Экономика | Нарық жағдайында шағын кәсіпкерліктің дамуы

Шағын кәсіпкерліктің дамуына көптеген иялық жұмыстар арналған. Онда шағын кәсіпкерліктің дамуының әлемдік тәжірибесі, сонымен бірге бәсекелестік механизімінің арқасында олардың кейбіреулерінің ірі бизнеске айналуы, бүгіегі нарықтық экономикакаға дейінгі мәселелер қарастырылған. Нарықты экономикасы дамыған елдерде шағын кәсіпорындар бірнеше жүз жылдарда табиғи дамыған, ал Қазакстанда мүлде басқа жағдай.
Нарықтық экономикаға өткенге дейін бұрынғы Кеңес Одағының құрамындағы мемлекеттерде ірі өнеркәсіп кәсіпорындары болды да, олардың артықшылықтары абсолютті деп саналып шағын кәсіпорындар мәселесі жоспарға кірмеген болатын. Бұл ойдың қателігі командалық орталықтанған жүйеден нарықтық экономикалық жүйеге өту кезінде, шағын кәсіпорындар мемлекеттің стратегиялық бағыттың негізгі құралына айналғанда мойындалды.
Осы орайда Қазақстан Республикасының Президенті осы жолдағы жолдауында Жапония, Германия, Бельгия, Италия сияқты елдерде шағын және орта бизнес, олардың барлық кәсіпорындары санының 90 пайызын құрағандығын және көптеген дамыған елдерде олар жалпы өнімінің 50 пайыздан астамын беретіндігін айта келіп, біздің шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірінен идеологиясын бүзу қажеттігін баса айтты. Біз кәсіпкерлік ортаның бастамашылығын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғызуымыз керек.
1990 жылдардың басында жаңа экономикалық жүйеге өтуге байланысты кәсіпкерліктің жаңа түрлеріне жол беріліп, шағын кәсіпорындарға ерекше ынта қойылып оларды ұйымдастырудың құқықтық нысанына, критерилеріне, есеп және есеп беру жүйесінің нормативтік заңдық базасы қамтылды.
Қазақстанда шағын кәсіпорындардың даму тенденциясы мынадай:
• шағын кәсіпорындардың және онда жұмыс істейтіндердің санының тұрақты өсуі;
• өнеркәсібі дамыған аудандардағы шағын кәсіпорындардың шоғырландыруы;
• шағын кәсіпкерліктің сауда мен қызмет көрсетудегі үлесінің көптігі;
• осы уақытқа дейін шағын кәсіпорындардың салық салу, несиелендіру, мемлекеттік органдармен арадағы мәселенің шешілмей келе жатқандығы шағын кәсіпорындардың маңыздылығын мемлекетіміз ғана емес нарықты экономикасы бар елдердің барлығы мойындап отыр. Оны экономикадағы үлес салмағынан көруге болады.
Шағын кәсіпкерлік-бәсекелестік ортаны қалыптастыратын, нарықты отандық тауарлармен толтыратын, халықты жұмыспен қамтитын, ірі және орта бизнестің «ауқаттану» ортасы, орта топты қалыптастыратын қоғамның тұрақтылық негізі.
Осыған байланысты. Шағын бизнесті қолдауға Қазақстан Республикасы жыл сайын 159,2 млрд. тг. бөлінеді. Ел басы өзінің жолдауында биылғы жылы республикалық бюджеттен қосымша 10 млрд. тг. бөлінетіндігін, сонымен бірге, банк кредиттеріне кепілдік беру мен сақтандыру жүзеге асыруды қолға алу керектігін ескертті. Мұнын өзі қомақты мемлакеттік қолдау болмақ.
Курстық жұмысымыздың мақсаты-өнеркәсіпте шағын кәсіпорындарды дамыту мен оның артықшылықтарын дәлелдеу.
Курстық жұмыстың мақсатына байланысты мынадай мәселелер қаралады:
• өнеркәсіп пен шағын кәсіпорындардың ролі;
• бүгінгі күнгі өнеркәсіптегі шағын кәсіпорындардың жағдайын талдау, тиімділіктерін анықтау;
• осы салада шағын кәсіпорын болашағы.




1тарау. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫ
1.1. Шағын кәсіпкерліктің құрылуы және дамуының ғылыми негізделуі.

Бүгінгі күні экономикалық өсудегі негізгі бағыт шағын кәсіпкерліктің ынталандырып, оны ұлттық экономикадағы рөлін өсіру. Шағын кәсіпкерлік шаруашылық іс-әрекеттің негізгі әдісі ретінде шаруашылық нысандардың көптеген түрлерін ынталандыруға, халықтың жұмысбастылығын өсіруге және Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісіндегі салыстырмалы артықшылықтарын көрсететін болады.
Щағын кәсіпкерлік ескі мәдениеттің барлық кезеңінде болған. Соның арқасында өркениет сол кездегі елдің барлығына таралған. Ірі бизнестің пайда болуына дейін шағын кәсіпкерлікке қойылатын мәселе болмаған. Классикалық экономика өкілдерінің барлығының зерттеуі бүгінгі шағын кәсіпкерліктің сол кездегі жағдайы болған. Мұның барлығы бізге микроэкономика мен экономикалық ілімдер тарихынан белгілі.
Шағын кәсіпкерліктің қиыншылықтары ХХ-ғасырдың бастапқы жылдары Гильфердинг, И. Шумпетер жазды.
60-шы жылдарығы батыс экономикасы сол кездегі экономиканың «екі жақтылығын» мойындайды. Олар «орталықтан» мөлшері мен әсер етуі бойынша ірі кәсіпкерлер немесе «шеттелген» - шағын кәсіпорындар.
Барлық нарықтық елдерде шағын кәсіпорынсыз нарықтық қатынастың дұрыс дамымайтындығын түсінді. 70-80-ші жылдар монополистік емес сектордың жұмысы белсендірек жүріп 3-бағытта қозғалды:
1. Мәселе тереңінен зерттелді, яғни жалпы жоспарға ғана емес, сонымен бірге жеке аспектілерде ғылыми зерттеудегі, ірі бизнес пен арақатынасы, мемлекетпен байланысы, әлемдік шаруашылықтағы ролі және тағы басқалары.
2. Шағын кәсіпорын мәселесі барлық монографияға қосыла бастады.
3. Елдердің ерекшелігі ары қарай зерттеле бастады.
Біздің еліміз бұл жылдары Кеңес Одағының құрамында болғандықтан елде ірі кәсіпорынның басымдылығына артық берілді. Шағын кәсіпорындар мүлде жат ұғым болды.
Шағын кәсіпорынның анықтамасы оған қойылатын критерилерімен анықталады. Оған қойылатын критерилер туралы сұраққа шетелдік және отандық әдебиеттерде үлкен бөлінеді, біракқ ғалымдар ортақ бір ойға келген жоқ. Шағын кәсіпорын әр елдің заңындағы қойылған критерилермен анықталуда. Критерилерге келместен бұрын шағын кәсіпорын секторын бүлдіретін терминнің мағынасын анықтап алайық. Ағылшын тілді әдебиеттерінде small business бізде шағын кәсіпорын деп аударылады әр елде өздеріне ыңғайлап аударғанмен көптеген батыс-еуропалық әдебиеттерінде осы термин тікелей қолданылады. Әр елдің өз экономикасындағы ерекшеліктерге сай «бизнес» терминінің орнына бізде кәсіпкерлік ұғымы қолданылуда. Бұған дейінгі, әсіресе өтпелі шағын бизнес және шағын кәсіпкерлік ұғымдары қатар қолданылып жүрген болатын. Қазақ тіліндегі кәсіп сөзін бизнес сөзіне балама түрінде алдық және ол өзін ақтайды деп ойлаймыз.
Жоғарыдағы айтқандарды қорытындылай келе мыналарды айта кету керек:
- шағын кәсіпорындарды анықтау әртүрлі елдерде ғана ерекшеленіп қоймай, елдің ішінде де салалар мен таймақтарда ерекшеленеді;
- анықтамалар тәжірибедегі мұқтаждықтарға байланысты анықталады және белгілі бір мақсаттарға қызмет етеді;
- анықтамалардың көп болып бөлінуі сол кездегі нақты жағдайды көрсетеді;
Шағын кәсіпкерлікке қойылатын екі критерийді бөліп қарастыруға болады сандық және сапалық. Сандық көрсеткіштерге кәсіпорындағы жүмысшылардың орта саны, капиталдың айналым мөлшері, активтердің мөлшері, табыс көлемі және тағы басқа көрсеткіштер жатады. Бірақ ресми шетелдік статистика шағын кәсіпорындарға тек жүмыспен қамтылғандардың санын көрсетеді. Дәл осы көрсеткіш барлық елдердің мүдцелеріне сай келеді. Қалған көрсеткіштер тек ғылыми әдебиеттерден іскерлік баспалардан, банктер мен салық органдары жүргізген анкеталардан және шағын кәсіпорындардың инфрақүрлымын қамтамасыз ететін мамандандырылған үйымдардан көруге болады.
Сапалық көрсеткіштеріне кәсіпорын иесінің меншік қүқығы мен кәсіпорынды басқаруға және жүмысшылармен байланысының деңгейінен көруге болады. Келесі мәселе кәсіпорынның нәтижесіне оның жетекшісі тікелей міндетті, жанүялық іс жүргізу, қаржыландырудағы сипат. Маңызды критерилер болып құқықтық тәуелсіздік жатады. Сонымен бірге сапалық көрсеткіштерге мыналарды да өткізетін товар мен нарығының кішкене болуын қосуға болады. Осы критерилердің барлығының жиынтығы шағын кәсіпорындарға экономикалық категорйя ретінде шегін анықтауға көмектеседі.
Шағын кәсіпкерліктің шегін анықтау мәселесі бүдан ертеректе де көтерілген. Шағын кәсіпкерлікке ортақ жалпы сапалық көрсеткіштерді табуға Ю. Кочеврин де тырысқан. Оның ойынша ондай ортақ критери ретінде түрақсыздықты қарастырған. Ол ойын 1950 - 60 жылдардағы Американың статистикасының мәліметтерінен дәлелдегісі келді. Ол мәліметтер бойынша жылына барлық кәсіпорындардың 8-9 -і жоғалып қайта пайда болып отырады.
Қалай деген менде шағын кәсіпорындар жоғалып немесе ірі кәсіпорындарға айналып немесе басқа кәсіпорындарға қосылып отырады. Бірақ шағын кәсіпорындардың тұрақсыздығын диалектикалық түрғыда қарау керек. Бір жағынан жоғалады, екінші жағынан пайда болады. Сонымен әлемдік және отандық тәжірибе көрсетіп отырғандай шағын кәсіпкерлікке әртүрлі ұйымдық-қүқықтық нысаны бойынша жүмыс істейтін адамдардың санымен анықталады. Ал бірнеше ғылыми еңбектерде шағын кәсіпорын деп, бір меншік иесімен басқарылатын бірнеше адамның тобын немесе кәсіпорынның ісін айтады.
«Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» жөніндегі заң бойынша шағын кәсіпкероік деп қүрамында жүмыс істейтіндердің саны 50 адамнан меншігіндегі активтерінің саны 60000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын кәсіпорындар жатады.
Бұдан басқа салалық ерекшеліктері бойынша өнеркәсіпте, қүрылыста және транспорта - 100 адамнан, көтерме саудада - 50 адамнан, бөлшек саудада мен қызмет көрсетуде - 30 адамнан басқа салаларда 50 адамнан аспауы керек.
Келесі маңызды котегория- шағын кәсіпорындардыңсыртқы ортасы. Бұл шағын кәсіпорындардың қүрылуы мен жүмыс істеуіне әсер ететін элементтердің жиынтығы. Мүндай элементтер 5 топқа бөлінеді. Біріншіден шағын кәсіпорындардың нарықтық жиынтығы: ресурстық және өткізу. Екіішісі шағын кәсіпорындарға қажетті нарықтық институттар мен агенттер. Үшіншіден қоғамдық қатынастардың кешенін кіргізеді; қүқықтық әлеуметтік- мәдени және саяси т.б. Төртінші топ басқа да әлеуметтік- экономикалық үрдістер мен қатынастарға қатысты шаруашылық қүрылымы және т.б. Ерекше топ ретінде шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау элементін кіргізуге болады. Шағын кәсіпорындардың сыртқы ортасы анықсыздықпен ерекшеленеді.

1.2 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің құрылуының ерекшеліктері.
Еліміздегі қалыптасқан жағдай тиімді жүмыс істейтін шағын кәсіпорынды ұйымдастыру және дамыту керектігін дәлелдеп отыр. Осы шағын кәсіпорындар көптенген мемлекеттердің экономикалық өркендеуіне, өндірістің алға жылжуына және халықтың белсенді бөлігінің көтерілуіне мүмкіндік берген. Шағын кәсіпорын мемлекеттер соңғы 30 жылда көптеген жетістіктерге жеткен.
Кәсіпкерлікке деген қоғамдық пікір де дүрыс болмады, оларды мемлекетті тонаушы немесе алыпсатарлар деп көрсетті. Оның үстіне заңның жетілмеуі жеке сектордың дамуына жол бермеді.
Бүкіл кеңестік кеңістікте соның ішінде Қазақстанда да «шоковая терапия» сияқты мүлде басқа экономикалық курс керек. Қазақстандық шағын кәсіпорын жаңа екінші этапты бастады.
1992 жылдың басындағы экономикалық реформа немесе шоковая терапия 80-ші жылдың ортасынан бері шағын кәсіпорын ең көп өскен және ондағы жүмыс істеушілердің өсуінен де көп болғанымен сипатталды. Бұл жоба реноменалды сипатта себебі бағдарламаның еркіндігі сондықтан прессипттік қаржылық базасына нүқсан келтірді. Бірақ шағын кәсіпорынның санының өсуі қаржылық базаға жағымды болды. Шағын кәсіпорын өзінің жағымды мүмкіндіктерін көрсетті.
90-шы жылдардың басында ҚР-да шағын кәсіпорын ресми анықтама болған жоқ, әртүрлі қүрылымдар әртүрлі анықтаманы қолданды. Кейбір үйымда шағын кәсіпорын қүрылымда 10 немесе соған дейін дүрыс істейтіндер кіргізсе, енді біреулері бұл жіктеуге құрамындағы жүмыстар саны көп және осыған дейінгілерді кіргізді. Оның анықтамасы және оған қойылатын критерилердің болмауы, статистикалық мәліметтердің әркелгілігі республиканың экономикалың дамуына қосқан үлесін бағалауға мүмкіндік бермеді.
Реструктуризация мен мемлекеттік ірі кәсіпорынды реформалау өндіріс көлемінің төмендеуіне және кейбір кәсіпорынның жойылуына әкелді. Бүл үрдіс жүмыспен қамтығандардың санын да қысқартты. 1992 және 1996 жылдары жүргізген кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту бағытындағы бағдарламалар еліміздігі шағын кәсіпорынның қүрылуы мен қалыптасуына негіз салды.
Бүл кездердегі шағын кәсіпорын маызды функцияның бірі әлеуметтік бөлу болды, яғни қиын кризис кезіндегі өзін жүмыспен қамту, өмір сүруге өзіне қосымша қаражатпен жабдықтау. Сыртқы сауданы еркіндікке жіберу және ел ішінде жеке саудадағы кедергіні жою, кез келген сауда ісіне жағдай жасады. Төлем қабілеттіліктің төмендеуіне қарамастан шағын кәсіпорындар халықтың сұранысы өте жоғары болған, қытайдың және түріктің тауарларымен қамтамасыз етті. Шағын капиталдың тез айналысы оларды орта капиталға айналдырды. Оның үстіне шағын сауда қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық дифференцияцияға тез икемделіп жаппай түтынушыларды да, сонымен бірге жоғарғы табыс деңгейіндегілерге де қызмет көрсетті.
Шағын кәсіпкер сауда делдалдық жаққа ығысуы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қатаң салық саясатына қарсы заңды әрекет. Бұрынғы Кеңес Үкіметінде нарық жағдайында жүмыс істейтін салық жүйесінің болуы мүмкін емес болатын. Сондықтан тәжірибелі шаруашылық өмірге енгізілген салық міндеттемесі бүған үйренбеген кәсіпкерлердің қарсылығын тудырды, оның үстіне шағын кәсіпкерліктің табыстың 70-90%-ын аламыз деген үкіметтің ашық экстремистік салық саясаты жүрді. Қатаң салық салу қиын жағдайдан жаңа сапалы деңгейге көтерілуге мүмкіндік бере қоймас, сондықтан салық төлеушілер салық органдарынан салық табыстарын жасырудың жолын іздеп таба бастады. Бірліктерді бақылау қиын болғандықтан сауда мен делдалдардың табысы көлеңке экономикаға кетуін тудырды.1992-1996 жылдарды алсақ барлық жұмыспен қамтылған халықтың ішінде шағын кәсіпорындарда жұмыс істейтіндердің саны республикада 1992- 6,1%, 1993- 4.1%, 1994-3,16%, 1995-3%, 1996-5,2%-і құраған.
Жұмыс істеуші шағын кәсіпорын субъектілерінің саны 1992 жылы-34506, 1993 жылы-35889, 1994жылы-32186, ал 1995 жылы-21265, 1996 жылы- 24033 бірлік болған. Шағын кәсіпорын санының қатты өсуі 1992-93 жылдары байқалған, ал одан кейін олар ақырын төмендей берген. Бұл кезеңдерде салық саясаты маңызды роль атқарды.1990 жылдардың басында өнім өндіруші шағын кәсіпорындарға салық салуда жеңілдіктер болған. Салық жеңілдіктерінің жоғала бастауы шағын кәсіпорындпрдың тарабынан заңды қүбылысты тудырып, олардың ісі мен санына әсер етті.
Сонымен бірге 1995 жылы сауда делдалдық қызметтегі нарықтың бос орындары мен жоғарғы пайда алу мүмкіндіктері жоғала бастады. Ең баста осы бағытта жұмыс істеген шағын кәсіпорындар өзінің өмір сүруін тоқтатты немесе диверенфицириленді. Мүндай жағдай Қазақстандық шағын кәсіполрынның дамуының жаңа тенденциясын тудыруы заңды еді. Бүл шағын кәсіпорындардың өзгеруі мен қүрылымындағы сапалы өзгерістерді енгізген 3-ші этап басталды.
Егер 1992-94 жылдар Қазақстанда барлық экономика соның ішінде шағын кәсіпкерлікте стохастистік заңмен алғашқы капиталды жинаумен өмір сүрсе, 1995 жылдардан бастап өркениетті нарық жүйесінің заңдары жұмыс істей бастады. Бір шағын кәсіпорынның өте қымбат тұратын ғимаратты немесе тіпті* орта бағадағы өндірістік алаңды сатып алуы сирек кездесетін. Шағын кәсіпорындарда жүмыс істейтін жүмысшылардың табысы республикадағы орта айлықжалақысының төңірегінде болды. Тауарлар мен қызметтердің әркелгілігін және сапасын көтеруге негізделген шағын кәсіпорындардың өмір сүруге күресін сипаттайтын бәсекелестік орта қалыптаса бастады. Қазақстан экономикасының нарықтық концентратция мен капиталдың шоғырлануы, сонымен бірге шаруашылық өмірдің өзінде жаңа тенденция бастала бастады. Кәсіпорындардың жұту үрдісі басталды. Қазақстан Үкіметінің қатаң қаржы тұрақтылық саясаты жүргізілгенде 1994-1995 жылдары шағын кәсіпорындардағы өзгерістер мен қүрылымындағы сапалы өзгерістердің 3-ші этапы аяқталды. Бүл 1992-94 жылдармен салыстырғанда шағын кәсіпорындардың қысқару қарқынымен сипатталып сапалы тиімділікті көрсетті. Елде шағын кәсіпорындар нарықтық экономикадағы шағын кәсіпорындардың ролін ойнайтындай жаңа нарықтық жағдай қалыптасты. 1996жылы шағын кәсіпорындардың 18%-і өнеркәсіпте 5%-і ауыл шаруашылығында, 13% -і қүрылыста, 8% -і транспорта, 24 -і сауда мен қоғамдық тамақтануда, 12% -і нарықтың жүмыс істеуін қамтамасыз ететін жалпы коммерциялық істе, 4% -і түрғын үй шаруашылығында, 4% -і материалдық-техникалық жабдықтау мен өткізуде, 3%-і ғылымда, 6% -і басқа салаларда. Еңбек ақы қоры 7,114 млн. теңге, ал орта айлық жалақы 5868 теңге болған. Бүл мәліметтер шағын кәсіпорындар негізінен сауда мен қоғамдық тамақтануға бағытталған. Мүның өзі шағын кәсіпорындағы өнеркәсіптік өнім шығаруына сауда мен қоғамдық тамақтанудан жеңіл табыс алынатынын көрсетеді. 1997 жылы шағын кәсіпорын субъектілерінің өскендігін көрсетеді және қаңтар мен мамыр кезеңінде 156,1 мың бірлік болған. Олардың ішінде жүмыс істейтін шағын кәсіпорын субъектілері 51,6 мың бірлік. Бүл 1995 жылмен салыстырғанда 2,4 есе 1992 жылмен салыстырғанда 1,5 есе 1996 жылы-2,2 есеге өскен. Шағын кәсіпорын субъектілерінің өсуі саладағы мемлекеттік органдарының жұмыстарының белсенділігімен түсіндіруге болады.
Осы жылдары шағын кәсіпорын өндірістік секторларының ЖІӨ-не үлесі былай болған: 1992 жылы-7% , 1993 жылы-5% , 1994жылы-4% , 1995 жылы-4,7% , 1996 жылы-6% . Шағын кәсіпорын субъектілерінің өндірген өнім көлемі 1996 жылы 8,5 млрд теңге, ал ЖІӨ 1415,8 трлн теңге болды.
Шағын кәсіпорындармен өндірген ішкі жақты өнім 1995жылы 5181,4млн теңгені құрады. Егер бүл көрсеткішті 1994жылмен еалыстырсақ 89,5% -ке өскен, бірақ өнімнің табиғи көлемі 1995 жылдың 1994 жылға қатысы 96,1% яғни өндіріс көлемі төмендеген.Өндірістік құрылым көлеміндегі шағын кәсіпорынның жағдайы төмендегідей:
Өнеркәсіп және электроэнергия-0,7% , көмір-1,4% , қара және түсті металлургия-2,77% , химиялық және мұнай химиялық өнеркәсіп-14,79%, машина жасау және металл өңдеу-50,34%, басқалары-29 %.
1996 жылы бюджетке төлем 8569,9 млн теңге болса, 1995 жылы 5378 млн теңге болған. Міндетті төлемдердің сомасының өсуі шағын кәсіпорынның 10,2% -ке өсуімен түсіндіреді. Бұл 1996-97 жылдар олардың өндірген өнім көлемі өскен. Ондағы жүмыс істейтіндердің саны 715,39 мың адам. Бүл жылы өндірілген көлемі 52,12 млрд теңге. Шағын кәсіпорынмен өндірілген өнім мен қызметтің өткізілген көлемі 0,135млрд теңге. Шағын кәсіпорынның өнім көлемінің салалық қүрлымы келесідей: өнеркәсіптік өндірісте 14,6% ауыл шаруашылық өнімін қайта өңцеуде 4,2% ; 8,5% қүрылыста; 55 % -саудада, 6,2% -қызмет көрсету саласында, 2,2%- қоғамдық тамақтануда, 2,7% - транспорта, 0,6% -туризмде, 6,6% -басқа салаларда жұмыс істейді.
Алынған мәліметтерді талдағаннан шыққан қортынды 1998 жылғы жүмыс істеген шағын кәсіпорынның 40%-і шағын кәсіпорынның айтарлықтай салықтық жеңілдіктермен несиелік мүмкіндіктері болған 1992-93 жылдарды қүраған. Шағын кәсіпкерләіктегі дағдарыс елдегі экономикалық жағдайының өзгеруімен байланысты. Кооперативтер мен шағын кәсіпкерлер ретінде құрылған алғашқы толқын мемлекеттің берген жеңілдіктерімен итермелеуінің нәтижесінде айтарлықтай жақсы нәтижеге жетті.
Көптеген шағын кәсіпорындар 38 1994-95 жылдары қүрылды. Бүл жағдайда инфляция төмендеп және шағын жекешелендірулер жүзеге асырылып, макроэкономикалық тұрақтылық тенденциясы байқала бастады. Оның үстіне республикадағы жүмыссыздық деңгейін төмендеткен халықты жүмыспен қамту мәселесі шешіле бастады.
1997-98 жылдардағы шағын кәсіпорынның кризестік үрдісі. Сол кездегі олардың санындағы және ондағы жүмыс істеушілердің шағын кәсіпорынның тиімсіз салалары мен аймақтық қүрлымдары, олардың қиыншылық топтарымен байланысы, жүмыстардың көп бөлігінің сауда мен қызмет көрсетуге бағытталуы, кәсіпкерлердің өндіріспен дамуы, экономикалық негізгі маңызды саласының жүйесіз, халықтық сипатта болғанын көрсетеді.
Бүл жерден шығар жол шағын кәсіпорындармен республиканың дид және өндірістік емес қажеттерін қанағаттандыруға бағыттау, олардың арасындағы бәсекелестікті күшейту.
Қазақстанда кәсіпкерлікті қорғау мәселесі бірінші реет 1992 жылы 4-ші шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау» туралы заңында көрсетілді. Бәрімізге белгілі Кеңес үкіметі ыдырағанда Қазақстандағы көптеген ірі кәсіпорындар да өз жүмыстарын тоқтата бастап , көптеген жүмысшылар босап қалған болатын. Бардың орнын толтыру үшін олардың орнын шағын кәсіпорынмен толтыру керек болатын. 1992 және 1996 жылдары кәсіпкерлікті қорғау және қолдау жүзеге асыру елдегі шағын кәсіпорынның қүрылуы мен қалыптасуына негіз салды. Атқарушы органмен заң шығарушы билік институтциялық қайта қүрылуға көңіл бөлді. Бұл Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінен, бірнеше заң актілерінен, экономикалық реформаларды тереңдетудегі бағдарламалық қүжаттардан көрінеді. Осы кезеңде шағын кәсіпорын қаржы экономикалық және ақпараттық қолдау саласында позитивті өзгерістер болып, оның инфрақүрлымы құрылды.
Бүдан кейін шағын кәсіпкерлікті қолдау белсендірек жүрді. Үкіметтің мүндай қадамы 1997 жылғы 6-шы наурыздағы президенттің «Шағын кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдау және белсенділету туралы шаралары туралы» бұйрық болды деп айтуға болады. Бұл республикадағы 1997 жылғы шағын кәсіпорынның дамуындағы бағдарламалық қүжат болып табылды.
Осы бүйрық бойынша мыналар жүзеге асты:
- шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік институты қүрылды
- « шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы», « жеке кәсіпкерлік туралы», жеке кәсіпкерлікке қатысты кейбіррр Қазақстан Республикасының заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді,
- шағын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі қор құрылды;
- 2-ші деңгейдегі барлық банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеудің минималды мөлшерін белгіледі( барлық банктердің несиелік қарыздары 10 -тен төмен болмауы керек)
- бақылаушы және инспекторлық мемлекеттік органдар мен олардың көрсететін ақылы қызметтер саны қысқартылды;
- шағын кәсіпорынның жүмыс істеуіне жағдай жасалуда(өндірістік ғимараттар мен жер участктері берілгелі жатыр және тағы басқалар)
- шағын кәсіпорындарға жеңілдік беру жүйесі қаралуда;
- шағын кәсіпкерлікті қолдаудағы әкімдердің жұмыстарын қатаң бақыланған. Бұдан кейінгі жылдардағы Қазақстан Республикасының мемелекеттік саясаты шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бағытында болады.
Республикада «Шағын кәсіпорын» статусын алған ұйымдар мен кәсіпорындарға салықты есептеу мен төлеудің арнайы режимі белгіленген; кәсіпкерлік іске қолайлы жағдай жасалған; қүқықтар қамтамасыз ету үйымдастырылған.
Шағын кәсіпорындар командалық істің келесі түрін жүзүге асырады;
- түрғын үй, өндірістік, әлеуметтік және табиғатты қорғауға негізделген объектілердің қүрлысын, әртүрлі жөндеу жүмыстарын жүргізді;
- өнімді өткізумен айналысады;
- әртүрлі қызметтер көрсетеді;
- 1997 жылы 17,5 мың шағын және - орта кәсіпкерлер , ал одан кейінгі жылы шағын және орта кәсіпкерліктің 41,7% -ке дейін 2001 жылы олардың саны 98,3 мың бірлікті қүрады немесе 5 есеге өсті
Кесте 1. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорындардың саны, бірлік.
Салалар 1997 1998 1999 2001 2001/1997ж
1 .өнеркәсіп 2526 3668 5633 12474 4,97
2. құрылыс
2142 3007 4680 10165 4,75
3. сауда, авто және
құралдарды жөндеу 7587 11959 17531 46690 6,15
4. мейманхана мен
мейрамханалар 227 490 789 1854 8,17
5. транспорт және
байланыс
670 1152 1952 5000 7,46
6. білім және
денсаулық сақтау 3130 2892 4549 2422 0,77
7. коммуналдық
қызмет
1257 1680 1961 2329 1,85
ҚР барлығы 17539 24848 37095 98300 5,61

Шағын кәсіпорындар экономиканың көптеген салдаларында ұйымдастырылған, бірақ олардың көбі « Сауда, авто және қолданыстағы техника жөндеу»-47,5% ,өнаркәсіп-12% , ол ең аз мөлшері коммуналдық қызметкерге-2,4% -і келеді.
Ондағы жұмыс істейтіндердің саны үнемі өсіп отыр. Егер 1997 жылғы бұл кәсіпорында 132,4 мың Адам немесе орташа бір кәсіпорынға 8 адамнан келген! Өнеркәсіптегі шағын кәсіпорындағы адам саны 2000 жылға дейін орташа 12 адамды құраса, құрлыста 11 адамды қүраған.
Экономика саласындағы еңбектің тиімділігін, пайдалы жақтарын ондағы өндірілген өнім көлемін 1 жұмысшыға есептеу арқылы көруге болады.
Шағын кәсіпорындарда өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтер сапасы 454,7 млрд теңге, ондағы жүмысшылардың саны 429,5 мың адам. Бұл жердегі бір орта жылдық жүмысшының өндірілген өнімі- 1058,6 мың теңге.
Кесте 2 . Шағын кәсіпорындағы 1 жұмысшының жылдық өндірген өнімдері мен қызметтері, мың теңге.
Салалар 1997 1998 1999 2001 2001/1997ж
І.өнеркәсіп 197,8 331,8 352,6 753,2 380,8
2. құрылыс 230,7 396,4 325,1 822,4 365,5
3. сауда, авто және
құралдарды жөндеу 1691 1240 2000 1985 117,4
4. мейманхана мен
мейрамханалар 5,5 191,9 197,6 383,8

5. транспорт және
байланыс 344,7 357,6 415,9 963,9 279,6
6 .коммуналдық 341,7 519,1 299,3 341 100
қызмет
ҚР барлығы 651,9 737,1 967,3 1058,6 162,4

Шағын кәсіпорындағы 1 жүмысшыға шаққандағы өндірілген өнім немесе еңбек өнімділігі бірқалыпты емес.
Өнеркәсіптегі кәсіпорында олар өзгермелі түрде өскен. Орта жылдық өсу қарқыны 56% , қүрылыста 1998 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда өндірушілік 14,4% өсті, ал 2001 жылы өндірушілік 22,7% -ке өскен.
Экономиканың маңызды саласындағы еңбек өнімдерінің өсу қарқынының жоғарғы қарқыны натуралды түрдегі өнім шығарудың өсуімен ғана есептелмейді, оған сонымен бірге баға факторы әсер етеді.
Өнеркәсіптегі шағын кәсіпорынның еңбек өнімділігі 1997 жылдың деңгейімен салыстырғанда 2001 жылы 3,8 есеге өскен.
Еңбек өнімділігі өнеркәсіпте 3,8 есе, құрылыста-3,6 есе, сауда мен автомобил? мен күнделікті техниканы жөндеуге-17,4% , транспорт немесе байланыста- 2,8 есеге өскен.
Шағын кәсіпорындағы жұмыс істеудің жалақысы үнемі өсіп отырған, соңғы бес жылдағы орта жылдық өсу қарқыны- 21,9% болса, еңбек өнімдерінің орта жылдық өсу қарқыны 12,5% -ті құраған.
Статистикалық агенттердің мәліметтері бойынша елімізде 01.09.2002 жылы 112,2 мыңдай шағын кәсіпорын өкілдері тіркелген. Бүл өткен жылмен салыстырғанда 15,8% -ке жоғары.
Тіркелген кәсіпорынның 75%-і нақты жүмыс істейді. Олардың әрбір екіншісі белсенді.
Үкіметтің шараларына қарамастан шағын кәсіпкерлікке ең салалар болып сауда мен автомобиль және үйде қолданылатын заттарға жөндеу саласы(43,3%), ал өнеркәсіпте 13,1 % , ауылшаруашылығында 7,9% транспорт пен байланыста 6%
Республикадағы шағын кәсіпорындардағы жүмыс істейтіндердің саны бір жыл ішінде 6,9% -ке өсіп 456,5 мың адамды немесе экономикадағы барлық жүмыспен қамтылғанның шамамен 6,9% -н қүрады. Жүмыспен қамтылғанның 33% -ті шағын кәсіпорынның сауда мен жөндеуді, 21,2% -і қызмет көрсетуде, 15,5% -і өнеркәсіпте және 13,6% -і қүрылыста.
Қазақстанда шағын кәсіпорын тез қарқынмен өсуде. Жыл ішінде оның өсу қарқыны 9,6% болса, онда жүмыс істейтіндердің саны 8,5% -ке өскен. Бірақ осындай өсу қарқынын алдыңғы жылдармен салыстырғанда шағын кәсіпорынның өсу қарқынының және онда жұмыс істейтіндердің санының қысқарып жатқанын байқауға болады. Егер 1999 жылы шағын кәсіпорынның және ондағы жұмыс істейтіндердің санының өсу қарқыны 60% және 40% - болса, 2000 жылы 34 % және 31% ; 2001 жылы- 15,4% және 6,7% ; ал 2002 жылдың 8-ші айында 9,6% және 8,5% -ті қүрады.
Біз Қазақстан Республикасында шағын кәсіпорынның қүрылуына және дамуына сараптама жасадық.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің ерекшелігі «көлеңке сектордың жоғарғы деңгейде қалып отырғандығы. Эксперттік бағамдарға қарағанда шағын шәсіпорын субьектілерінің 30- 50% құрап отыр. Потенциялды ресурстардың көп бөлігі жалпы ұлттық мәселелерді шешуге қатынаспай отыр. Сонымен бірге шағын кәсіпкерліктің аймақтық дамуындағы айымашылықтар өте алшақ.

2 тарау. «Меркур Строй Сервис» ЖШС экономикалық және кәсіпкерлік белсенділігін талдау
2.1. «Меркур Строй Сервис» ЖШС-нің жалпы сипаттамасы

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік «Меркур-Строй Сервис» өз қызметін 18.06.00 ж. әділет министрлігіне №40669-1910-ЖШС болып тіркелгеннен бастап жүргізіп келеді. Негізгі мақсаты табыс табу және қызмст көрсету саласын кеңейту. Серіктестік жүмысының негізгі пәні коммерциялық операцияларды жүргізу, көтерме және бөлшек саудасымен тауарларды өндіру және оларды өткізу болып табылады.
Заңды мекен-жайы Алматы қаласы Майлина көшесі 79 үйде орналасқан.
Жіктелуі:
І. меншік нысанына байланысты ЖШС «Меркур Строй-Сервис» жеке меншік болып табылады.
2. ұйымдастырушылық қүқықтық нысаны бойынша жауапкершілігі
шектеулі серіктестік.
3. саласы бойынша аралас деп айтуға болады, себебі кәсіпорын тек қана өнім өндіріп қана қоймай, коммерциялық мәселелермен де айналысады.
4. көлемі бойынша шағын кәсіпорын.
5. мерзімдік сипаты бойынша үздіксіз жүмыс істейді.
6. капиталды қолдануы бойынша үлттық кәсіпорын.
ЖШС «Меркур Строй-Сервис»-ке шағын кәсіпкерлікке тән икемділік қасиетін игерген, өз өнімдері бойынша сүранысқа жауап бере алады жоие жоғарыда айтып кеткендей коммерциялық ісі оның негізгі артықшылығының бірі.
ЖШС «Меркур Строй-Сервис» үщтер мен ғимараттарға қажетті қүрылыс материалдарын шығарады. Оған мысал ретінде пластиктен және ағаштан жасалатын есіктер мен терезелерді айтуға болады. Көсіпорынның өндірістік технологиясын айтқанда өнімнің бір түрін пластикалық терезені алайық.
Пластикалық терезені жасау үшін профильдер германиядан алынады. Олар арнайы сүраныстар бойынша, яғни тапсырыс берілген терезепін көлеміне қарай немесе кәсіпорынның стандарттарына сай өлшеніп әртүрлі үзындықта кесімді. Осы профильді мықты сақтап түру үшін оның ішіне мықтағыш темір салынады. Одан кейін профильдің ішіне кіргізілетін темір мықтағыштар мен топсаларды, қүлыптар мен түтқаларды орнату үшін тесіліп, жонылады. Содан кейін темір мықтағыштар кіргізіліп орнатылады. Әрі арнайы тапсырыстағы пішіміне лайықталып келтірілгеннен кейіп бүрыштарға пісіріледі. Артық жерлерін, бүрыштар тазаланып арнайы жылытқыштар немесе суық өткізбеу үшін резиналар салынады. Фурнитуралық монтаждау жүреді, яғни қажетті деген жерлерге фурнитуралар орнатылады да, әйнек салынып қоймаға, сауда орнына немесе тапсырыс берішуге жіберіледі.
ЖШС «Меркур Строй Сервис»-ң алдында маркетингтік қызметті жетілдіру, нарықты кеңейту мәселелері түр. Кәсіпорын нарық сүранысыжі бейімделуі керек және тиімсіз өндірістен бас тартуы керек. Сол үшін арнайы өндірісі бастамас бүрын талдау жүргізіп болғаннан кейін миссия және мақсат керек. Көсіпорын миссиясы оның өмір сүруімен, мағынасымен байланысты, ЖШС «Меркур Строй Сервис»-ң миссиясы қүрылысқа қажетті материалдармен қамтамасыз ету. Әрі қарай қысқа және үзақ мерзімдегі мақсаттарды анықтау үрдісі жүреді. Зерттеп отырған кәсіпорынға келесі мақсаттар тән:
1. табыс, табыстың өсу қарқынын қолдау;
2. сату, тауар өткізу, сату үлесін көбейту
3. нарық үлесін кеңейту.
ЖШС «Меркур Строй Сервис» маркетологтеріне келесі жүмыстарды іске асыру кіреді:
1. нарықты ЖШС «Меркур Строй Сервис» өнімдерімен қамтамасыз ету
2. серіктестіктің нарықта жүмыс істеу сипатын анықтау
3. кәсіпкерлермен жақсы әріптестік қатынастарды орнату
4. ,ЖШС «Меркур Строй Сервис»-ң бәсеке қабілеттігіне жағдай жасау.
Кәсіпорынға нақты тауардың нақты нарықта немесе сегментпті сүранысын, түтынушылардың тауарға деген талаптарын, жаңалык сапалығына, технико-экономикалық және эстетикалық сипаттарын зерттеу керек.
Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштері келесі кестеде көрсетілген. '
3-Кесте Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері
№
Көрсеткіштер Әлшем бірлігі 2002 ж. 2003 ж. Ауытқу
2002-2003 ж.ж. 2002 2003 жылга есемен
1 Өнімді өткізуден түскен табыс Мың.тг. 31053,4 317200,8 286147, 10,2
2 Өткізілген өнімнің өзіндік қүны Мың.тг. 27810 176448,5 148638,5 6,3
3 Жиынтық табыс Мың.тг. 3243,3 140752,2 137508,9 43,4
4 Кезең шығындары Мың.тг. 3606,2 13160,8 9554,6 3,6
5 Таза табыс Мың.тг. - 9143,8 9143,8
6 Негізгі күралдардың қүны Мың.тг. 8671,7 26912 18240,3 3,1
7 Қор
қайтарымдылығы Тенге 3,6 12,1 8,5 3,3
8 Қормен қарулану Тенге 481,7 545,6 63,9 1,1
9 Қор рентабельділігі Мың тенге 0,34

«Меркур строй сервис» ЖШС-гі 2003 жылы қызмет етуіне байланысты, берілген жылы таза табыс көрсетілмеген. Негізгі қорлардың пайдалану тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерінің бірі қор қайтарылымдығы. 2003 және 2004 жылдарға қарасты 3,6 м.тг және 12,1 м.тг. көрсеткіштермен сипатталып, айырмасы 8,5 м.тг. болды. Біздің көруімізше қор қайтарылымдығы 2003-2004 жылдар аралығында 3,36 есе өскен. Ал 2004 жылы қор қайтарылымдығы 12,1 құрап, негізгі қорлардың бір тг қосымша 11,1 тг әкеледі.
Қор сыйымдылығы 2004 жылы 0,08 болып , 2003 жылмен салыстырғанда 0,06 кеміген.Сонымен қатар 2004 жылы өнімді өткізуден түскен табыстың 1 теңгесіне негізгі қордың 0,08 шығыны тең келген. Мүндай жоғары өсу қарқыны бірнеше себептермен түсіндіріле алады:
- Кәсіпорын негізгі өндірістік қүралдарды жаңадан көп мөлшерде орнатты;
- Кәсіпорын нарық сегменттерін зерттеп көп ассортиментті тауарларды үсыну арқылы өз түтынушыларын таба алды;
- Жабдықтарды, материалдарды, дайьш өнімді әкелушілермен тиімді келісім шарттар орнатты; Ол елдер — Қыгай, Ресей, ТМД мемлекеттері жо.чс шетел мемлекеттері;
- Соңғы жылдары Қазақстандық қүрылыста ипотекалық несиеиің қаркынды дамуына байланысты және Алматы қаласында 2003 жылы үйлер мен пәтерлерге жалпы орташа қүнның 20-30% өсуі де, кәсіпорын өнімне деген сүранысына әсерін тигізді;
- Қүрылыс материалдарына жалпы бағалар деңгейі өсіп жатыр;
- Көсіпорынның өз қаражаттарын тиімді пайдалану саясатын да ескеру керек;
4-кесте мәліметтері бойынша 2003 жылы тауарды өткізуден түскоп табыс 286147,4 мың тенгеге немесе 10,2 есе өскені байқалады. Өткізілген онімнің езіндік қүны 148638,5 үлғаюы өндірісті кеңейту мен жаңартуга байланысты. Бүрғылап-отырғызу станоктарды, қол саймандарын сатып ал ы арқылы цех ішілік жүмысты жеңілдетіп, жүмыс уақытысын қысқартып, оіпм сапасын жақсартты және ассортиментті кеңейту мүмкіндігі туындады. Бірак бүл қүрал-жабдықтар өзін әлі өтей алмағандықтан, оның қүны амортизациялық аударым арқылы әнімнің өзіндік қүнына кіргізілді.
«Меркур Строй Сервис» ЖШС-тің кызметі 2003 жылы жалпы техпико-экономикалық корсеткіштер бойынша 286147,4 мың тенгеге үлгайды. Өзіндік қүнның өсу карқынына қарасак. 2003 жылы алдыңғы 2002 жылмси салыстырғанда 148638,5 мың тенге ендірісті кеңейту шығындарымен байланысты болды.
Тиімділік көрсеткіші ретінде жалпы табыс 2003 жылы алдыңғы жылга қарағанда 137508,9 мың тенге ұлғайды.
Кезеңнің шығындар динамикасында, бүл шығындар 2002 жылғы ауытқу көрсеткішіне қарағанда 9554,6 мың тенге өсті.
2002 жылмен салыстырғанда 2003 жылы еңбек ақы қоры 5747 мың тенгеге өскен, соның салдарынан орташа еңбек ақы 14000 тенгені қүрады.
Таза табыс 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 9143,8 мың тенгеге өсті.
Сондай-ақ, кәсіпорынның негізгі қүралдарының қүны 2002 жылмеп салыстырғанда 3 есе өсті. Өткізілген енімнің 1 тенгесіне кеткен шығғындар бойынша 2003 жылғы көрсеткіш 2002 жылға қарағанда -042 %-ға төмендеді. Өнім рентабельділігі 2003 жылы алдыңғы 2002 жылмен салыстырғанда 2,5 есе өсті.

4-кесте.«Меркур Строй Сервис» өнімді өндіруге кеткен шығындар
№ Шығындар элементтері Өлшем бірлігі 2002 ж. 2003 ж. Ауытқу 2002-2003 жылға, есе





2003 +,-

1 Материалдық шығындар Мың. тг. 18298.65 191836.18 173607,53 10.52
2 Еңбек шығындары Мың. тг. 3147,9 28308,5 24160,62 8,68
3 Негізгі қор амортизациясы Мың. тг. 820,38 10948,01 10127,63 13,35
4 Басқа да шығындар Мың. тг. 8878,16 77435,04 68557,48 8,72
5 Толық өзіндік қүн Мың. тг. 31075,1 307528,36 276453,26 9,9
6 Соның ішінде: Мың.
Айнымалы тг. 23977,55 245315,37 221337,82 10,23
шығындар
7 Түрақты шығындар Мың.
тг. 7097,55 62212,99 55115,44 8,77

Өнімнің (жүмыстың, қызметтің) өзіндік қүнын талдаудың өте маңызды мөні бар, ол белгілі бір көрсеткіштің озгеріс тенденцияларын анықтауға мүмкіндік береді.
5-Кестеде шығындардың өзгеріс қарқыны көрініс тапты. Экономикалық элементтер бойынша шығындардың жіктелуіне қарай: материалдық, еңбек, негізгі қор амортизациясы және басқа да шығындарға бөлінеді.
Материалдық шығындар екі жыл арасында 2003 жылы 173607,53 мын тенгеге (немесе 10,52 есе) өсті. Шығындар қүрамында жалпы шығындардап материалдық шығындар үлкен үлесті алады. Өйткені кәсіпорынның негізгі қызметі шетелдік шикізатпен пен материалдарға негізделген жөне ол материал сиымды сала болып табылады. Мүндағы көрсеткіш алдыңғы 2002 жылмен салыстырғанда 173607,53 мың тенгеге немесе 10,52 есе өсті.
6-кесте 2002-2003 жылдардағы таза табыстың өзгеруі
№ Көрсеткіштер
Өлшем бірлігі 2002 ж. 2003 ж. 2002-2003 жылға, %
1 Өнімді өткізуден түскен табыс Мың. тг. 31053,4 317200,8 921
2 Өткізілген өнімнің өзіндік қүны Мың. тг. 27810 176448,5 534
3 Жиынтық табыс Мың. тг. 3243,3 140752,2 4239
4 Кезең шығындары Мың. тг. 3606,2 13160,8 264
5 Таза табыс Мың. тг. -362,9 9143,8 2619

6-Кестедегі көрсеткіштер келесіні көрсетеді: 2002 жылға қарағанда 2003 жылы берілген қызметтін қүны өсті, ол жалпы табыстың деңгейіне оң әсер етті. 2003 жылы жиынтық табыс 1407,52 мың. тг. болды. 2002 жылгы кезеңнің шығындарына 2003 жылғы шығындар 264 %-ға өсті. Бүл кәрсеткііп есебінен «Меркур Строй Сервис» ЖШС-і таза табысы 2619 пайызға өсті. Көрсеткіштің мүндай өсімі кәсіпорын жүмысының тиімді екенін көрсетеді. Кәсіпорын тапқан табысты тиімді жүмсап, тек қана басты мақсаттагы мәселелер мен есептерді шешуге бағыттау керек. Кестедегі мәліметтер бойынша «Меркур Строй Сервис» ЖШС-де 2003 жылы сатылымдық және ендірістік жүмыстар қарқыны жоғары болды.

2.2. ЖШС «Меркур Строй Сервистің» экономикалық тиімділік көрсеткіштерін талдау
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына ерекше көңіл бөлінеді. Осы талдау арқылы кәсіпорынның даму перспективасын анықтауға болады. Қаржылық істің мақсаты қаржылық ресурстарды өндірісте тиімді пайдалануды және максималды пайда алуды көздейді.
Енді ЖШС «Меркур Строй Сервистің» активтерінің қалай орналасқанына тоқталатын болсақ , бұл кезеңде кәсіпорынның активтері келесідей өһзгерген: материалды емес активтер 2002 ж 58437 тенгеден 2003 ж аяғында 104692 тенгеге өскен. Осы кезеңде негізгі қорлар 739573166 тенгеге өскен. Товарлы материалдық қорлар шамамен екі жарым есеге өсті, дебиторлық берешегі өте қатты өскен. Бұл қаражаттардың дұрыс пайдаланбай жатқандығын көрсетеді. Ақша қаражаттары 18 есе өскен.

10-кесте 2002-2003 ж ЖШС «Меркур Строй Сервистің» активтерінің құрамы мен орналасуы ,тг
Активтердің баптары 2002ж 2003 ж Ауытқуы
+ ; - %
Материалдық емес актив 58437 104692 46255 179,1
Негізгі қорлар 8613343
26087234
17473891 302,8
Ағымдағы акивтердің барлығы, оның ішінде: 60499138 800072304 739573166 1322,4
Товарлық материалдық қорлар 44557787 109215529 64657742 245,1
Дебиторлық берешек 6604495 515992151 509387656 7812,7
Ақша қаражаттары 9336856 174864624 165527768 1872,8

11-кесте 2002-2003 ж кәсіпорынның қаржы түрақтылық жағдайы
Көрсеткіштер Есептеу формуласы 2002 ж 2003 ж. Ауытқу
Қаржыландыру Коэффиценті
Меншікті кап 0,89 0,08 8,9

Тартылған кап



Қарыз және меншікті капиталының Қатынасы Тартылған кап ИД 36 324

Меншікті кап



Инвестцияны жабу коеффицент Меншікті кап+ұзақ мерзімді міндеттер
Жиынтьтк капитал 0,08 0,07 87,5
Инвестциялау коэффиценті Меншікті капитал 0,65 0,57 87,6

Негізгі капитал



Ағымдық қарыз коэффиценті Ағымдағы мідеттер Тартылған капит 1 1 1

Бұл жерден біз кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлағанын көруге болады. Қаржылардың құрамында меншікті капиталға шаққанда тартымды капиталдың үлесінің артқандығын көреміз. Инвестициялау көрсеткіштерінің төмендегені байқалады. Келесі көрсеткіштен барлық ағымдағы міндеттер қарыз капиталына тең екендігін көруге болады. Кәсіпорында дебиторлық берешектің көлемі өсуде . Бұл жерден қаржылардың дүрыс пайдаланылмай жатқандығы көрінеді.

12-кесте 2002-2003 ж кәсіпорынның табыстарының қатыстылық көрсеткіштері
Көрсеткіштер Есептеу формуласы 2002ж 2003ж Ауытқу
Ағымдағы активтердің табыстылығы Таза табыс
Ағымдағы активтер 0,0001 0,01 10000
Меншікті капитал
табыстылығы Таза табыс 0,001 0,6 60000

Меншікті капитал



Тартылған капит табыстылығы Таза табыс 0,0001 0,04 40000

Тартылған капитал



Сату көлемінің Жалпы табыс 0,1 0,4 400
табыстылығы өнімді өткіуден түскен табыс


өнімді өткіудің Таза табыс 0,0002 0,02 10000
табыстылығы өнімді өткізуден түскен табыс



Негізгі істің табыстылығы Негізгі істен тускен табыс 0,01 0,05 500
Толық қүн




Табыстылықтың көрсеткіштері де айтарлықтай өскен. Акивтерінің табыстылығы 100 есе, меншікті капиталының табыстылығы 600 есеге өссе, тартылған капиталдары 600 есеге өскен табыс әкелді. Жалпы табыстағы өнімді сатудан түскен табыс 4 есеге артқан. Негізгі істен түскен табыс 5 есе өскен.

13-кесте 2002-2003 ж кәсіпорынның іскерлік қызметін бағалау
Көрсеткіштер Есептеу формуласы 2002ж 2003ж Ауытқу
Капиталдың жалпы айналу коэфицент

өткізуден түскен таб 0,4 1,5 375
жиынтық капитал


Меншікті капит айналу коэфицент өткізуден түскен таб 5,54 21 379

меншікті капит


Негізгі капиталдың айналу коэфицент өткіуден түскен таб 3,6 12,1 336

негізгі капитал


Ағымдағы капит айналу коэфицент өткіуден түскен таб 0,52 0,4 -77

ағыммдағы капитал


Дебитор берешектің айналу коэфицент өткіуден түскен таб 4,7 6,1 129

дебиторлық берешек


Кредиторлық қарыз айналу коэфицент өткізуден түскен таб 0,4 1,7 175

кредиторлық міндет




Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қызметі оның қаржыларының айналым жылдамдығынан көруге болады Оның белсенділігін талдауда әртүрлі қаржылық коэффиценттердің айналуының деңгейі мен өзгеруін зерттеу арқылы кәсіпорынның өз қаржыларын қалай қолданылып жатқандығын көруге болады. Кәсіпорынның жағдайы салынған активтердің қанша уақытта нақты ақшаға айналатындығына тәуелді.
Негізгі құралдардың айналу коэффиценті қор қайтарымдылықты білдіреді. Кәсіпорындағы негізгі қүралдардың айналуын, олардың үлесінің аздығымен түсіндіруге болады. Ол 2002 ж 3,6 рет болса, 2003 ж!2,1рет болған.
Меншікті капиталдың айналым коэффицентінің жоғарылығы олардың жетіспеушілігін көрсетеді. 2002 ж 5,54 болса 2003 ж 21 рет айналған. Бүл жерден біз сатылу көлемінің салынған актив деңгейінен жоғары екендігін көруге болады. Ағымдағы активтердің айналымы 2002 ж 0,5, 2003 ж 0,4- ке төмендеген. Дебиторлық берешектің айналу коэффиценті оның сапасы мен көлемінің мөлшерін білу үші қолданылады. Ол 2002 ж 4,7 реттен 2003 ж 6,1ге өскен.Неиелік қарыздың айналу коэффиценті коммерциялық несиеліктің өскендігін не төмендегенін көрсетеді. Бүл көрсеткіш талдау кезеңінде 175%- өскен.
Кәсіпорын ісінің тиімділігін өндірістің нәтижесі мен оның шығындарын немесе қолданылған ресурстарын салыстыра отырып көруге болады. Алынған тиімділікті жиынтық капиталмен немесе салыстыра отырып кәсіпорынның ісінің тиімділігінің бірнеше көрсеткіштерін анықтауға болады. Оларды екіге бөліп қарастыруға болады: 1) Жалпылама және 2) технико- экоономикалық . Бірінші топқа табыс деңгейі, еңбек өнімділігі, қор, материал сиымдылықтары жатса, екіншісіне өндірісте қолданудың тиімділік көрсеткіштері жатады.
Өндірістің тиімділігінің жағдайы өсу қарқынының интенсивті дамуына көмектеседі. Өндірістің жан- жақты интенсификациясы-тиімділікті көтерудегі шешуші фактор. Бүл жерде мәселе материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының өндірісте қолданылу тиімділігі турал болып түр.


3 тарау. Өнеркәсіптегішағын кәсіпкерлікті дамыту жолдары
3.1 Шағын кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік қолдау тетіктері

Статистикалық тіркелу деректері бойынша республикада 2004 жылдың 1-қаңтарында 130,8 мыңға жуық шағын бизнес кәсіпорындары тіркелген, бүл көрсеткіш 2003 жылдың 1 қаңтарындағыдан 11,8 % жоғары. Тіркелгендердің 71,5 %-і жұмыс істейтін, яғни экономикалық қызметті жүзеге асырған немесе жүзеге асыра алатын кәсіпорындар. 200і жылдың желтоқсанында 46 мыңнан астам кәсіпорын (жұмыс істейтіндер санынан 49,4%) белсенділік танытқан.
Белсенді кәсіпорындардың басым көпшілігі сауда, автомобиль және үйде пайдаланатын заттарды жөндеу салаларында қызмет атқарады, өйткені сауда қызметі шағын бизнес кәсіпорындары үшін ең қолайлы болып табылады. Өнеркәсіп қызметімен белсенді кәсіпорындардың 12,5 % айналысқан, олардың басым саны өңдеу кәсіпорнында (өнеркәсіп кәсіпорындарының жалпы санынан 90,2%) шоғырланған.
Өңірлер бөлінісінде белсенді кәсіпорындардың басым көпшілігі Алматы және Астана қалаларында, сондай-ақ Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында шоғырланған.
Халықтың ңәсіпкерлік белсенділігі Алматы мен Астана қалаларында, сондай-ақ Маңғыстау және Павлодар облыстарында аса жоғары. Шаруа қожалықтары бойынша Оңтүстік қазақстан, Алматы және Қарағанды облыстары көзге түседі.
2004 жылдың 1 қаңтарында есптік деректер бойынша республиканың шағын кәсіпорындарында жүмыс істейтіндер саны 2003 жылдың бірінші қаңтарына қарағанда 3,2% өсіп, 482,5 мың адамды қүрады. Әрбір үшінші қызметкер сауда, автомобильдер мен үйде пайдаланатын заттарды жөндеу саласына қатысты кәсіпорындарда, әрбір алтыншы- өнеркәсіп кәсіпоындарында жүмыспен қамтылған.
2003 жылдың желтоқсанында өнімді өткізуден түскен табыс 48292,1 млн. Теңгені қүрады, бүл 2002 жылдың желтоқсанындағы деңгейден 6,7% жоғары. Есепті деректер бойынша жалпы табыстың 60%-ға жуығы сауда мен автомобильдер және үй заттарын жөндеу, құрылыс (12%) және өнеркәсіп (10,8%) салаларында жүзеге асыратын шағын кәсіпорындарының үлесінде.
Ауыл шаруашылық саласында шаруа қожалықтарының өркендеуімен сипатталады. Республикадағы 2004 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 149,4 мыңға жуық шаруа қожалығы тіркелген, оларддың 82,3% - жүмыс істеп түрғандар.
Сонымен шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік келесідей принциптерді ұстанады :
- шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың кешенділігі;
- шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының және жүзеге асатын шаралардың шағын кәсіпкерліктің барлық субьектілері үшін қол жеткізерлік болуы;
- шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында халықаралық ынтымақтастық;
Жүйелі мемлекеттік қолдау екі бастамадан түрады: жабдықтау және басқарушы. Жабдықтау бүл жерде шағын кәсіпорындарға материалдық, қаржылық, ақпараттық ресурстарды жеткізу мен мемлекеттік тапсырыстар мен қызметтер көрсету және т.б. Басқару әрқашан жоспарлаумен, бағдарламалармен, бақыламен байланысты.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесінің құрылымы 3 деңгейден түрады: республикалық, аймақтық, жергілікті.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мына негізгі бағыттарын қамтиды:
- шағын кәсіпорындарының сыртқы ортадағы факторларын басқару;
- нақты шағын кәсіпорындарды тікелей қолдау; .
- қолдаушы жүйенің өзін жетілдіру мен қолдау.
ІІІағын кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдаудың бірінші фунциясында шағын кәсіпорындарға шағын кәсіпорындарға қажетті сыртқы ортаның жаңа элементтерін құру, оны қоршаған тиімді факторларды ынталандырып, қажетсіз факторларды қысқартып , тоқтату.
Екінші функциясы әрқашан шағын кәсіпорын субектілеріне ресурстардың қозғалу бағытын көрсетеді. Көбінесе бүлар мамандырылған қолдау институтттары арқылы жүреді: *
А) қаржылық инситуттар;
Б) бизнес инкубаторлары, технопарктер, өнеркәсіптік алаңдар және т.б.
В) лизингтік компаниялар;
Г) шағын кәсіпкерлікті дамыту орталықтары мен агенттіктер;
Д) технологияны тарату орталықтары;
Е) ақпаратпен қамтамасыз ету орталықтары;
Ж) оқыту орталықтары;
3) бухгалтерлік, аудиторлық, жарнамалық, маркетингтік, транспорттық және басқа қызметтер көрсететін, сонымен бірге қызметкерлерді таңдауға көмектесетін мамандандырылған фирмалар.
Үшінші функция қолдау жүйесін қүрумен оның стратегиясын анықтаумен, басымдықтарды айқындаумен және оның мақсаттарын жүзеге асыруға қажетті ресурстарды табумен байланысты. Бұл функция шағын кәсіпорындарды мемлекеттік жүйесінің үйымдарын дамытуға қажетті басқару орындарын қүру және олардың қызметін бақылау жүмысын жүзеге асыруды, екіншіден бүл жүйені үнемі жетілдіріп отыруды қарастырады.
Елбасының биылғы жолдауында өткен жылғы тапсырмалардың күшінде қалатындығын және кәсіпкерлердің эконномиканы әлемдік нарыққа интеграциялау кезінде бәсекеге қабілеттілігін арттыруға дайындалуын тапсырды.
Енді біз шағын кәсіпорындарды дамытудың сапалық деңгейін көтеруге және бәсеке қабілетті өнім шығаруға көңіл бөлу қажет.
Бүгінгі күні негізгі кедергілердің бірі заңдық базаның жетілмегендігі. Қабылданған заңдық актілер мәселені тура шешуге көмектеспейді. Ал оны жүзеге асыру үшін заңға қосымша көптеген заңдық актілер қабылданады. Бұл:
- Қазақстандағы кәсшкерлікті дамыту жөніндегі заңдық- нормативтік актілердің жетілмегендігін;
- жекелеген заңдық актілердің нарықтық экономикалық талаптары мен қағидаларына сәйкес еместігін;
- заңғаөзгерістер мен толықтырулар шағын кәсіпкерлік тұрақты дамуына әсер етеді;
- қабылданатын нормативтік- зандық құжаттардың нәтижеге ешқандай талдаусыз, болжаусыз жасалатындығы;
- заңдық- нормативтік құжаттарды тексеру қажетті деңгейде емес. Сондықтан заңдық базаны жетілдіру керек, шағын, орта және ірі бизнестің шекарасын нақты көрсету керек.
Сонымен бірге салық жүйесі жетілдірілмеген. Оны есеп беру жүйесінің қиындығынан, салық ставкасының жоғарылығы. Бұл қиындықтардан арылу үшін:
- Өндірістік инновациялық кәсіпорындарға салық салудың жаңа жеңілдетілген режимін енгізу керек;
- Шағын кәсіпорыдарды несиелендіруді жүзеге асыратын салықтық жеңілдіктер беріп кәсіпорындардың жұмысын ынталандыру;
- Салық жүйесі шағын кәсіпорындарды ынталандыратын экономикалық реттеуші болуы керек.
Бүгінгі күні үкімет пен шағын кәсіпорындардың арасындағы қатынас маңызды мәселеге айналып отыр. Мемлекет органдарының шағын кәсіпорындарының ісіне бақылауы және тексеруші органдарының қайта - қайта тексеруі немесе ондай органдардың өсуі олардың ісіне кедергі жасауда.Әкімшілік кедергілерді жою және бақылауш, тексеруші органдардың кәсіпкерлерді негізделмеген және жиі тексерулерден қорғау үшін нормативтік- заңдылық актілерге өзгетулер мен толықтырулар енгізді және тексеру жөніндегі алғашқы есепті қүжаттардың жағдайы өзгертілді.
Бүл салада ең маңызды шешім 2003 ж 1 қаңтарынан бастап 1 қазанына дейін созылған президенттің шағын кәсіпкерлік субьектілерін тексеруге моратории жариялады. Ол шағын кәсіпкерліктің дамуына жағымды әсер етеді. Салықтық алымдар төмендейді, меншікті еркіндікке шығару жүзеге асып, шағын кәсіпкерлік субьектілері көлеңке экономикадан шығуына көмектеседі. Бүл жағдай шағын кәсіпорындардың көбейуіне әсер етіп, елде бәсекелі нарықты тудырады. Прзиденттің 2003 жылы 9 айға берген жеңілдігі шағын кәсіпорындарға өтетиімді және қажетті.
Бұл жағдайды шешуге мемлекет кірісті. 2003 - 2015 жылға арналған индустриялы - инновациялық стратегия қабылдадық. Бүгінгі күндегі ең маңызды мәселе отандық ғылыми сиымды өндірісті және бәсекеқабілеттілігі жоғарғы өнімді, ұлттық экономиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жаңа ғылыми сиымды технологияларды дамыту.
Қазақстанның бүгінгі ғылыми техникалық және инновациялық саясаты инновациялық үрдістердің белсенділігінің артуына, жаңа технологияларды енгізуге, өнеркәсіптің өндіруші саласындағы жаңа бәсекеге жетуге, ғылым мен өндірістің арасындағы айырмашылықты жақындастыруға, бүгінгі шетелдік технологиялармен қарулануға және халықаралық стандарттарды негізуге бағытталған.
Мемлекет инновациялық іс - әрекеттерді дамыту үшін ғылыми-техникалық салада кәсіпкерлік секторсыз мүмкін еместігін түсініп отыр. Оның үстіне шағын кәсіпорын субьектілерінің өнімінің бәсекеқабілеттілігі төмен. Бүл екі жақтың да бір-біріне керектігін көрсетіп отыр.
Осыған байланысты индустриялды- инновациялық бағдарламада монополистердің негізгі қызметіне кірмейтін қызмет көрсету салаларын шағын кәсіпорындарының бәсеклестік ортасына беру механизмі қарастырылуда. Сонымен бірге шағын кәсіпкерлікте ғылыми сиымды өндірісті дамыту үшін қүрал- жабдықтар мен технологияны лизингке алу және ірі бизнеспен арадағы франчайзйітік қатынасты кеңейту мәселелері қарастырылуда.
Қазақстандық өндірушілерге ғылыми жобаларды нарықтық товарларға айналдыруға дейінгі тәжірибе жетіспегендіктен, сонымен бірге жоғары дәрежелі менджмент пен маркетинг, талдау саласындағы мамандардың жоқтығына байланысты бағдарламада Қазақстандық мамандардың шетелдік ғылыми зерттеу институттары мен кәсіпорындарда тәжірибеде өту және Қазақстанға жоғарғы дәрежелі
мамандарды шақыруып өзімізде мамандар дайындау мәселесі қарастырылған.
Шағын инновациялық кәсіпкерлікті дамыту үшін Қазақсандағы венчурлық инвестициялардың үлттық жүйесін қүру маңызды бағыт болып саналады. Ал оның дамымауы инновациялық іс - әрекетті венчурлық қаржыландыруда тәуекелділік капиталға сүраныстың жоқтығы. Венчурлық инвестициялардың негізгі тиімділігіне мыналарды айтуға болады:
- шағын инновациялық кәсшкерлікті экономиканың нақты секторында, ғылыми- техникалық салада жоғағы технологиялық кешенді дамыту; - ғылыми-техникалық және инновациялық іс- әрекеттің нәтижесін коммерциялизациялау;
- инновациялық іс - әрекетті инвестициялауды жақсарту
- Қазақстандық товарлардың әлемдік нарықта бәсекеқабілепілігін көтеруге бағьпталған технологиялық жобаларды, инновациялық жобаларды венчурлық жобалауға және нормативтік - күқықгық, кадрлық, қаржылық жағдайлар жасау.
Сонымен шағын кәсіпкерлікте инновациялық іс- әрекепің дамуьша келесі бағытгарды көрсетуге болады:
- венчурлық капиталды ғылыми - тежникалық және инновациялық ортаға тарту;
- мемлекепің қатысуымен қатысуымен арнайы венчурлық қорларды қүру;
- мемлекепік, салааралық, салалық және аймақтық сипаттағы маманданған инновациялық субьектілеріне қоса инновациялық қорды қүру;
- өнеркәсіптік салада жаңа технологиялық база қүру;


Қорытынды
Шағын кәсіпкерлік елдің экономикасының дамуына айтарлықтай әсер ететін экономика ортасының ажырамас бөлігі. Шағын кәсіпкерліктің негізгі ядросын шағын кәсіпорындар қүрайды. Шағын кәсіпорындар . көтеріліп келе жатқан экономиканың дамуын сақтауға және үдайы өндірісті маңызды механизмі. Өндірістің үйымдастырушылық- шаруашылық нысанын жаңартуда нарықтық нарықтық стратегияны қалыптастыру шағын кәсіпорындардың дамуынсыз болмайды. Экономикамыздың дамуын жалғастыруда ең алдымен өнеркәсіптегі шағын кәсіпорындардың үлесі мен олардың өнімінің сапасын көтеру арқылы жету керек.
Шағын кәсіпорындардың дамуының бүгінгі кезеңі өндірістік үрдіске жаңа технологияны, прогрессивті құрал- жабдықтарды, икемді өндірістік үрдісті, нарықтың талабына сәйкес келетін ерекше талап қояды.
Шағын кәсіпорындардың ісінде өндірістің мүмкіндігін білу маңызды: өнім шығарудфң қандай көлеміне беййімделуге, еңбек шығындарының қандай болатынына, нарықтың қандай коньюнктурасына сәйкестенуге болатынына, қандай табыс күтуге болатынын білу. Нарықтық жағдайда әрбір шағын кәсіпорындардың деңгейлері ментехника- экономикалық сипаттамасы әртүрлі.
Жүргізілген талдаудан кейін келесідей қорытынды шығаруға болады:
Шағын кәсіпорындардың тиімділігі олардың өздерінің тұрақты экономикалық өсуәіне және дамуына, өндіретін өнімінің бәсеке
қабілеттілігіне байланысты.
Тауар өндірушілердщ негізгі мақсаты кәсіпорын жүмысшыларының жеке қызығушылығына негізделген әлемдік сапа деңгейіндегі бәсеке қабілетті өнім өндіретін жоғарырентабельді кәсіпорын қүру.
Өнеркәсіптік өндірістің тиімділігі - кәсіпорыннның өзіне потенциямен және тұрақты дамуын қамтамасыз ететін қысқа -, орта-, үзақ мерзімді нәтижелерге бағытталған стратегиясына байланысты экономиалық категория.
Өндірістің тиімділігін көтеретін жалпы стратегия жоқ және әрбір кәсіпорынның нарықтағы үлесіне, потенциалына, бәсекелестеріне, шығарылатын өнімнің ерекшеліктеріне және әртүрлі факторларға байланысты өздері жасайды.
Нарықтық жағдайда әрбір кәсіпорын баламалы стратегияға ие:
- шығарылған өнімнің жаңа және сапалы түрін шығару;
- нарықты дамыту;
- диверсификация
Шағын кәсіпорынның өндірістегі тиімділігін көтеру жолдары тек жекелеген факторларды есепке алумен ғана шектелмей, олардың рационалды үйлесуі мен өзара толықтырылуын қарстырады. Ең кейінгі техниканың өзі өндірісті үйымдастыру дүрыс болмаса қажетті нәтиже бермейді, ал соңғысын жетілдіру әлеуметтік белсенділіксіз мүмкін емес. Шағын кәсіпорынның барлық пайдалылығын экономиканы дамытуға, барлық ресурстарды тиімді, кешенді пайдалануда және өндірістің тиімділігін көтеру шағын кәсіпорынның потенциялы мен мүмкіндіктерін көрсетеді.
Қазақстанның қүрылыс нарығы бүгінгі күні кеңейіп, бүл сала бүкіл экономиканың дамуына өнеркәсіптік өндірістің дамуына үлкен роль атқарып түр. Ол өз кезегінде осы сапаға қажетті басқа да өндірушілерді ынталандырады. Қүрылыс нарығының сыйымдылығының өсуі өндірушілерді де көбейтеді. ....