтырнаққа береді. Сөйтсе, жеңінен саусақтарын көрсетпей, жезтырнақ етті алады да аузына салып, қайтадан жеңімен қолын жабады. Сөйтсе, Шора батыр жаңағы пышақтың ұшына шаншып берген майын шөпке сүртетін көрінеді. Сөйтсе, жезтырнақ айтады:

– Ие, сіз майды шөпке неге сүртесіз? – дейді де, сонымен теріс айналып жөнеледі». Үзіндіден байқағанымыздай, жезтырнақ Шора батырдың майды шөпке сүрткеніне реніш білдірді. Яғни, Шора аңшыларға аң қамқоршысы тыйым салған нәрсені істеп, жезтырнақ алдында жазықты болды. Мұндай жезтырнаққа қатысты аңшы тарапынан болған әбестік «Мерген мен баласы» мәтінінде де байқалады: «Мерген жеп отырған етінен беріп еді, келіншек қолын көрсетпей, жеңімен алып жеді. Бұдан соң мерген еттің сүйегін мүжіп отырғанда: – Асылды асылға салдың-ау, – деп, келіншек кетіп қалды».

 Бұдан байқайтынымыз, жезтырнақ аңдар қамқоршысы ретінде аңшыларға өз мекеніне кіруге, аң аулауға рұқсат береді, мұны оның аңшыға жасырынбай келіншек кейпінде келуінен, берген етінен бас тартпай жегенінен білеміз. Бірақ аңшылыққа немесе аңдарға қатысты тыйым салынған нәрселер істелінсе, ол аңшыны өлтіруге барын салады.

 Хикаяда жезтырнақтың ұрланып, аңшыға бетпе-бет келмей түн ішінде өлтірмек актісі оның құдайлық статусынан айырылып қалғанының белгісі болып табылады. Хикаяларда жезтырнақ өлімі үшін кек алушылардың бір текті болмай, жалғыз көзді дәу (немесе төбекөз), таутайлақ, айдаһар сияқты персонаждардың орын алуы оның құдайлық мәртебесі жоғары болғанын растай түседі [11, 89б.], - деп қорытады.

 Бұл пікірді туваның «чес дыргак» туралы бір мифі растай түспек. Мифте: «Менің әкемнің аты – Донгак Сульде. Ол бала кезінде бір байдың қойын баққан. Оның қыстауы Қызыл-чурек тауының қасынан ағатын Дагыр- Шеми өзенінің маңында болған. Ол қой жайып жүріп бір ақ боз ат мінген сұлу қызға кездеседі. Оның жез тұмсығы, жез тырнағы, басына киген бұлғын бөркі, ал үстінде жеңі құндызбен жұрындалған тоны бар еді. Ол қайдан пайда болды, мұны әкем біле алмайды. Дәл сол күні бір қозы туады да, аяз

күшейгендіктен үсіп өлген екен. Бұған шопан алаңдап, қайғырып жүреді.

«Неге жылайсың, балақай?» – дейді салт атты жолаушы. «Жаңа туған қозы өлді, соған жылаймын», – дейді көз жасы мөлтілдеп. «Сен жылама, саған өмір тұмарын берем», – деп жұбатады оны бейтаныс жез тұмсықты, жез тырнақты сұлу. Жұбатады да оған қоржынынан ақ талқан секілді аппақ ұнтақты ұсынады. «Мен қорқам», – дейді бала. «Неден?» «Байдың қамшысынан». «Сен осы ақ талқанды іше сал, ештеңеден қорқушы болма, сенің өмірің ұзақ және бақ-дәулетті боласың, ешкімге бағынышты болмайсың. Бірақ менімен кездескенің туралы ешкімге тіс жарып айтпа, егер айтатын болсаң, сол сәтте дереу өлетін боласың», – деп ескертеді.

 Шопан бала дуалы ақ ұнтақты ішіп жібергенде ақ боз атты сұлу қыз да дереу ғайып болады. Расында менің әкем тоқсан тоғыз жасқа келіп, көп ұрпақ сүйіп, жақсы өмір сүрді. Әкей өлерінде мені оңаша шақырып алып, өзінің жезтырнақты сұлуға кездескені туралы хикаяны айтып берді де жантәсілім етті».

Көріп отырғанымыздай, Тува фольклорында сақталған бұл сюжетте

«чес дыргак» жауыз емес, керісінше қамқоршы бейне міндетін атқарушы әрі өзіне кездескен жанға құпиялықты сақтау жөнінде шарт қоюшы ретінде сомдалады. Біз кездестірген мәтіндерде жезтырнақ кездескен адамын қапияда бас салатын зұлым бейне ретінде сомдалған. Сол себепті де қазақ фольклорындағы жезтырнақ тек қана жағымсыз сипатқа ие қаскөй күш дей аламыз.

 Қорыта айтқанда, қазақ фольклорындағы жезтырнақ - тау мен тасты, болмаса орманды мекендейтін, жұптасып өмір сүретін, адамнан өткір тырнақтарымен ерекшеленетін, бар күш-қуаты өткір тырнақтарына жиналған сұлу келіншек сипатындағы қаскөй күш.

ПЕРІ

 Адамзатқа құпия тылсым дүниемен байланысты сомдалатын қазақ фольклорының хикая жанрының кейіпкерлері - перілер. Олар негізінен орманды жерлерді, болмаса елсіз құла дүзді мекендейді. Перілер – адамға дос та емес, адамға қас та емес аралық бейнелер. Олар азамзатқа көрінбей, бұл дүние мен ол дүние аралығындағы тылсым әлемде өмір сүреді. Құламерген ертегісінде: «Біз көшпелі пері боламыз, еліміздің ғадеті адамзат тұрмайтұғын жерде тұрамыз. Әгар қапыда адамзат көрсе, соған қыз береді. Ол қыздың әкесі періге патса болады. Он сегіз мың ғаламда адамзаттан қасиетті нәрсе жоқ. Білмеймісің, Құдайдың досы пайғамбар бәрі адамзаттан емес пе?!» деген үзінді бар. Осы үзіндіге қарап ата-бабамыздың перілер әлемі туралы түсінігін көруге болады.

 Шығыстық қисса-дастандар мен аңыз-әпсаналардағы перілердің тұрақты мекені – Қап тауы мен Иранбағы. Едігенің әкесі Мәулімниязға перінің қызы: «Қап тауының ар жағында, көзді қара судың бойында менің мекенім бар. Сол арадан мені іздеп тап, екеуіміз дәурен сүрейік», – дейді. Сейфүлмәлік сүйген жары Бәдіғүлжамалды жер шарын кезіп жүріп, әрең дегенде Иран бағынан тауып табысады. Қазақ жырларында да, шығыстық дастандарда да басты кейіпкер перінің қызын түсінде көріп, не суреттегі сұлу дидарын көріп өлердей ғашық болады. Жігіттің пірінен не болмаса ата- анасынан рұқсат алып, қызды іздеген сапарының ақыры перінің қызына үйленумен аяқталады. Осы дастандардағы пері қыздарының кескін-келбеті, портреттері бір-біріне жақын, ұқсас. Көбіне олардың шаштары ұзын, дене бітімі сұлу, терісі аппақ және ұшатын қанаттары болады. Пері кызының толық сипаттамасы Нұртуған жыраудың «Едігесінде» былай көрінеді:

«Біз пері деген халықпыз, Періштеден төмендеу.

Адамнан артық үлесі. Нағыз таза болады Перизаттың кеудесі... Пері халқы ұшады, Өзгеріліп болымы.

Қолтығының тесігі Ұшатын қанат орыны... Басқасын көр, болмайды Етегін пері көруге,

Солай қып Құдай жаратқан. Қайымдап суда жүзуге...»

 Фольклорлық туындыларда періні бір қауым ел деп суреттейді. Олардың өмір сүру салты да адамзатқа ұқсайды. Перінің қыздары қас сұлу болып келеді. Ел аңыздарына қарасақ, перінің екі түрі - мұсылман және кәпір перісі болады екен. Мұсылман перісі көбіне адам үшін зиянсыз болады.

Ертөстік ертегісіндегі жар басында тігулі тұрған жарты лашықтың иесі

- перінің қызы Бекторы адамға кесір әкелетін сиқыр ретінде суреттеледі.

Кенжекейдің көші тұсынан өтіп бара жатқан кезде лашығынан шығып, шайқақтап, тиісе сөйлеген перінің қызы Бекторы Ер Төстік пен Кенжекейдің алдағы өміріне көп қиындық туғызады.

 Енді перілердің сипаты суреттелетін фольклорлық мәтіндерге тоқталайық:

 «Құламерген» ертегісінде пері қызының сұлулығы былайша суреттеледі: «Бір уақытқа есік ашылып, бір қыз үйге кіріп келді, қараса, сұлулығы толған айдай, үстіндегі киімі қызыл алтынға қарық болған, сәулесі қараңғы үйді жарық қылады. Мерген қорқып, орнынан тұрайын деп еді, қыз келіп: «Тұрма, өз нәсіліңді өзің қор тұтпа!» – деп тұрғызбай, қолын ұстап, көрісті, мергенге сүйеніп отырды.

 Перілер туралы «Еділ – Жайық» пен «Сарымерген» ертегісінде былайша баяндалады:

 «Түпкі тегі қыпшақ Еділ – Жайық деген ағайынды адам бопты. Мерген бір күні «Құлан суаттың» басына кеп түнеп жатса, түнде бұлақтың арғы бетіне бір ел келіп қонып жатады. Малы ылғи құлан. Уық, кереге, шаңырақ – бәрі алтын мен күміс. Киіз орнына ұстағаны – ылғи жібек пен торғын. Қазықтары алтыннан, тоқпақтары – күмістен, желі арқаны жібектен. Шатырлатып құланның қодығын байлап жатыр» екен. Есі шыққан қу жарғақ Жайық аңқиып қарап тұрғанда бір келіншек сылаң етіп жетіп келіп: - Жезде амансыз ба? - деп шатырға ертіп барады. Ай десе, аузы бар, күн десе, көзі бар, бір қасық сумен жұтып қойғандай сұлу қызды оң жағына отырғызады. Жайықты қымыздатады. Қыздырады. Қызығына қандырады. «Көрген дәурені бар өміріне татырлық дәурен болады».

 Осынау таңғажайыптың өзінен маужырай бастаған қу жарғақ Жайыққа қыз: «Ұйықтай көрмеңіз. Бір күнгі ұйқыға менің татымағаным ба? Осы түн ұйықтамаңыз. Сонда осы тігулі шатыр, салулы төсек, мына отырған мен – басыбайлы Сіздікі боламын. Егер ұйықтап кетсеңіз, сіз маған, мен сізге жоқ боламын. Жарық дүние екеуімізге арам болады. Мен анау елде ешкімге тие алмаймын. Байы өлген қатындай бетім жаралы, басым қаралы күйінде қаламын. Бұл жүргендер «көшпелі дүние» деген дүние. Жан көрінсе, көрінбеген бойымен көрінбей көше береді. Егер жазатайым өздерін бір жан көріп қалса, өстіп сылап-сипап, жалынып-жалпайып бір қыз беріп құтылып кетеді. Сен бұрын көріп қалдың. Сол себептен жалпақтап жатыр. Өзіңізді де, мені де аяңыз» дейді жалынып.

 Жайық уағда бергенімен, қымыз бен қыздың буы масайтып, ұйықтап қалады. Ояна келсе, арқасындағы төсеніш, атын арқандаған жібек арқан мен алтын қазық қана қалыпты. Өкінеді. Бір жыл «Құлан суатын» күзетеді. Жыл толғанда, құланға мінген қара киімді әйел кеп: «Міне, Жайық, балаң!» - деп шүмегі алтын, түбегі күміс бесіктегі баланы тастап кетіпті. Баланың атын Құлан қойыпты, Құлан қыпшақ содан тарапты – мыс».

 Перілер туралы аңыздар осы сарындас болып келеді. Ол аңыздарда түгел дерлік перінің қызы жігітке оқыста кездесіп қалып, некелеседі. Алғашқы неке түні жігітке ұйықтамау керектігін ескертіп, егер осы шартты бұзса, екеуінің ешқашан бірге болмайтындығын айтады. Таң алдында ұйқы

қысқан жігіт уәдесінде тұра алмай, көзі ілініп кетеді. Сол кезде перінің қызы ғайып болады.

Ал ертегілердегі перілер бейнесі аздап басқаша өріледі. Мысалға

«Ұшар хан» ертегісін алайық:

 «Баяғы өткен заманда Ұшар хан деген хан болыпты. Сол хан жас кезінде «ай десе, аузы, күн десе, көзі бар» асқан тамаша бір сұлу қызға ғашық болады. Қызды іздеп, жер бетінен еш таба алмайды. Хан қызды іздеп таба алмаған соң, бір өнерпаздан оқып, аспанға ұшу өнерін үйренеді. Сол өнері бойынша аспанға ұшып, қызды отыз жыл іздеп, қолына түсіре алмайды. Қыздың ұстатпайтынына көзі жеткен соң, хан қыздың суретін іздеп тауып алады да: «Қой, жас болса өтіп барады, енді әйел алып, үй болатын уақыт жетті», - деп басқа әйелге үйленіп өмір сүре береді».

 Көріп отырғанымыздай, ертегі қаһарманы перінің қызына көрмей тұрып ғашық болып, оны іздеп әуре-сарсаңға түседі. Ал аңыздарда перінің қызы жігітке өзі келіп жолығады немесе кездейсоқ кездеседі.

 Ертегі сарыны бойынша қыздың суретін көріп ғашық болған бас қаһарман: «Сол қызды іздеп қаңғырып жүріп өлсем де арманым жоқ!» - деп елінен безіп кетеді. Осылайша ғашығын іздеген бас кейіпкер небір қиыншылықтарды жеңіп, сапар барысында жолыққан сиқырлы көмекшілерінің арқасында перінің қызы мекендейтін жерге де келіп жетеді. Мысал үшін ертегіден алынған үзіндіге зер салайық:

 «...Жандыбатыр мешітке де жетті. Шал айтқандай, барлығын да істеді, дуал да тесілді, маймыл да өлтірілді. Қыз келіп намазға бас қойғанда, бала шалдың айтқанын істей салды. Қыз ашумен баланы қырық кез мешіттің төбесіне апарып екі соқты, үшіншіге келгенде әлі құрып, төмен түсіп, қыз жерге құлады. Есі ауып қалса да, бала ұстаған жерінен айрылмады. Қыз шаршады: «Сен мендік, сен мендік!» - дей берді. Бала: «Кітабыңды бермесең, жібермеймін!» - деді. Біраз алысып, ақыры қыз баланың мықты екенін сезген соң: «Мә!» - деп кітапты қойнынан алып, балаға ұстата берді. Сөйтіп, екеуі сүйісіп қосылды. Неше жыл іздеп жүрген сұлуына қолы жетіп, баланың көңілі жай болды...»

 Көріп отырғанымыздай, ертегілерде бас қаһарман өзі сүйген перінің қызына қосылады. Сонымен бақытты өмір сүреді. Ал аңыздарда бас қаһарман перінің қызына бір сәтке қол жеткізгенімен, одан айрылып қалады. Бұл ертегілердің мифтік сананың балаң кезінде туындағанына мысал бола алады.

 Аңыз-әпсаналар мен қисса-дастандардағы пері қыздарының аққуға, кейде кептерге айналып кететін де қасиеті бар. Су қоймасына қонған пері қыздары суға түсу үшін қанаттарын жағалауға қалдырып кетеді. Кейіпкер бір қыздың қос қанатын ұрлап алады. Киімін алдырған пері қызы қашан қанатын қайырып алғанша жігіттің жанында калады. Пері қызы кейін жігітке қайда болатынын айтып, мекен-жайын көрсетіп, ұшып кетеді. Ал басынан көп қиыншылықтарды өткерген басты кейіпкер шығарма соңында мақсатына жетеді. Алайда таза шығыстық сюжеттерге құрылған дастандардағы пері қыздарының айналасындағы елмен қарым-қатынасы адам баласының жүріс-

тұрысынан көп ерекшеленбейді. Перілердің зәулім сарайы, зыр жүгірген адал қызметшілері бар. Балаға тәрбиеші пері қарайды, отбасында жасы үлкендерге үнемі құрмет көрсетіп отырады. Мысалы, «Сейфүлмәлік» дастанында басты кейіпкер Бәдіғұлжамалға қосылу үшін оның әжесінің батасын алып, әкесінен рұқсат сұрап беруін өтінеді. Пері әке қызын адам баласына ұзатып жатып, ұлан-асыр той жасайды. Қызына елде жоқ жасау береді. Мұндайда жыршылар перілер ортасын сипаттап отырып, өздері өмір сүрген қоғам келбетін бейнелейді,нақтылықтан алыстап кетпейді. Шығыстық дастандарда пері қауымының жігіттері жайында көп айтылмайды. Бірақ пері қыздарының әкелері үнемі назарда болады.

 Шығыстық қисса-дастандардың оқиғалық желісінде бір-бірін сүйіп қосылған адамзат пен періден туған ұрпақтар жайында мүлде сөз болмайды. Ал қазақ эпосы мен аңыз-әпсаналардың көбінде басты кейіпкердің анасы пері қызы болып келеді. Мәселен, «Едіге» жырының бір нұсқасында перінің қызы Баба түкті шашты Әзизге: «Ішімде алты айлық балаң кетіп барады, Құмкент шаһарының қасына балаңды тастап кетермін, өзің іздеп тауып ал деп аспанға ұшып кетеді. Баба түкті шашты Әзиз Ніл дариясының жағасын кезіп жүріп: Құмкент шаһарының қасында жібек орамалға ораулы жатқан баласын тауып алады, елсіз-күнсіз жерде туды деп атын Едіге қояды.

 Ал «Аңшыбай батыр» жырында жетім Аңшыбайға аққу кейпіндегі қос аққу – мұсылман мен кәпір пері қыздар бірдей тұрмысқа шығады, батырға көмектеседі. «Көрұғлы» дастанында жүз жиырмаға келгенше аттан түспей ел қорғаған Көрұғлы батыр Ағажүніс, Мысқал, Гүлнар атты үш періге үйленеді, өмірде перзентсіз болады.

 Ел аңызы Асан қайғының да асыл тегін періден таратады. Бұл туралы аңыздар Орталық ғылыми кітапхананың Қолжазба қорында сақталған. Соның бірін 1934 жылы Қыпшақбайұлы Сқақбектің айтуы бойынша Мадияр Ермағанбетұлы жазып алған (333-бума, №9).

«Қасенхан бір күні Ғұзайнұр деген кісіге:

• Маған арнайы бал ашып беріңіз, – депті. Ғұзайнұр Қасенге арнайы бал ашып, Қасенге айтты:
• Сенің талайың су перінің патшасының қызы нәсіп болады екен, – депті. Қасен:
• Маған ол қыз қайдан кез болады екен? – деп сұрапты. Ғұзайнұр:
• Ол қыз саған Еділ, Жайық, Ертіс – осы үш өзен тұстарына қармақ салсаң, кезігеді. Судағы қармағыңа ілінеді, – деген соң Қасен осы үш өзенге бірнеше жыл қармақ салады.

 Ақыры ұзын аққан Ертіс өзенінің аяқ кезінен қармағына бір сандық ілініпті. Қасен асығып сандықтың аузын ашса, ішінен жаннан асқан бір сұлу қыз шығады. Қасен қуанып: «Баяғы Ғұзайнұрдың айтқан қызы осы болар» деп ойлап, қыздың сұлулығына қызығып өзі алады. Әлгі қыздың ерді сыйлап күту тәрбиесі әйел затынан артық болады. Бірақ сөйлемейді. Сөз сұрасаң да үндемейді. Ал Қасен айтқан сөзін құлағы бар адамдай естиді. Қасен қыздың қалайша сөйлемеуіне таң қалады. Құлағы жоқ дейін десе, айтқанды ұғады және тындырып істейді. Тіл бар десең, тіл қатпайды. «Бұл мені менсінбей

жүр» деп те ойлап қалады. Ақыры мұны базарға ертіп апарып, оны-мұны көрген соң сөйлер деп, базарға апарады. Екеуі базар аралайды. Әлгі әйел бір жерге келгенде басын шайқап тоқтап тұрады. Қасен:

• •  Неге ренжідің? – деп сұраса, бұрынғы қалпынша үндемейді. Тағы бір ретте базар аралап жүріп, тұра қалып ренжіп қалады. Қасен сұраса үндемейді. Тағы бірде базар аралап жүргенде тұрып, бұрынғыдан да қатты ренжиді. Қасен әйелді жапан түзге ертіп шығып, әйелден сұраса, үндемейді. Қасен ашуланып:
  •  Тілің бар, неге сөйлемейсің? – деп таяқпен әйелді әбден ұрады. Таяқ өткен соң әйел айтады:
  •  Сен маған не айт дейсің? Менің сөйлемеуім біздің заң бойынша бала тапқанша сөйлемейді. Егер қорқып сөйлесе, тиген адаммен бірге болуға рұқсат жоқ. Мен сені менсінбей ренжіп жүргенім жоқ. Мен енді сөйледім. Енді сенімен бірге жүре алмаймын. Менің сөйлемеу себебім осы еді. Менің ішімде алты айлық балаң бар. Осы балаңды баяғы мені алған жеріңнен бар уақытында алып құш! – деп кетуге ыңғайланады. Қасен:
  • Тоқта, бағана базарға барғанда үш мәрте ренжіген себебін айтып кет,
• дейді. Сонда қыз айтады:
  •  Бір жігіт өрік алып, етін жеп болып сүйегін тісіне салып шақты. Соған ренжіп, оның төлегені бір тиын еді, түкке тұрмайтынға бола тісін мұқалтқанына ренжіп едім. Тағы біреу келіншек алып той қылмақ болып, мал сойып, қанша қымбат жеміс алып, ең соңында тұз алмақ болып саудаласып, бағасына келіспей, тұз алмай кетті. Сол жігіттің ақымақтығына ренжіп едім. Қанша тамақ болса да, тұзсыз дәмі бола ма деп. Үшінші бір жігіт бір етік сатып алды. Сатушыдан етік үш жылға бара ма деп сұрады. Өз өмірі бір жылдан кейін өлерін білмегенін ренжіп едім, – деді де, «қош бол!» деп ұшып кетеді. Осыдан кейін Қасенхан осы қыз кез бола ма деп Сарыарқаны түгел кезіп жүріп, әр нәрсені уайым қып айта беріпті. Мәселен:

«Құйрығы жоқ, жалы жоқ Құлан қайтіп күн көрер.

Құлағының жүні жоқ Қоян қайтіп күн көрер. Аяғы жоқ, қолы жоқ

Жылан қайтіп күн көрер», - деп әр сөзді айтып қайғыра берген соң, Қасенхан аты жойылып «Асан қайғы» атаныпты».

 ЗерттеушіП.Т.Әуесбаева«Түркіхалықтарыныңхикаялары»атты ғылыми зерттеуінде «Түркі халықтарында перілер көбіне ару қыздар түрінде суреттеледі, тіпті ертегілік перілер сұлулық символы болып табылады. Хикаяларда да олардың ерекше көріктілігіне мән беріледі, бірақ адами кейпінің өзінде зооморфты белгілері көрініс береді» - деп пікір білдіреді [11].

 Аталған еңбекте перілерге қатысты түркі халықтарына танымал үш сюжетке төмендегідей талдау жасайды: «біріншісінде, суда шомылып жүрген перінің құс киімін ұрлап алып немесе ұстап алып, өзіне жар болуға мәжбүрлеу. Пері әйелдікке келіскенімен, міндетті түрде шарт қояды, бұл шарттардың мазмұны адам мен пері екі дүниеге тиесілі екенін еш уақытта

ұмытпауға саяды. Осы мазмұндас хикаялардың шығу тегі мифтен басталып, ертегіге ұласып жатады. Бұл сюжеттің екі шешімі бар: періден Жалғыз көзді дәу сияқты адамзатқа пәле келтіретін қаскөйдің дүниеге келуі не Едіге, Шыңғысхан сияқты қасиетті баланың тууы. Қорқыт Ата кітабындағы Жалғыз көзді дәудің пайда болуы жоғарғы статусты құдай қаһарының көрінісі болып табылады, яғни адамның перімен жыныстық қатынасқа түсуі оның мәртебесін түсіруі деп бағаланады. Бұл сюжетте пері адамға қатысты әлі де өзінің құдіретті екенін көрсетеді. Ал осы сюжеттің екінші шешімінен періге қатысты адам мәртебесінің жоғарылауы байқалады. Л.Я.Штернбергтің айқындауынша, бұл ерекше адамдардың қасиеттілігін құдай тарапынан таңдауға ие болғандығымен түсіндіру мотивімен байланысты. Сондай-ақ некесіз туған нәрестенің немесе қоғамдағы статусы төмен баланың мәртебесін көтеруде перілік тегіне сілтеме жасау дәстүрінің орын алуы перілердің құдай текті екендігінің елесінің сақталуына қатысты деп білеміз. Екінші сюжет бойынша, пері белгілі бір кезеңде (мысалы, 50 жылда) адамнан ұрық алу мақсатында жерге түсіп, жас жігітпен жыныстық қатынасқа түседі. Алайда бұл қатынас адам үшін өте қауіпті: ол науқасқа айналып, естен танып, жынданып, тез арада қайтыс болады. Сондықтан адамдар оларға кезікпеуге тырысады. Олармен негізінен тек ерекше қасиеті бар бақсы- шамандар ғана қарым-қатынас жасауға мүдделі. Үшінші сюжет түркі халықтарында кең тараған – перілердің бақсы, шамандардың жындар әлеміне тиесілі жасағы, көмекшілері ретінде қызмет етуі. Бақсы қарамағындағы перілер науқасты емдеу үшін оны тудырған неше түрлі жындармен шайқасу, қуу, бағындыру функциясын атқарады, сондай-ақ болашақты болжауға, жоғалған жанды-жансыз заттарды іздеуге көмектеседі. Түрікмен және өзбектердің шамандарды «порхон», ұйғырлардың «парихон» деп атауынан-ақ олардың кіммен істес болатынын көрсетеді. Ең қызығы – көшпелі түркі халықтарында бақсылардың перілері әскер түрінде сипатталса, отырықшы халықтарда перілер бақсыға жұбайы, ғашығы тұрғысында көмектесуге бейім. Сондықтан перілердің қызғаншақтығынан порхондар адамдармен тұрмыс құра алмайды» [11].

 Қорыта айтқанда, перілер – ай десе, аузы, күн десе, көзі бар, тал бойында бір міні жоқ сұлу бойжеткен сипатындағы сиқыр иелері. Бір көргеннен ғашық қылатын ғажайып әсемдіктің иесі. Олар адамға ешбір зиян келтірмей, тылсым дүниеде өз бетінше тіршілік етеді. Адамға жолығып қалса, шарт қоя отырып онымен некелеседі. Ал шарты бұзылған жағдайда құсқа айналып, артына қайырылмай ғайып болады.

ДИЮ

 Қазақ фольклорындағы мыстан мен жалмауыз бейнесі кей нұсқаларда өзара тұтасып, аражігі байқалмай, бір шығарманың өзінде ұнамсыз кейіпкер бірде мыстан, бірде жалмауыз кемпір атанып жататынына жоғарыда тоқталып өткен болатынбыз. Бұл кейіпкерлерді талдау барысында атқаратын қызметі мен фольклорлық сипатына қарай екеуі екі бейне деген қорытындыға келдік. Осындай бір етегінің ішінде бірде дәу, бірде дию түрінде аталып, бас қаһарманның жолында үлкен тосқауыл болып кездесетін еркек сипатындағы бейнелер де бар. Солардың бірі – диюлар мен дәулер. Зерттеуші Р.Абилхамитқызы «Түркі Мифологиясындағы Дәу Мен Айдаһар Бейнесі» атты мақаласында қазақ фольклорындағы дәу мен дию бейнесіне типологиялық және генеологиялық сипаттама жасай келіп: «Кейін адам санасы дами бастаған уақытта, табиғаттың тылсым күшін ұғынып, өз-өзін тани бастағаннан кейін, сол ескі сенімдегі дәулер енді өз қуатын жоя бастаған. Ескі түркі мифологиясында тау мен тасты көтеріп жүрген дәулер батырға көмекке келсе, одан кейінгі мифологияда батыр дәумен алысып, оны жеңіп мұратына жеткен. Бертін келе қоғам дамығаннан бастап қалыптасқан мифологиясында, дәу Қаңбақ шалдан жеңіліп жүрген ақымақ, жарым ес кейпіне түсіп, тек қара күшінен басқа ештеңесі жоқ бейшара ретінде алынып, ажуа мен күлкіге қалады», - деп бұл бейненің эволюциялық өзгеру барысын түсіндіреді.

 Бұл бейнелерге жан-жақты талдау жасай келіп, диюды – демонологиялық бейне, ал дәуді хтоникалық бейне түрінде бөліп көрсеткенді жөн көрдік.

 Дию көбіне шығыстық сарындағы қисса-дастандарда кездеседі. Фольклорлық мәтіндерге сүйене отырып, дию – сиқырлы күш иесі, ол ұша алады, адамның тілегін орындай алады деп анықтама бере аламыз. Қазақ фольклорындағы осы қорқынышты алып құбыжықтың есімін ғалым С.Қондыбай парсылық «див» сөзінен таратады. Диюлар пері, жын, шайтандар тәрізді қауымдасып күн кешеді. Олардың өздерінің елі, құрған патшалығы болады. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында жын, дию, пері - аспан әлемі мен жер бетіндегі аралықта өмір сүретін тылсым күш иелері. Фольклорлық шығармалардағы диюлар - адамдар секілді тамақ ішеді, үйленеді, көбейеді, өледі. Еркек диюлар сұлу қыздарды ұрлап әкетіп, зорлықпен некелесіп, жұптық өмір сүреді. Осы тұрғыдан алғанда оларды екі рухани әлемнің қасиеттері бар, аралық бейнелерге жатқызамыз.

 Зерттеуші И.С. Брагинский «Из истории таджикской и персидской литературы» атты еңбегінде: Ежелгі үнді-европа халықтары мифологиясында дию құдай бейнесінде суреттеледі. Мәселен, бұл сөз «daіva» (түптөркіні dіu –

«жарық беру, сәуле түсіру», «аспан») деген түбірден туындаған. Кейіннен, нақтырақ айтқанда б.з.б. ғасырда иран патшасы Ксерокс диюға қарсы үкім шығарып, Ахурамазда (Заратуштра) культін халыққа дәріптейді. Сол себептен де «Шахнамада» парсы батыры Рүстем диюға қарсы күресуші қаһарман ретінде сомдалады. Осындай өзгерістердің салдарынан дәудің жағымсыз тұлғасы қалыптасады да, біртіндеп парсы тілінде «dіv – жын- шайтан, қаскөй күш, құбыжық, нақұрыс» деген мағынаға ие болады. Тәжіктерде «сафед–дәу», яғни ақ дәу мейірімді, ал қара дәу қаскөй күш, - деп бұл бейнеге анықтама береді [44, 58б.].

 Ғалым Р. Бердібаев «Қазақ-башқұрт фольклорлық байланысының кей сұрақтары» атты зерттеуінде «Башқұрттар мен Қазан татарларында «дию- пері» демонологиялық кейіпкер болып табылатындығын айтады. Ғалым:

«Олардың түсінігінде дию-пері жер астында, терең судың түбінде өмір сүреді, адамдарды есін адастырып ұрлап әкетеді, үйленеді, кейде үйіне қонақ етеді, ас береді. Дию-пері әртүрлі пішінде болады, негізінен адам келбетті, олар дастарқан жайғанда «бисмиллә» деп қалсаң, ұсынған тамағының бәрі жылқының құмалағына айналады да, өздері зым-зия жоғалып кетеді-мыс. Сонымен бірге башқұрт мифологиясында дию-пері желдің иесі, адам секілді тіршілік етеді-мыс. Башқұрт халқындағы «Кузы-Курпес, Маян-Хылу» эпосында тағы бір дию-пері деген жаны берік мақұлық кездеседі, оның тек қана өкшесін жаралап өлтіруге болатын көрінеді» - деген мағлұматты береді [45, 47б.].

 Кей фольклорлық туындыларда диюды жын деген атаумен де береді. Мысалы, «Балықшы илә ғифрит қиссасы» («Бабалар сөзі», 5-том) дастанында бір кедей балықшының ауына қорғасынды ерітіп басқан Сүлеймен мөрімен бекітілген бір қызыл бақыр шелек түседі. Құбыжық пері қапастан босап шыққанда жер мен көкті қараңғы тұман қаптап кетеді. Оның кескіні былай суреттеледі:

«Перінің аузы үңгірдей, бойы таудай, Қабағы бұлт секілді тұрған жаумай.

Түрінен жан тітіреп шошынғандай, Жан-жағын қамап алды құрған аудай. Аузынан от шашылар көзі жайнап,

Кеудесі мұнарадай, аяғы бір зор терек, Қабағат сипаты бар көрсе абайлап».

Жын-перілерді басқарған, түрлі хайуанның тілін білген делінетін Сүлеймен пайғамбар оны жазалап, қапасқа салған екен. Жүз мың жыл қапаста болған жын өзін құтқарушы балықшыны өлтірмек болады, балықшы айласын асырып (дәу жынның аузы-мұрны жабық бақыр шелекте болғанына сенімсіздік білдіріп, жынды шелекке қайта салады), сый-сияпат алады. Бұл шығарманың сюжеті, демонологиялық кейіпкердің түр-тұрпаты шамнан шығатын шығыстық диюдың бейнесімен өте ұқсас.

 Алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамзат баласының ұғымында кез келген мекеннің, таудың, даланың тоғайдың, орманның, көлдің, т.б. өзіне тән киесі, сол жерді қорғаштап жүретін өз құдайлары бар деп түсінген. Мифологияда кездесетін диюлар сол кездегі адамдардың ұғымындағы әр мекеннің, жердің иесі, ұсақ құдайлары болып есептелген. Қазақ ертегілерінде немесе түсінігінде дию соншалықты қаскөй күш ретінде суреттеле бермейді.

 Дию бейнесін талдай келе, оның мынадай басты ерекшеліктерін атап көрсетеміз:

• Диюлар қазақ фольклорына шығыс әдебиетінен енген бейне;
• Диюлар сиқырлы күш иелері. Олар кей жағдайда өзінің сиқырын бас қаһарманды мұратына жеткізу үшін жұмсайды;
• Диюлар жер бетінде емес, аспан мен жер аралығындағы тылсым әлемде қауымдасып өмір сүреді;
• Диюлар адамдармен қоректенбейді. Перілер тәрізді олар да адамдар әлемінен аулақта күн кешеді;
• Шығыстық сарындағы ертегілерде диюлар сұлу әйелдерді ұрлап әкетіп, солармен некелесіп өмір сүреді.

 Диюбейнесінбіріздендірубарысындасуретшіосықасиеттерін басшылыққа алғаны жөн деген қорытындыға келдік.

Шойынқұлақ

Шойынқұлақ – «Ер төстік» ертегісіндегі ұнамсыз бейне. Қазақ фольклорында дәулер бейнесіне тән трафареттік қасиеттер бар. Олар: жалмауыздың баласы, әкесі не күйеуі болады, адам аяғы баспайтын жерді мекендейді, асқан күш иесі болады, жанын оңайлықпен бере қоймайды.

 Көп ертегілерде жолаушыны құрығына алдап түсіретін, я болмаса, дәулермен арасын бітістіретін дәулердің шешелері туралы айтылады. Фольклортану ғылымында дәулердің шешесі ежелгі матриархат дәуірінен қалған белгілер деген пікір де бар.

 Осы трафареттік қасиеттердің бәрі Шойынқұлақтың бойынан табылады. Ол - жалмауыз кемпірдің жалғыз ұлы. Перінің қызы Бекторы оны жер асты патшалығынан жер бетіне шығатын жолды күзеттіреді. Оның жаны бөлек жерде сақталады. Асқан күштің иесі болып табылады. Сөзіміз дәлелді болу үшін ертегіден үзінді келтірейік:

 Арт жағынан қайқы қара елік те суға бас қояды. Еліктер өте шөлдеп қалған екен, суға тойып, қарындарын қампитып, қайқайып шыға береді. Әсіресе, қайқы қараның қарны жер сызып, суаттан бұрыла берген кезде, Төстік қарнынан дәл көздеп садақты тартып қалады, қарны ақтарылып, тоғыз қара сандық жерге сау ете түседі. Ең кішісін ұстап алып, Төстік ашып жіберсе, іші толған балапан, шүпір-шүпір етеді. Санап жіберсе, тоғыз балапан екен. Сегізінің мойнын жұлып алып: «Шойынқұлақты шалажансарында бір көрейін!» – деп соның үйіне тартады.

Шойынқұлақтың үйіне жақындағанда Күңке алдынан шығады.

«Шойынқұлақ қалай?» – деп сұрайды Ер Төстік.

«Шойынқұлақ әлсіреп жатыр», – дейді Күңке.

 Келсе, Шойынқұлақтың кірпігі зорға қимылдайды, болар болмас қана демін алып жатыр екен. «Е, батыр, қалайсың?» – деп, Ер Төстік мазақтап жақындай бергенде, Шойынқұлақтың қолы Ер Төстіктің жағасына сап ете қалады. Екеуі алыса кетеді. Төстік: «Оп-оңай-ақ жерге жаншып тастаймын ғой», – деп ойлап еді, Шойынқұлақ әл бермейді. Енді біраз алысқан соң, Шойынқұлақтың күшейіп бара жатқандығы байқалады. Төстік буынып қара терге түсіп, әлі кетіп бара жатады. Төбесінен тау басқандай, денесін темір тор шырмағандай болып көрінеді. Осы үзіндіден көріп отырғанымыздай, Ер Төстік Самұрық құстың ақылымен Шойынқұлақтың жанын қолына түсіріп,

тоғыз балапанның басын бұрап үзгенде ғана оны жеңе алады. Әйтпесе, Шойынқұлақты жеңер дәрмен жоқ.

Қара дәу

Қара дәу - «Құйым батыр» ертегісінде кездеседі. Ол - Бұтыр ханның қорығының күзетшісі. Ертегіде Қара дәуді: «Ол бір құлағын жамылып, бір құлағын төсеніп жатып күзетеді екен. Қара дәу айғайлағанда мал тұрмақ, құрт-құмырсқа да ол маңайға жоламайды екен» - деп сипаттайды. Бұл топтағы дәулер негізінен адам етімен қоректеніп, елсіз тау мен тасты мекендейді. Адам аяғы баспайтын жерде адамзаттың қолына түспейтін дүниені күзетеді. «Үш жолаушы және дәу» ертегісіндегі дәу де осы топқа жатады. Ертегіде дәудің күшінен гөрі ашкөздігін сипаттау көзделген. Мұнда дәу жолаушыларды үйіне шақырады. Ертегіде: «Баяғыда бір дәу болыпты. Оның үй-жәйі, әйелі болыпты. Үйінің есігі төбесінде болған. Келген адам сол есіктен кіретін болыпты» деп, дәудің үйін адамның үйінен өзгеше етіп суреттейді. Үйіне кірген жолаушыларды байлап-матап тастап, жеуге көшеді.

Жалғыз көзді дәу

Жалғыз көзді дәу - бейнесі бірнеше ертегіде кездеседі. Соның ішінде

«Жалғыз көзді дәу» атты ертегіде Дәу дүлей күштің иесі ретінде суреттеледі. Ертегідегі:

 Бір күні аң аулап, шаршап, қатты ұйықтап кеткен екен, жер сілкінгендей дүбір, жер жарылғандай айғайлаған дауыстан оянып кетеді.

«Бұл не сұмдық», – деп орнынан ұшып тұрып, сарайдың терезесінен қараса, маңдайында жарқыраған жалғыз көзі бар дәу айғайлаған даусы жер жаратындай, астындағы мінген қара тұлпарының тұяғы тиген жер жерошақтың орнындай опырылып, буы бұрқырап, осқырынған күйінде сарайға шауып кіреді.

 Жігіт сарайдың иесі осы жалғыз көзді дәу екенін біледі. Жалғыз көзді дәу тұлпарынан түсіп, сарайда бөтен иістің бар екенін сезіп, жалғыз көзі отша жайнап: «Кім бұл менің сарайымды иемденген, қазір көзіңді құртайын?!», – деп айғай салады» деген үзіндіден оның осал жау еместігі көрінеді.

 Ертегіде дәу қырық күн, қырық түн ұйқы көрмей, тамақ ішпей, ел шауып, неше түрлі зұлымдық істеп, сарайына әбден әлсіреп келеді екен. Ол сарайына келген соң, қырық күн ұйықтап әбден әлденіп, қайтадан жорыққа шығып отырады екен деп баяндалады.

 Мұндай адам жегіш дәу «Ақжан батыр» ертегісінде де бар. Оны өлтіру де оңай емес. Бұл ертегіде: «Есіктің тұсына таман қарсылай жүрсе, үйдің нақ ортасында жалғыз көзді дәу қолына үйде қалған байдың інісін алып, оны отқа қақтап жеп отыр екен дейді. Ақжан батыр киіп кетіп, жалғыз көзді дәудің тап көзінен көздей отырып, саржамен атады. Сол кезде дәу алты қанат киіз үйді көтеріп ала жөнеледі», - деп суреттеледі.

 Қорқыт ата кітабындағы «Төбекөз дәу мен Бисат жырында» Төбекөз дәу қойшы мен перінің жақындасуынан дүниеге келеді. Жырдағы «Пері ұшып бара жатып: «Сен бұл ісіңмен оғыз еліне бүлік салатын болдың, келер жылы балаңды (аманатыңды) осы жерге келіп, алып қал», – дейді» - деген үзіндінің өзі алдағы болатын жаманшылықтың лебін сездіреді.

 Төбекөз судан теңбілі жұлдыз болып көрінген, су түбіндгі алабажақ местен шығады. Аң аулап жүрген Баяндүр хан сол бұлаққа келіп, месті көреді. Қамшысымен ұрса, мес үлкейіп, жарылады да, ішінен жалғыз көзді дәу шығады. Аруз баланы ауылына апарып, асырайды. Емшегін емген әйел қансырап өлетін болған сон, Аруз баланы қазан-қазан сүтпен бағады. Оның жұдырығы тиген балалар өле берген соң, Аруз оны сабайды. Бір күні бала қашып кетіп, тау үңгіріне орналасады да қойшы-қолаң, өткен-кеткеннің етін жейтін болады. Қазан өзінің батырларымен барып, жеңе алмайды. Соғысқанда ол үлкен теректі тамырымен жұлып алып, ұрады екен, - деген үзіндіде Төбекөздің ерекше жаратылысы мен ерен күші сипатталады.

 Төбекөз дәудің оңайлықпен өлмейтіндігі пері шешесінің сиқырлы жүзік кигізіп кеткендігімен байланыстырылады. Төбекөзді Бисат батыр ұйықтап жатқан жерінде қанжарын отқа қыздырып, көзін шығарып әлсіретеді. Дәудің сиқырлы қылышын тауып алған соң ғана Төбекөздің басын кесіп, ажал құштырады.

 Жалғыз көзді дәу қазақ иран, араб ертегілеріне ортақ образ. Батыс пен Шығыс халықтарының көпшілігінде кездесетін жалғыз көзді дәу образы жайлы Едіге Тұрсынов ежелгі түркілердің дуалистік мифінде айтылып, кейін скифтер арқылы гректерге өткен деп тұжырым жасаған.

 Зерттеушілердің болжамы бойынша қазақ ертегілеріндегі дәулер жалғыз көзді болса, парсыларда екі басты дәу жиі кездеседі. Яғни бұл

мифологиялық кейіпкерлердің әр халықтың фольклорындағы ерекшелігін көрсетеді.

Сексек ата

Ешкі пірі Сексек ата шежірелік деректерде Қазығұрт тауының бауырында Тұрбат деген жерде жерленген Исмайыл атаның баласы делінеді. Аңызға көз жүгіртсек: «Ал Шекшек болса ағасының қатыгездігін айтып, ел-жұртына рахымды болуды, қуып жіберген інілерін тауып әкелуді айтқан екен. Ол:

«Сен мені құртып, орнымды алғалы жүр екенсің»,- деп жазалап, осы маңдағы иен далаға әкеліп тастапты. Қорлыққа шыдамаған Шекшек талай рет өліп алмақ та болыпты. Ақырында қайратына мініп, есін жиып, етегін түріп, қырат-қыраттың тауешкі асатын жолдарын бекітіп, мың бір жапада қыруар тауешкілерді қолға үйретіп алыпты» – деген деректі байқаймыз [50].

 Адамзат баласы әу баста аңшылық кәсіпті күнкөріс етсе келе-келе малды қолға үйретіп, шаруашылықтың жаңа түрімен айналыса бастайды. Жабайы аңдарды үй жануарларына айналдырып қолға үйрету ісі мезолит, неолит дәуірінен-ақ бастау алғандығы дәлелденген. Яғни, сол кезеңнен бергі мал шаруашылығының өркендеуінің себебін тылсым күштермен, рух- иелермен байланысты деп қарайтын көзқарас осы аталған пірлер образын тудырған. Оларға өлең, қара сөз түрінде жалбарынып, игіліктер тіленген. Әрбір төрт түліктің берер жемісі сол пірлеріне байланысты деп есептелгендігі мынадай өлең жолдарында сақталған.

«...Ауыл көшіп қонғанда, Өрегенін қайтерсің.

Бөрі бақыр келгенде, Көрегенін қайтерсің. О бөріні көргенде,

Ысқырғанын қайтерсің. Құйыршығын бұтына

Қыстырғанын қайтерсің. Бөрі ала қашқанда, Бақырғанын қайтерсің.

«Ойбай, ием, кеттім, – деп,

Шақырғанын қайтерсің?!» [49].

Желаяқ – сиқырлы көмекшілердің бірі. Ол екі аяғына екі батпан тас байлап алған, ойдан-қырдан жүгіріп жүреді.Таусоғар, Көлтауысар, Желаяқ, Саққұлақ бейнелерін «Күн астындағы Күнікей қыз» ертегісінде дәулер деп сипаттайды.

ҚАҢБАҚ ШАЛ

 Қазақ фольклорында бір ғана ертегіде кездесетін, бірақ өзіндік орны ерекше, қазақпын деген адамның бәрінің жүрегінен ойып орын алған бейне – қаңбақ шал. Бұл ертегі кейіпкерін білмейтін қазақ жоқ десек артық айтқандық болмас.

 Сыншыл ертегілер қатарына жатқызылып жүрген «Қаңбақ шал» ертегісінің бірнеше нұсқасы бар. Бір мәтінде «қорқақтығынан үйден шықпайтын шал қолындағы жарасына алпыс шыбын үймелеп, оларды бір соғып өлтіргені үшін өзін батыр санағаны туралы айтылады. Ен далаға шығып, ұйықтар кезде өзінің осындай батырлығы туралы жазып қойғанын көрген үш дәу оны қорқасоқтап, сақтықпен оятады. Кейін шал өзін құдықтан шелекпен су және орманнан ағаш кесіп әкелуге жұмсағанда тапқырлық көрсетіп, дүлей күш иелерін айласымен жеңеді.

 Ертегінің келесі нұсқасындағы «Аулаған балығын тартып жейтін түлкінің қыспағына шыдамай қоныс аудармақшы болған әлсіз шалдың ертегінің соңында барша мұратына жетуі де» тапқырлығының арқасы.

 "Қаңбақ шал" ертегісі жас ұрпақты қарапайымдылыққа, ақыл мен адал еңбек етуге тәрбиелейтін, халықтық мәні зор шығарма. Ел арасында ертегінің бірнеше нұсқалары сақталған. Бірақ ол нұсқалардың қайсысында болмасын қаңбақ шалдың бейнесі өзгермей, ұнамды кейіпкер ретінде танылады.

 «Бұрын, бұрын бұрында Қаңбақ шал деген шал болыпты. Мал мен басқа зар болыпты. Кедейліктен шықпапты. Ол ау салып, балық аулап, тамақ асырапты. Жел соқса, шал домалап жөнеледі екен. Содан соң оған Қаңбақ шал деген ат қойылыпты», - деп басталатын ертегіде қаңбақ шал дәрменсіз пенденің кейпінде бейнеленгенімен, ертегі барысында оның мүсәпір, көнбіс пенде емес, намысқой адам екені көрінеді.

 Түлкіден және қайырсыз тірлігінен құтылмақ болған қаңбақ шал шарасыздық танытып отыра бермей, әрекетке көшеді. Осы әрекетінің барысында оның ақылдылығы, тапқырлығы қылаң береді.

Ол тапқырлығының арқасында дәуден аман қалады. Бұл сәт ертегіде: Дәудің ақылы таяздығын біліп шал ерленіп, дәуге:

• Кел жердің ішек қарнын шығарйық - дейді. Дәу жүгіріп келіп, жерді теуіп қалады. Жер тізеден ойылады. Ештеңе шықпайды. Шал өзі бұрын көміп қойған, қаны - жыны арылмаған ішек қарын жатқан жерді жүгіріп барып, теуіп қалса, ішек қарын шығады. Дәу қорқады. Сосын шал:
• Кел енді жердің миын шығарайық, - дейді. Дәу бар пәрменімен келіп, жерді теуіп қалады. Жер тағы да тізеден ойылады. Ештеңе шықпайды. Шал манағы айранын көміп кеткен жерді жүгіріп барып теуіп қалса, бырқ етіп айран шыға келеді. Дәу одан бетер қорқады. Мына шал не деген орасан күшті деп, шалдың айтқанын істей береді», - деп суреттеледі.

 Қара күш иесі даңғой дәуден тапқырлығымен құтылған қаңбақ шал, ата жауы болған түлкіден де ұшқыр ой мен ұтымды сөздерінің арқасында құтылады. Бұл көрініс ертегіде былайша беріледі:

• Тақсыр, қайдан қашып келесің? - дейді түлкі.
• Бір пәле шалдың қырсығынан құтыла алмай қашып келеміз, - дейді дәулер. Түлкі:
• Сол Қаңбақ шалдан қорқып жүрсіңдер ме? Менімен жүр, мен сенің өшіңді алып берейін, - деп, дәуді ертіп, шалды іздеп қайта келе жатса, шал лашықтың жанында тұр екен. Түлкінің ертіп келе жатқанын көріп, шал айғай салады:
• Ей, түлкі-ау. Арғы атаңда алты атамның құны бар, бергі атаңда бес атамның құны бар, өзіңде бітіспейтін кегім бар, үш дәуді сол үшін бергелі жатырсын ғой! Бәрібір онымен бітпеймін! - деп дауыстайды.

 Сонда дәу қорқып, бұл бізді сол аталарының құнына беруге алдап алып келе жатыр екен ғой, - деп ойлап түлкіні құйрығынан алып жерге бір ұрып өлтіріп, алды-артына қарамастан қаша жөнеледі. Сөйтіп, Қаңбақ шал дәулер мен түлкіден осылай құтылған екен дейді.

 Көріп отырғанымыздай, ақымақ дәулер мен айлакер түлкіден қаңбақ шал осылайша тапқырлығының арқасында құтылады.

 Қаңбақ шал мен дәудің арасындағы сюжет алғашқы рулық қоғамда дуалистік мифтегі ежелгі қулық (трюк) дәстүрінің негізінде туып, сюжеттің дамуы барысында кейіпкерлерді – адам мен дәу – бір-бірімен шендестіру (антитеза) арқылы сарказм жасап, «жалған мықтылық» сарыны шығармаға сатиралық сипат дарытқан.

 «Қорқақтың батыр болуы» деген ертегіде қаңбақ шалдың дәулерден ақылын асыруына себеп – үй тышқанын кездейсоқ өлтіріп қойып, өзін батыр сезінуі айтылады: «Ерте заманда ен далада қатпарлы тауға жуық шамада бір кемпір мен шал болыпты. Бір күні қызыл құйрық түлкі үйлеріне келіп қорқытып бар дәмді тағамын жеп кетіпті. Келесі күні үйге кіріп келе жатып үй тышқанын басып өлтіріп қояды. Кемпіріне «енді мен батыр болдым, зор мақұлықты өлтірдім» деп мақтанады. Кемпіріне 2 жұмыртқа, 20 құлаш арқан әзірлетіп алып жолға шығады. Қатпарлы таудан қашықтау жердегі дәулердің үйіне бет алады. Жолда беліндегі арқанды жерге көмеді де, дәулерге келіп күш сынастырғалы келгенін айтады».

 Қорыта айтқанда, қаңбақ шал – сырт көзге дәрменсіз, бірақ алды-артын ойланып жасайтын, ертеңін болжай алатын, қысылғанда жол табатын, көреген, өзінің адал еңбегімен күнін көріп жүрген қарапайым еңбек адамы.

МЫСТАН КЕМПІР

 Әйел сипатты ұнамсыз кейіпкерлер ішінде ең көп кездесетін бейне – мыстан. Қазақ фольклорында мыстан мен жалмауыз кейде аражігі ашылмай біртұтас кейіпте келе береді. Бірақ фольклорлық туындыларға терең үңілген адам мыстан мен жалмауыздың екі бөлек образ екенін айқын аңғарады. Алдымен мыстан бейнесіне тоқталайық.

 Мыстан бейнесін көз алдарыңызға елестету үшін фольклорлық үлгілерден мысал келтірейік. Мәселен, «Алпамыс батыр» жырында мыстанның сырт бейнесі былайша суреттеледі:

 Сол кезде жасы үш жүзге жеткен, көрінгенмен ұрысқан, қабағы қатып тырысқан, өзін туғаннан Құдай атқан, бір кез ширек бойы бар, адам таппас ойы бар, тізесіне шекпен жетпеген, басынан жаманшылық кетпеген, басы мүйіз, көті киіз бір мыстан кемпір келді, - делінеді.

Ал Ұшар хан ертегісінде мыстанды:

 Бір уақытта сол топтың ішінен басы мүйіз, түріне адам қарағысыз сұмпайы, қарға тұмсық, қара аяқ бір мыстан: «Мен білем, маған бір желмая бер, қызды алып келем», - дейді, деп суреттейді. Бұл мыстанның сырт кейпі. Енді мыстанның ішкі дүниесіне үңілетін болсақ оның мынадай қырларын байқаймыз:

• Мыстанда алып бара жатқан ерекше қасиет, сиқыр жоқ. Ол өз дегеніне кісіні алдау, арбау арқылы жетеді.

 Мысалы, «Алпамыс батыр» эпосында Тайшық хан алып кеткен жылқыны қуып келе жатқан Алпамыс батырды Мыстан күшімен, болмаса сиқырымен қолға түсірмейді, айласымен арбап қолға түсіреді. Мыстан Алпамыстың жолына қырық отау тіктіреді. Қырық қызға қырық шөлмек арақ беріп, осыны батыр келгенде ішкізу керек деп тапсырма береді. Өзі Алпамыстың жолын тосып тұрады. Алпамыс талма түс кезінде айдын көлдің бойында тосып тұрған Мыстанға жолығады. Ол бейшара кейіптегі бір мүсәпір бола қалады. Алпамысты өзінің іс-әрекетіне сендірмек болып, түрлі айла-шарғы жасайды.

«Тілеуің құрғыр қу Мыстан, Сонда тұрып жылайды.

Көзінің жасын бұлайды Бір топ біткен шеңгелді

Құшақтап тұрып құлайды».

 Мыстанның өтірік әрекетіне сеніп қалған Алпамыс батыр оны жұбатып, көңілін аулауға кіріседі. Дұшпаның кім болса да басын кесіп беремін деп уәде береді. Қулығына құрық бойламайтын Мыстан өтірікті судай ағызып қырық ұлын Тайшықхан өлтіргенін айтады. Жолыңды тосып жүр едім, отауға түс, сусын іш, - деп Алпамыстың алдында құрақ ұшады. Мыстанның сөзіне сенген Алпамыс «сусынды» тартынбай ішеді. Ақыл- есінен айрылған Алпамысты байлап-матап қалмақ ханына апарып береді.

 «Ұшар» хан ертегісіндегі мыстан да қулықпен күн кешкен айлакер әйел кейпінде суреттеледі. Жандыбатырды алдап, мүсәпір кейіпте сеніміне кіріп,

үйіне еріп келеді. Алдап-арбаудың небір түрлерін, амал-айласын білген мыстан Жандыбатырдың алдынан шығып, әдейі жолдан арыған жолаушы болып көрінеді.

• Шырағым, мынау бір жақтан келе жатыр едім, мына түйесі құрғыр шаршап, орнынан тұра алмай жатыр. Күн болса батып барады не істерімді білмей, сергелдеңге түсіп отырмын, - деп алдап, оның үйінде бір-екі күн тынығады. Келіншегі Зәузәмірді айналдырып, Жандыбатырды айламен өлтіріп, келген мақсатына қол жеткізеді. Қызды желмаяның артына таңып, ит қорлығын көрсетіп, ханның қолына әкеліп табыс қылды.

 «Ер төстік» ертегісінде де Желаяқпен бірге жаяу жарысқа түскен мыстан оны айламен жеңбекші болады. Желаяққа: «Шырағым, шаршадың ғой. Басыңның битін қарап берейін, деміңді алып ұйықта, жарысарда өзім оятамын», – деп, оны алдап ұйықтатып тастайды.

 Желаяқ мыстан кемпірдің сөзіне нанып, қаннен-қаперсіз ұйықтап жата береді. Бір мезгілде оянса, шекесінен күн өтіп барады. Түс болып қалған екен, желаяқтар әлдеқашан кетіп қалыпты. Кемпірдің алдағанын біліп, Желаяқ санын бір-ақ соғып, тұра жөнеледі. Жерден бір уыс топырақты ала жөнеледі. Құстай ұшып, құйындай ұшып келе жатса, жаяулар да қазықшаға жақындап қалған екен, ең алдында мыстан кемпір бара жатыр екен. Желаяқ өте беріп уысындағы топырақты кемпірдің көзіне шашып кетеді. «Алда ғана көк шешек-ай, мықтадың-ау!» – деп, кемпір көзін уқалап қала береді, - деген үзіндіден мыстанның тек айла-амалмен ғана жеңіске ұмтылатындығы анық аңғарылады.

• Мыстанның адамға тән екінші қыры – пендешілігі, дүниеқоңыздығы. Мыстанның пендешілігі басым. Ол - дүниеқоңыз. Дүниеге қызығып жауыз адамдардың жұмсағанына жүреді.

 Мәселен, «Мұнлық-Зарлық» жырында Шаншар ханның Қаншайымнан туған бір ұл, бір қызын көре алмаған алпыс қатынның жұмсауымен екі нәрестенің көзін құртуға мыстан араласады. Толғатып жатқан Қаншайымға дем салып есінен тандырады да, оның бауырына иттің екі күшігін салады. Шаншар ханның ұзақ жыл өзінен туған екі баланы білмей, зарығуы, Мұңлық пен Зарлықтың иен тауда ата-анасыз өсуі, хан әйелі Қаншайымның қорлық көріп бір аралда өмір сүруі – бәрінің бақытсыздыққа ұшырауына себепші Мыстан болып табылады. Сонда ол осындай зұлым әрекеттің бәрін 60 табақ алтын үшін жасайды.

 «Екі баланы (Мұңлық-Зарлықты) қолтығына қысып Қазар дариясына тастамақ болып жағаға келеді. Бір сәт екі сәбиді қимаса, бір сәт алпыс табақ алтынды қимайды. Екіұдай ойда тұрған Мыстан:

«Тастайын деп бұл суға Сендерді көзім қимайды, Тастамайын десем мен, Алпыс «анаң» болмайды. Барғын, балам, Аллаға Разы болғын қазаға, Тіпті, көзім қимайды

Қызығып кеттім, ботам-ай,

Алпыс табақ тіллаға»,- деген үзіндіден оның аяушылық қасиеттен жұрдай емес екенін байқаймыз. Бірақ, таразыға обал, сауаппен бірге алтын, дүние деген мәселелер қатар түскенде екіншісі басып кетеді.

• Мыстан – бал ашып болашақты болжайды.

 «Раушанбек» дастанында қызылбастардың ханы Шағдат түркімен еліне шабуыл жасайды, Толыбай сыншының баласы Раушанбек Шағдаттың қолына тұтқынға түседі. Бал ашып болашақты болжайтын мыстан кемпірдің айтуымен хан Раушанбекті өлімге бұйырады. Бірақ уәзірлердің біреуі араша түсіп Раушанбек тірі қалады да, құлдыққа сатылады. Оны түркімен Ғаждамбек сатып алады, қызы Ақанайға қосады.

 «Көрұғлының Шағдатқа барғаны» – «Көрұғлы» дастанының бір саласы. Бір күні сарайында ұйықтап жатқан Көрұғлының түсіне әжесі Күләйім кіреді, Көрұғлы шошып оянады да, Шағдатты шабуға дайындалады. Дәл осы кезде Шағдат та түс көреді, түсінде үш жолбарыс оны алтын тағынан құлатады. Ханның түсін жорыған мыстан Көрұғлы мен оған көмекке келген Райхан араб пен Қызылбайды айтып, патшаны шошындырады.

 Енді Мыстан образы туралы ғалымдардың пікірлерін саралап өтейік. Көрнекті ғалым С.А.Қасқабасов «Казахская волшебная сказка» атты еңбегінде мыстан бейнесі қашан пайда болған деген сұраққа «Мыстан ерте заманда матриархат кезеңінде айналасына билік жүргізетін ақылды әйел бейнесінің өзгерген түрі» деп жауап береді. «Ежелгі Мыстан бейнесі күшті эволюцияға түскен» деген ой айтады [31, 93б.].

 Ғылымда мыстанды мыс дәуірінде өмір сүрген басқарушы әйелдің заман ағымына сай өзгеріске түсіп, құбылып келген бейнесі деп түсіндіру тенденциясы бар екенін айта кеткеніміз жөн. Матриархат дәуіріндегі ақылгөй, дана әйел бейнесі патриархат дәуірі келіп, әйелдің қоғамдағы орны өзгерген сәтінде ұнамсыз кейіпкерге ауысады. Оның ақылды, алды артын болжағыш, көрегендігі енді ұнамсыз қасиет болып бағаланады. Мыстан небір айла-амал тапқыш зұлымға, барлық ақыл-ойын жамандық үшін жұмсайтын жиіркенішті бейнеге айналады. Мыстан болатын жағдайды алдын ала біліп отырады. Басты кейіпкерді қармаққа түсіру тәсілдерін де күні бұрын ойлап қояды. Осы жоспары бойынша қара ниетін іске асырады. Матриархат дәуірінде руды қария әйелдер басқаратын болған. Жаңа туған балаға ат қою, жетім қалған балаларға қамқорлық жасау, шеттен келген адамды тайпаға қабылдау, тайпаның заңдарын қатал сақтау, жастарды үйлендіру, тағыда сол сияқты заңдар осы аналар әмірімен жасалған. Керек кезінде олар әскерді де басқарған. Осының нәтижесінде қарт анаға табынушылық пайда болған. Ол керемет иесі, қолынан келмейтіні жоқ сиқыршы, рудың жауларын, жын- шайтанды да жеңе алатын күш болып танылған. Патриархаттың тууына байланысты бұл бейне құлдырап, бұрынғы маңызын жойды. Оның атқаратын қызметі кейіннен аталық руға ауысты. Ру басы ананың бейнесі мифтік аңыздарда ғана қалды. Бара-бара ол жалпы атпен жағымсыз кейіпкер сипатын алды» [32, 93б.] деген пікірде ғылыми негіз бар.

 Қорыта айтқанда, мыстан – сыртқы кейпі ұсқынсыз, ұзақ өмір сүрген, аузы опырайған, шашы жалбыраған, мүсәпір кемпір бейнелі озбыр, бойында тылсым күші жоқ, бірақ айла-амалы мен қулық-сұмдығы мол, қарапайым жолмен-ақ өлтіруге болатын, көп шығармаларда таз баласы бар, өзінен басқаға жақсылық ойламайтын, дүниеқоңыз кейіпкер.