Эмоция жөнінде түсінік

Бір тарихшы ғылымның айтуына қарағанда ортағасырлық діни көзқарастарынан арыла қоймаған ағылымның бір психолог маманы Дарвиннің идеяларына аса сақтықпен қараған көзқарасын бетіне перде етіп тұтып , оған жанашырлық кейпін білдіріп былай депті: Дарвин адам тіршілігіне тән адам мақсат-мүддесін және оған құмарлығын жануарларға тән сезім күй мен эмоцияның пайда болуынан дәлелдеп отыр.
Егер біздер эмоцияны биологиялық жағынан іздестіріп, оның психикалық тіршіліктің тұтас бір сапасы ретінде жайылып бара жатқанына көз жіберетін болсақ, онда тікелей жүргізілген психологиялық тәжірибелер онан келетін тәжірбиелік зерттеулер, мұндай ойдың құрғақ сандырақ екенін әшекерлейді.
Н.Н. Ланге мен У.Джемесәрқайсысы өзінше зерттеулер жүргізді. Джемес, психолог маман ретінде, мақсатсыз-ақ , Джемстің айтуынша адам организмі ретінде эмоцияның недей негіздері пайда болып отыратындығын анықтауды міндет етіп қояды. Сонымен бірге , адам эмоциясы жайындағы теріс көзқарастың сырын ашуды көздеді. Ланге мен Джемс адам эмоциясының пайда болу себептерін органикалық реакцияларға енгізу деп түсіндірді. Мұндай көзқарастың мән-жайы көптеген мамандарға кеңінен мәтінде және оқулықтарда толық баяндалған. Сондықтан бұл мәселені талдап жатудыдың қажеті бола қоймас деймін. Бұл теориядағы бетбұрыс болып саналатын нәрсе эмоциялық реакцияның қалыптасуы туралы бұрынғы дәстүрлі көзқарастарда өзгертуге айтарлықтай ықпал ететінін ескерте кететін. Джемес пен Лангеге дейінгі психологтардың эмоция жайындағы түсініктері мынандай сипатта болған еді: оның бірінші бөлімі сыртқы не ішкі оқиға , қауіпті жағдайда туғанда оны қабылдап, эмоция тудырады, содан кейін бұл эмоцияны бастан кешіреді сол тітіркендіргіштерге әсерленуі. Бұрын мұндай нүктелерді психологтар мынандай ретпен көрсететін еді: қабылдау, сезім, оның сыртқы көрінісі. Ал Джемс пен Ланге мұндай сезім нүктелерін бастан кешіруді өзгеше ретпен көрсетеді. Белгілі бір ақтерлі оқиғаны қабылдағанда оған әсерлену рефлекторлық түрде органикалық өзгерістерге ұшыратады. Адам органдары сыртқы қауіптің әсерінен жанданып, оларды қабылдауда біздің басталымызда эмоция пайда болады. дейді.
Джемстің эмоцияның пайда болуы жасындағы ілімі қауырт кезде түрлі өзгерістерге ұшырап, әрқашан қайшылықтар тудырады, содан кейін бұл эмоцияны бастан кештіртеді сол тітіркендіргіштерге әсерлегуі. Бұрын мұндай нүктелерді психологтар мынандай ретпен көрсететін еді; қабылдау, сезім, оның сыртқы көрінісі. Ал Джемс пен Ланге мұндай сезім нүктелерін басынан кештіртуді өзгеше ретпен көрсетеді. Белгілі бір қатерлді оқиғаны қабылдағанда оған әсерлену рефлекторлық түрде органикалық өзгерістерге ұшыратады. Адам органдары сыртқы қауіптің әсерінен жанданып , оларды қабылдауда біздің басымызда эмоция пайда болады.
Джемстің эмоцияның пайда болуы жайындағы тікелей қауырт кезде өзгерістерге ұшырап, әрқашан қайшылықтар тцдырып отырғаны мәлім. Джемстің түсінігі бойынша біз сыртқы шыққан эмоциясызды игере білсек, ол басылады және керісінше: біз ашу-ауаға , шаттық күйге бөлінсек , оның артынша-ақ эмоция пайда болып сыртқа шығады.
Мұндай көзқарастың қалыптасып орнығуына мынандай екі түрлі жайт әсер етті: бірі –бұл көзқарас эмоцияны және биологиялық тұрғыдан негіздейді деп санады. Екіші –миктмге керексіз эмоцияның шығу тегін хайуанаттар дүниесінің тітіркендіргіштігімен ұшастырылған көзқарастан өзгеше етіп құралды. Сөйтіп эмоция жеке басқа тән қасиет ретінде қарастырылды. Адамның басынан кешіретін сезімдерінің бәрі оның ішкі жан дүниесімен және оның жеке басына тән ерекшеліктері өзара тығыз байланысты.
Джемс пен Ланге теориялары осыдан кейін біріктіріліп жалпы теориялық сипат алды. Бұл жәйті сіздерге мәлім. Алайда бұл теорияны көп уақыт өтпей-ақ бірсыпыра зерттейшілер «материалданған теория « деп кінәлай бастады. Мұндай пікір Джемс пен Ланге теориясының бұдан былайғы кездерде дамуына дәйек болды.
Онымен Джемс эмоцияны жоғары және төменгі топтарға бөліп қарастырды. Сондай-ақ бұрыннан ескерусіз болып қалған , бірақ соңғы кезде тәжірибелік зерттеулерде ерекше көңіл аударылып отырған мәселе –ақыл ойға қатысты эмоциялар да жоғары топтағы эмоцияға жатады деп санады. Біздің ойлау процесімізде тікелей бейнеленетін барлық эмоция түрлері мен адам басынан кешіретін әсерлі сезімдердің бәрі пікірдің құрамды бөлігіне жатады да олар мұндай эмоцияларды негізгі органикалық құбылыстардан басқа өзгеше текте пайда болады деген шек қойды.
Сонымен бұл теория бір жағынан алғанда психологиядағы дуалистік көзқарасқа келіп тіреледі. Осындай оңтайлы сәтте шебер пайдалана білген нағыз седалист Бергсан эмоция жайындағы Джемстің эмоция жайындағы теориялық психологиядағы материалистік көзқарастармен үш қайнаса сорпасы қайнамайтын еді. Демек, Джемстің эмоция туралы анықтамалары материалистік т үсініктен қашықтап, ал дуалистердің пікірімен үндесіп кетті.
Үшіншіден , бұл теория эмоция туралы метафизикалық көзқарастардың жандануына себепші болады. Осы орайда Джемс пен Лангтің эмоция жайындағы көзқарастары өздері бастау алған Дарвин ілімімен салыстырғанда бір қадам кейін шегінетін теория болды. Осы орайда өжелес пен лангестік эмоция исатындағы көзқарастары сөздері бастау алған Дарбин ттәжірбиесімен салыстырғанда бір қадам келетін шиеленген теория болды. Сондай-ақ Джемс эмоция туралы өз түйсіктерін адамның ішкі органдарының қызметімен байланысты деп санап, оны саналы әрекеттерден бөліп тастады. Соның салдарынан бұл теорияда, бұрынғы идеалистік көзқарастар сияқты, тоқырып қалды. Джемс мен Ланге теориясында қамтылған мәселелердің мазмұны негізінен мынандай екі түрлі ой тудырады:
1. Эмоциясының биологиялық тұрғыдан іздестірілуі адамның физиологиялық жай-күйінің санадағы бейнесі болып табылады;
2. Мұндай жай-күйдің әр түрлі эмоция арқылы кһөріісі олардың өзіндік ерекшеліктерінен байқалады.
Қоршаға ортада кезікккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардың бірі ұнап қалса – қуантып , екіншісі – қапаландырып , жеккөрушілік тудырады. Сезім түрі сан – алуан. Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттері мен сапаларының өзі де адамның белгілі сезіміне себепші болады, мысалы түсі ұнамайды, даусы жағымсыз, дәмі татымсыз ж. т. с. өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары күрделі сезімдерге себепші келеді . Сезім ауқалы өте кең өкініш пен қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш , таңдану мен жеркену – мұндай сезім түрлерін шексіз келтіруге болады. Сезім бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстар мен қатынас жасауынан туындаған әр қилы формада көрініс беретін толғаныс күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті де пайдалы қасиет . Толдғаныссыз өмір - өшкен өқмір. Ұлы әулама А. Нау – ан «Сезімсіз адам - кесек, махаббатсыз адам –есек» - деген екен. Көп сезімдерге адамның өзі құштар . Егер сол сезімдер қандай да себептермен болмай қалса, адам «эмоциялық ашарқасуға» келіп , оның орнын толтру үшке ән-күй тыңдайды, әсерлі фильмдер көріп , не қым-қиған оқиғалы кітаптар оқиды.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашуда айналысады. XVIII-XIX ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас пайымдалмады., дегенмен интелектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл бағыт мәні –адамдағы барша органикалық көріністің негізгі психикалық құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылады. Неміс психологы Гербарттың ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенің іргетасы елестер деп саналады. Бұл теорияға орай сезім елестер арасындағы бейтаныстарға сай қарама-қайшылықтарға жауап ретінде жүзеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамның бейнесін тірілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз негізінде бұл кейін ырықсыз көз жасын төгуге не жалпы қасіреті күй білдіруші әрекет қалпына себепші болады.
Неміс ғалымы В.Вунт та осы бағытты қолдады, бірақ оның тұжырымдары эклектілікті , яғни әртүрлі психологиялық қарама-қарсы көзқарастарды қалай болса,, солай қосуға негізделген еді. Оның пікірінше эмоция –бұл алдымен сезімнің емес жүрісіне тікелей ықпал етумен сипаталатын адамның ішкі өзгерістері , ал кей жағдайда, ішкі өзгерістердің сезімге әсері , ал органикалық процестер – эмоцияның салдары ғана.
Эмоцияның қазіргі заман тарихы У.Джеймстің 1884 ж жарияланған «Эмоция деген не» атты мақаласынан басталды. У.Джеймс және бұған байланыссыз. Ланге пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі –сыртқы ырықты қозғалыстар , сонымен бірге ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынын болатын адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адам әсерлерінің бәрі эмоциялық күйді танытады. «Біздің қайғыруымыз –жылағанымыздан; қуанғанымыз-күлгенімізден» Сонымен эмоция салдары болған дене шетіндегі органикалық өзгерістер , ғалымдар ойынша сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоцияларының ырықты реттелуінің қарадүрсін түсініктемелері беріледі. Мысалы ұнамды эмоцияға тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажет болмаған қасірет сезімін басуға болады.
Джемс –Ланге тұжырымы бірқанша көзқарастар пайда етті. Мысалы қазақ кептсу сезіміне орай басын изейді, ал болғар –шайқайды, африканың бір тайпа елдері сүйген адамның бетін түкірікпен көрсетеді., ал қазаққа бүйтіп көр.
Сонымен бірге, , адамның әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл күйді бере алмайды. Кейде мысалы жағдайға орай «молдамсыз» шығып соңына шыдай алмай , күліп жіберетініміз осыдан.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай –күйдің қалып аймағынан шығып, дененің әсер еткен жағдайға , оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн көреді. Мұндай түсінік Ч.Дарвин еңбектерінде де берілген. Эмоциялық әрекеттердің көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет . Мысалы, жануар қаһары жауын қорқыту үшін керек, және олардың кейбірі өткен эволюциялық тдамудың бір кезеңінде қа жет болған болған әрекеттердің дәстүрден дәстүрге ауысып келе жатқан қалдығы. Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы, бір уақыттары біздің маймыл тектес балаларымызға қауіп қатер төнгенде ағаш бұтақшаларын берік ұстануға жәрдемін тигізген. Келетін бұл термияны Э. Клапаред жалғастырады. Ол «қандай да бір сезімнің туындауы - адамның кезіккен жағдайға икемделе алмауынан егер адам қашып, құтыла алатын болса , ешқандай қорқыныш сезіміне түспейді»- деп жазды.
Ендігі бір оқшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл ой мүмкіндіктермен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердің сана үйлесімсіздігі теориясы аз алдына . Бұл көзқарастың мәні: адам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым ортасында таңдау өте алмай, күйзеліс эмосиясына түседі , яғни санадағы «білімдер» үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс әрекеттің нақты нәтижесі мен көздеген ниет өзара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім туады. Ақыл – ой үйлесімсімсздігінен құтылудың екі жолы бар: 1) өз ниетіңді шындыққа сәйкес өзгерту; 2) ниетке сай болатындай әрекеттің жаңа жолдарын іздестіру. Сонымен, ногнитивтория
Жоғары деңгейдегі сезімдер.
Адам жан дүниесінің қоршаған ортаға әсерленіп қана қоймай, оның құпияларын танып білуге ұмтвлувнда. Мұндай әрекет адам сезімнің жоғары денгейдегі саналы әрекетін, эстетикалық талғамы мен адамгершілік – моральдық қасиеттерін сезіне білетін көңіл – күйіне байланысты. Жоғары денгейдегі сезімдердің ақыл – ой, эстетикалық ж/е моральдық адамгершілік түрлері бар.
Ақыл – ой сезімі адамның таным әрекетімен байланысты. Сезімнің бұл түрі - адамның сезімдік кейін оның әрекет, қылықтарының негізгі себепшісі ретінде қарастырады,.
Адам сезімнің көріністері әрқилы: қарқынды да ұзаққа созылған , созылыңқы, бірақ әлсіз, күшті бірақ қысқа мерзімді болуы мүмкін. Сонымен бірге , сезімдер тереңдігі, саналылығы, тектілігі пайда болу және сөну шарттары, денеге әсері , даму желісі, бағыты көріну және т.б. жағынан әрқилы сипатты келді. Сезімің ішкі жайылу аймағы мен сыртқы әрекеті де бірдей емес.
Субьектив талғаныстарға байланысты сезімдер екі топқа бөлінеді: тіршілік қажеттіктерді қанағаттандырып, рахатқа бөлуші ұнамды сезімдер; тіршілік қажеттеліктердің орындалмауынан қанағаттанбау кейпіне түсетін жағымсыз сезімдер. Тіршілік қажеттіліктердің орындалмауынан қанағатанбау кейпіне түсіретін жағымсыз сезімдер. Орындалып жатқан адам қажеттіліктердің деңгейіне орай сезімдер қарапайым күрделі келеді. Қарапайымдары-моральдық , эстетикалық және отан сүйгіштік.
Көріну әлпетіне орай барша эмоциялық қалыптар келесідей түрлерге жіктеледі: көңіл-күй, кейіп, эмоция, стресс, фрустрация, құмарлық , жо,ары сезімдер.
Көіңл- субъектіге қандай да эмоциальды реңкті сақтап қалуға не жоюға ықпал жасаушы психикалық процестің ерекше сигналдық түрі: кейбір түр-түс, дыбыстар, иістер, өздерінің негізгі мәніне байланысты біздің есімізге түсуден жағымды не жағымсыз есімдер тудырады. Мысалы, жақсы ән, тәтті тағамның өзі де ұнамай қалуы мүмкін. Мұның бәрі біздің сол сәттегі көңілімізге байланысты. Егер көңіл тұрақты тітіркедіргішпен ұштасса, бұл идиосиенкрация сырқатының белгісі.
Көңілді қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың жиі кездесетін пайдалы, не зиянды тараптарының жалпыланған бейнесі қалыптасады. Осының арқасында көңіл күтпеген әсер жөнінде оны бұрынғы естегі ақпараттардың садыстырып отырмастан, күні ілгері шешім қабылдауға кқмек тигізеді. Көңіл көбіне субъективтік сипатқа ие: қауықты кітап, сұхбаттас бір адамда жақсы сезім тудырса, екінші тұлғаны тіпті жақпай қалуы әдеттегі құбылыс. Көңіл сипаты іс-әрекет ке де байланысты, қажетті бастауында ұнаған іс, бірақ өзінің ұзаққа созылғандығынан адамды жалықтырып, көңілсіз күйге түсіретіні белгілі. Сырттай байқала бермейтін адам көңілін танып, оны орнымен апйдаласа, жеке не , қоғамдық еңбек оқу желісінің нәтжесін береді.
Кейіп –біраз уақыт басты адамның көңілін билеп, мінез-құлыққа әсер ететін жалпы эмоциялық күй. Өмір тіршілігінде адамның сезімі бір объектіге бағыталып, оған қуанады, не күйзеледі. , біреуді сүйеді, не бір нәрседен шошиды. Мысалы ұнамсыз хабар естіген адамның көңіл-күйі түсіңкі болып , оның бойын қобалжу, уайым билейді. Жұмысы сәтті болып, ретеле басталса оның көңіл-күйі тасиды, шаттық езімі ұзаққа созылады.
Адам кейпі тіршілік жағдайына байланысты құбылмалы болып отырады. Егер адам шаршап, шалдығып, ауырып жүрсе, оның кейпісолғын болады. Ал дені сау, ұйқысы қанық , көңілі көтеріңкі болса , адам мәз болып жадырай түседі. Рухани байлығы мол , мақсат –міндеті айқын ауыр жағдайларға да мойын ұсынбай , өмір сүріп, жұмыс істей алады., өз кейпін меңгеріп, оған иелік ете алады.
Эмоция –сезімнің тікелей қатынастағы уақытша көрінісі. Мысалы, сахнадағы айтыскер ақындардың бір ауыз тапқыр сөзіне болса, көрермендердің бір мезет дүрілдете қол слғып, қошемет айқай салады.
Іс-әрекетке ықпал жасау тұрғысынан эмоциялар стеникалық және астеникалық болып бөлінеді. Стеникалық эмоциялар адамға қуат юберіп , іс-әрекетке ынталандырады. Бұл жағдайда адам «тау қопаруға» дайын тұрады. Керісінше, кейде толғаныстан адамның аяқ алысы байланады,енжарлық басады-бұл астеникалық эмоция көрінісі. Мысалы, қорқыныш сезімінің саналы болуынан адам өзіне жинақтап қтерге қарсы шабуылға шықты. Ал сол қорқыныш адамды итермелеп, тізесі қалтырайтын дәрежеге де келтіреді.
Қуаныш-орындалуы күмәнді болып тұрған қажеттіліктің толық қанағаттандырылуына байланысты туындайтын ұнамды эмоциялық күй.
Таңдану – күтілмеген оқиғаға байланысты пайда болатын эмоциялық белгі. Таңдану бұрыннан бар сезімдерді тежейді. Осыдан зейін толығымен таңдануға себеп болған, нысанаға ауыасды, кейін ол қызығушылық ниетке жол ашады.
Қасірет-алғашында азда болса сенім күттірген маңызды өмір қажетілігінің орындалмауы не орындалмайтыны жөнінде ақпарат алудан басталатын жағымсыз эмоциялық күй.
Қаһар-субъектісіне өте маңцызды қажеттіліктің күшті кедергіге ұшырап , орындалу мүмкіндіктерінің кенеттен жайылуына байланысты пайда болып, дүлей көрініс беретін ұнамсыз эмоциялық қабілет.
Жеркену-тікелейқатынаста болған объектілердің жеке адам идеологиясына адамгершіліктік эстетикалық толғанысына қарама-қарсылықты болуынан туындайтын ұнамсыз сезім түрі.
Жек көру-адам аралық қатынастарды субъектінің көзқарас салты мен сезім объекті қылықтарының бір-бірінен сәйкес келмеуінен жүз беретін ұнамсыз көңіл-күй.
Қорқыныш-субъектте өз тіршіліктеріне шын және болуы мүмкін қатер жөнінде ақпарат алуымен бірге пайда болатын сезімдік құбылыс.
Ұят-субъектің өз қылық әрекеттері, ниеттері және сырт келбетінің басқалар күткендей не өз принциптеріне арайлас күткендей не өз принциптеріне орайлас болмағынын түсінуден келіп шығатын ұнамсыз скезім түрі. ....