Физиология | НӘРЕСТЕНІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ НЫШАНЫ

Жаңа туған бала. (туған сәттен бір екі айға дейін). Бала теген жануарлардың төліне қарағанда дәрменсіз болып туылады. Оның шартсыз рефлекстік мәнез-құлық формаларының қоры, сыртқы ортаға бейімделуі біршама шағын мөлшерде болады. Олар түрлі физиологиялық функциялардың өтуін реттеуші: сору рефлексі, қорғану және бағдарлау рефлекстері, және т.б. жатады. Олардың бәрі блаланың сезім мүшелері сияқты туылатын сәтке қарай тиісті мөлшерде дамып жетілетін жұлын және ми қабығы асты нерв клеткаларының тармақтануы жоқ дерлік, өткізгішжолдар сақтағыш митлин қабықтарымен қапталмаған. Бұл қозудың кең жойылып кетуіне және шартты рефлекстердің пайда болуының қиындауына жеткізеді. Туа біткекн мінез-құлықтың көптеген түрлерінің болмауы баланың әлсіздігінен емес , қайта күштілігін білдіреді, өйткені ол адамға тән жаңа тәжірибені игерудің , мінез-құлықтың жаңа формаларын шексіз игерудің мүмкіндігіне ие болады.
Жаңа туған кездегі мыдың қалыпты жетілуінің қажетті шарты-анализатордың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану жағдайына түссе , оның дамуы күрт баяулайды. Жаңа туған баланың дамуының ерекшелігі сол, оның соматикалық қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-әрекеттері қарқынды қалыптасады. Осының негізінде бағдарлау рефлексі дамиды және сан алуан шартты рефлекстік байланыстар жасала бастайды. Көптеген жаңа туған балаларда алғашқы он күн ішінде тамақтану қалпына байланысты шартты рефлекс пайда болады. Алғашқы екі айда барлық анализаторлардан шартты рефлекстер жасалады.
Бағдарлау рефлексінің дамуы мен көру мен есту қабілетінің жинақталуынан көрінеді, бұл кезде ырықсыз, шашыранды қимылдар тежеледі. Егер өмірге келудің алғашқы күндерінде баланың ұйқысы және сергектік күйлері әлі нашар ажыратылатын болса, ал туған кезеңнің соңына қарай олар бөлініп, сергектік неғұрлым мазмұнды, белсенді сипат алады.
Пайда болған психикалық белсенділік ырықсыз қимыл белсенділігін баса білуден көрінеді. Екі үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударуды ерекше түрлері көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен жанасудың қажетті дәнекершесі қажетерін қанағаттанудың қайнар көзі ретінде бөліп қарайды. Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне байланысты жадыру комплексі деп аталатын , арнайы эмоциалы –қимыл реакциясын қылыптасады. Жадыру комплексі қол мен аяқтың екіпінді қимылдарынан көрінеді. Бала өзіне еңкейген адамның бетіне тесіле қарап , оған жымиятын болады. Жадырау комплексінің пайда болуы жаңа туған кезеңнің соңы, нәрестелік кезеңнің басы деп есептелінеді.
Нәресте мен үлкен адам (нәрестелік шақтың шегі –бір-екі айдан бір жылға дейін) Бірқатар бүржуазиялық зерттеушілердің пікірі бойынша , бала алғашқы айларда өзінің тұйық дүниесінде тіршілік иесі болып есептелінеді. Сондықтан жаңа туған баланың шыр есте қалуын олар баланың өзіне жат әрі жау болмыспен бетпе-бет кездескендігі, сасқаллақтап, абыржып қалуы деп бағалайды. Фрейдтің айтуынша , осы сәттен бастап баланың инстинктік қажетіліктері мен қоғамдағы өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда болады. Фрейд бұл қақтығыстың психикалық өмірді қандай үздіксіз драмаға айналдыратынын пессимстік тұрғыда суреттейді.
Фрейдтің бұл идеясы бала туған сәттен екі жасқа дейіе болмыстан мүлдем аулақ болды: оның ішкі дүниесі өз қажеттіліктерін ақиқат дүинеде емес, өздерінің қиялдауында , түс тәріздес толғаныстарында қанағаттанудың тума қабілетімен шектеледі деп есептеген Ж.Пиаженің алғашқы еңбектеріне әсер етті.
Фрейд пен Пиженің аталған қағидалары өткір сынға алынды. Франсуздың прогресшіл зерттеушісі А.Валло шырылдап жылауды бірдемені алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психилогиялық дәлелдеушілікті құрғақ бос қиял деп есептеді. Бала психиккасының әуел бастан оқшаулану жөніндегі Пиаже қағидасы өз кезінде Л.С:Выгодский , ал кейінірек басқа да совет психологтары тарапынан сынға ілікті, Советтік және прогресшіл шетел авторларының зерттеулеріне алынған көптеген фактілер нәресте өмірі тұтастай үлкендерге тәуелді болатынын көрсетті. Үлке адамның көмегімен кеңістікті қозғала отырып бала көптеген заттарды көруге, олардың бір-біріне қарай жылжуын байқауға мүмкіндік адады.
Выготский баланың болмысқа деген қарым-қатынасы әуел бастан әуел бастан әлеуметтік қарым-қатынас болады деп атап өтті. Ол нәрестені осы мағынада толық әлеуметтік тіршілік иесі деп атау керек, өйткені оның өмірі кез-келген жағдайда көзге көрінсе де, көбінесе де басқа адам қатысып отыратындай болып ұйымыдастырылған еді.
Қарым-қатынас шеңберінде сөздің алғы шарттары пайда болады. Екінші айда-ақ былдырлаудың алғашқы белгілері байқалып көріне бастайды. Бұл түсінгендік аталған зат тұрған түрінде көрінеді. Дәл осы кезде бала алғашқы сөздерді дауыс жасау проесінде , бір жағынан баланың қажетіліктері пайда, екінші жағынан оларды қанағаттандыру мүмкіндігі туады.
Бала алдымен жетіледі, содан кейін оны барып тәрбиелеп, үйретеді деп жорамалау дұрыс болмас еді. Әрине нәрсетелік шақта баланы үйрету көбінесе алдын-ала ойдастырылмаған , стихиялы сипатта болады.
Кездейсоқ жағдаймен адамдар ортасынан бөлініп қалған нәресте өзінің дамуында адамдық мүмкіндік дәрежесіне көтеріле алмайды. Әлеуметтік орта мен арнайы үйретудің ықпалы негізінде ғана баладан адамша сезіну мен ойлауға қабілетті жеке адам қалыптасады. Үлкен адам бұл жердс де бала мен тұтас алғанда адамзат қоғамы арасындағы дәнекерші болады. Адамдар арасында өмір сүріп, олардан үздіксіз жаңа мағлұматтар ала отырып, бала танымға барған сайын көбірек ұмтылады. Нәрестенің бағдарлау рефлекстері білімқұмарлыққа дейін өседі.
Баланың қызығуы бүкіл айналасындағыларға бағытталады. Бұл тектес білімкұмарлықты И. П. Павлов «риясыз» деп атады, өйткені ол органикалық қажеттіліктері тікелей қанағаттандырумен байланысты емес еді.
Нәрестенің психикалық дамуы. Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының дамуы жане психикалық процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді. Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық кнздн жармасу қимылдары дами басталады. Бала өзін қызықтырған жарқырауық затқа ұмтыладі, оған қолын созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бұл қимылдар жөнді үйлеспейді: нәресте жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай қалады. Бірақ біртіндеп қимылдар ұсталынатын заттардың орнына, көлемін жәнс түріне орай нақтылана бастайды. Бұл тектес қимыл белсенділігінің орасан зор маңызы болады. Солардың арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл дағдыларын шереді. Мұның үстіне заттардың қасиетіне практйкалық икемделу бұл қасиеттердің көзбен көріп қабылдауда ерекшселенуіне бастауына алыт келеді. Егер бала бастапқыда қолын заттардың қасиеттеріне көптеген байқаулар арқылы ыңғайлап, сыртқы бағдарлау қимылдарын жасайтын болса, кейін осы бағдарлау қймылдары інтериоризацияланады көріп қабылдауға ауысады.
Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар сілкілеу, тақылдату, лақтыру т. б. тәрізді қарапаиым қимылдар жасау да дамиды. Мұндай іс-әрскеттерді орындай отырып, бала нәрестенің, заттардың толып жатқан қасиеттерімен танысады. Нәресте үшін өткінші, өзгермелі әсерлер негізінде тұрақты, оған тәуслсіз заттардың болатыны баиқалына бастайды. Қабылдау заттыққа және тұрақтылықа ие болады.
Нәрестелік шақта баланың психикалық белсенділігінің сиптаты өзгереді. Әдейі іс-әрекет жасау тенденцисы көріне бастайды. Балада кездейсоқ қимылдарды қайта жанғырту мүмкіндігі қалыптасады. Бұл қимылдарды жасаудан бұрын сәби оларды алдына ала болжап қоймаса да, осы қмиылға байланысты қоршаған ортаның өзгерісін көру үшін қимылды әдсйі қайталауға нәресте қабілетті болады.
Нәрестелік шақтың соңыа қарай балалар үлкендердің көптеген іс-әрсксттерін қайталап отырып, үлкон еліктеушілік көрсетеді.
Әдейі жасалған әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе жатқандығын дәлелдейді. Шындығында да, балалар заттармен әдейі (тарсылдатып, сілкілеп, бұрап) іс-әрекеттер жасай бастаған соң, үлкендердің қарапайым әрекеттеріне еліктеуден қайсібір жетістікке жеткен соң балалардың әрекеттерінен ойлаудың қарапайым көріністерін байқауға болады. Затпен қимылдар жасау үстінде бала үшін проблемалық ситуация туады, оны да ол қимылдар жасау жолымен шешуге тырысады. Басқаша сөзбен айтқанда , заттық қимылдар үстіне қарапайым проблемалы ситуациялар пайда болып және шешіліп отырады. Сонымен бала өзінің және басқалардың қимылдарына еліктей отырып ойлауды әрекет үстінде үйренеді. ....