Сөйлеу мәдениеті жеке адамның білімдік және тәрбиелік көрсеткіші

Логикалық кідіріс. Әрбір сөйлемде айтылатын ойға қазақ болып, қалған сөздер соған байланысты болып тұратын жеке сөздер, сөз тіркестері бар. Ол сздер басқа сөз табынан сәл көтеріңкілеу оқылып, тыңдаушы назарын өзіне аударады. Сөйлемдегі негізгі мағына - қай сөзге, кай сөз тіркесіне түсіп тұрғанын дауыс кідірісі аркылы жеткізуге болады. Ал сөйлеу кезінде қай сөзге мағыналық кідіріс жасалатын болса, сол сөз көтеріңкілеу айтылады.
«Күн екіндіге жақындап қалды. Аққасқа ізбен әлі жүріп келеді. Жерден бас алмайды, тоқтамайды ұзап шықты...» (М.Әуезов).
Екпін қоя білу - күнделікті сөйлеу мен көркем шығаманы, кез келген текстілерді оқуда, сөйлеп айтуда сөздердің дұрыс айтылып оқылуы мен естілуі екпін қоя білуге де байланысты. Өйткені, сөйлеу барысында сөздерді айтудағы бөлшектеніп шығатына ауа толқыны бірқалыпты айтылмай, сөз ішіндегі бір буын өзгелерге қарағанда күштірек немесе көтеріңкі айтылады. Осы көтеріңкі айтылатын буында екпін түскен буын, немесе екпін деп атайды. Барлық тілдегі сөздерге екпін түседі. Түркі тілдердегі екпін дауыс құйылысының қарқынымен айтылуына байланысты дем екпіні болып бөлінеді. Қазақ тілінің екпініде осыған жатады. Дем екпіні тұрақты екпін қазақ тілі мен басқа тұқымдас тілдерде кездеседі.
Екпіннің тұрақты болуы сөз мағынасын өзгертпейді, бірақ сөздердің құбылып айтылуына, сөз ішіндегі дыбыстардың сапасына әсер етеді. Яғни, кейбір дауысты, дауыссыз дыбыстардың айтылу кезінде бір-біріне ықпал етуі, түсіп қалуы, сөзге қосылып айтылуы жатады. Одан сөз мағынасы өзгеріп кетпейді.
Қазақ тіліндегі екпін сөздің соңғы буынына түсіп отыратындықтан тұрақты екпінге жатады дедік. Қазақ тілі жалғамалы тілдер қатарына жататындықтан түбірге қосымша қосылған сайын соңғы қосымшаға ауысып отырады.
Бірінші, екінші, төртінші сөйлемдегі бастауыш тобындағы сөзден соң тыныс белгісі қойылмаса да, оқығанда сәл кідіріс жасалып көтеріңкі оқылады. Ал үшінші сөйлемдегі санамалап оқылатын «бас алмайды, тоқтамайды» деген бірыңғай мүшелерге логикалық кідіріс жасалады. Логикалық кідіріс жасап, логикалық екпінмен оқу үшін сөйлем мағынасын, сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен грамматикалық байланысын таба білудің пайдасы бар.
Грамматикалық кідіріс. Мәнерлеп оқуда көбірек қолданылатын, жиі ұшырайтын кідірістер - грамматикалық кідірістер немесе нормативтік дауыс ырғағы деп те аталады.
Қазақ тілі синтаксисінде онға тарта тыныс белгілері бар. Тіліміздегі сөйлемдерді сауатты жазу осы тыныс белгілерін дұрыс қоюға тікелей байланысты. Ал оқу кезінде-де осы тыныс белгілерінің жеке-жеке мағыналарын түсініп, дұрыс оқу қажет. Оқу барысында сөйлемдегі сөздер арасына ешқандай тыныс белгілері қойылмаса да, сөз бен сөздің, сөз тіркестерінің арасына қысқа кідіріс жасала береді. Оны кейінірек сөз етеміз.
Нүкте(.) сөйлем аяғында койылатын, яғни хабарлы сөйлемді аяқтап тұратын грамматикалық белгі. Сөйлем оқылып келе жатып аяқталуға жақындағанда немесе нүктеге жақындағанда кідіру кілт тоқталмай, сөйлем соңындағы сөз, сөз тіркесі баяу созылыңқырап оқылады. Сонда ғана дұрыс, тереңірек тыныстап алуға, екінші сөйлемді толассыз жалғастырып кетуге мүмкіндік жасалады. Егер де нүктеге жасалатын кідіріс кілт, кенеттен, тез жасаланса, сөйлем мен сөйлемнің ара жігі ажыратылмай, жаңа сөйлем алдыңғы сөйлемге қосақталып, сөйлем мағынасының дербестігі сақталмай қалады. Сондықтан нүкте жай қойыла салған шартты белгі ғана емес, мағыналық белгі екенін, оның оқылуын практикалық жолмен меңгеріп алу қажет.
Дауыс сөйлеуші адамның сөзін, өзіндік үнін, көңіл күйін тыңдаушыға бағыттап отырады.
Дауыстың естілуі - тию - филиологиялық әрекеттің нәтижесі.
Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу мүшесі арқылы ауа жұтады. Осы кезде өкпе кеңейіп, сөйлей бастасымен, өкпедегі ауа сыртқа қарай шығуға бағытталады. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс шымылдығының аз-кем тосқауылына кездеседі. Себебі дауыс шымылдығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі жағынан бір-біріне қарсы біткен жиырылмалы ет. Ол бірде керіліп, бірде жымдасып тұрады. Өкпеден ауа қайтқанда осы дауыс шымылдығы керіліп тұрса, діріл пайда болып үн шығады.
Ал дауыс шымылдығы жиырылып тұрса, діріл пайда болмай, үннен гөрі баяу сылдыр пайда болады. Яғни дауыс шымылдығының керіліп, жиырылуынан шыққан үн таза дауыс деуге болмас еді. Енді ол қуыс мүшелеріне түседі. Онда мұрын қуысымен ауыз қусындағы дыбыстау мүшелерінің күшейткіштеріне (резонаторларына) тікелей байланысты болады. Себебі, мұрын қуысындағы кеңсіріктің, ауыз қуысындағы кішкене тілдің, таңдайдағы тістің, жақтың тағы басқалардың дұрыс орналасуы, түзу болуы дауыстың дұрыс шығуына мол әсер етеді. Мысалы кеңсіріктің, кішкене тілдің өз орнынан сәл ауытқуы, қисаюы, ауруға ұшырауы дауысты бұзады. Біз өмірде сирек те болса естіп жүретін «маңқа», «мыңқылдап сөйлейді», «даусы қарлығып қалыпты» т.б. деген сөздер осы дауыс күшейткіштерінің қызметі мен дауыс шымылдығы ауруға ұшыраған жағдайда болады. Кейде дауыс кеңістіғінің ауруға ұшаруына байланысты дауыста сырыл пайда болады. Сондықтан әркім өзінің дыбыстау мүшелерінің атқаратын қызметін жете түсініп, оның гигиеналық жағына ұқыптылықпен қарауы керек.
Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз даусы болады. Алайда, сирек те болса ұқсас дауысталар да кездесседі. Соның өзіне өзіндік өзгешелігі болады. Барлығы ортақ табиғи негізі дауыспен қатар, әрбір адамда қосымша дауыс сарыны немесе обертондар болады. Сол обертондар аркылы адамның жеке-дара өз даусы жасалынып, үні таза шығады.
Дауыз белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде жоғары, бірде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап қайталанып отырып сөйлеу әуенін түзейді.
Дауыстың өзіндік сапалары - дауыстың күші, дауыстың тазалығы, дауыстың беріктігі, дауыстың икемделегі, тұрақтылығы мен шыдамдылығы.
Дауыстың осы сапаларын жетілдіріп, байқап фонетикалық дыбыстық, буындық жаттығлар жасап, сөзге, сөз тіркестеріне қойылатын екпінде ажырата білу міндет.
Музыка мұғалімнің сөйлеу мәдениетінің ерекшелігі: шығарманың көркемдік, эстетикалық , өнегелік мазмұнын аша білу, олардың творчествалық талабын дамыту. Т.б.
Сөйлеу мәдениетін жүзеге асыру шартына қйоылатын негізгі талаптар:
Алдағы сөз сөйлеу тақырыбын меңгеру, оның мақсатын анық тура түсіну;
Орындаушылық деңгейдегі жеке қызығушылық;
-тыңдаушыларға психологиялы-жігерлі мақсатқа әсер ету;
-орындау процесінде дұрыс жүріс-тұрыс: логикалық-психологиялық , өнегелік, тілдік;
Сөйлеу мәдениеті –оқу пәні . Музыка мұғалімін кәсіптік педагогтық даярлау жүйесіндегі курстың мақсаты, міндеті, орны. Пәннәі философиялық жалпы –ғылыми арнаулы музыкалық пәндермен байланысты. Студенттердің сөйлеу әрекетінде творчествалық көрінуінің даму мүмкіншілігі (оқу процесінде, педагогикалық практикада).
Сөйлеу мәдениеті-музыка мұғалімінің кәсіптік даярлығында қажетті сыңар
Нормалану талаптары қазақ тілінің мәдениетін арттыра түсу талаптары алдымен оның коммуниактивтік және қоғамдық қызметтерін жақсарта түсу шараларын жүзеге асыруды керек етеді. Қазіргі казақ тілі ертедегі қазақтардың от басы, ошақ қасында отырғанда пайдаланатын қатынас құралы ғана емес, жаңа тұрмыс, жарқын өмір үшін күресінің, марксизм-ленинизм идеяларын насихаттау және халқымыздың барлық мәдени, экономикалық ғылыми, саяси іс-әрекеттерінің құралы. Ол құралдың өткір, ұтымды, мәдениетті болуының көп шартының бірі -әдеби тілдің нормалық қасиетін арттыру болып отыр. Бұл, айналып келгенде, қазақ тілі мәдениетін арттырудың да қамы болмақ. Сондықтан Совет Одағындағы орыс, украин, белорус халықтары мен түркі халықтарының да өмірлік мәселелеріне көп көңіл бөлініп отырғаны түсінікті. А.Н.Кононов 1980 жылы Ташкентте өткен бүкілодақтық тюркологиялық конференцияда жасаған баяндамасында және К.Мұсаев «В.И.Ленин және СССР-да түркі тілдерінің дамуы» деген мақаласында бұл мәселеге ерекше көңіл бөлу керек екенін айтады.
Бізде көп талас тудырып жүрген сөздердің бір тобы - дублеттер. Кейбір қалам қайраткерлері дублет сөздердің тиімділерін нормалау дегенді қазақ тілінің алтын қорына орынсыз қол сұққандай көреді. Мысалы, тіл мәдениеті мәселелерін жақсы түсенетін Ә.Қарағұлов былай дейді: «Аудармашылар, журналистер үшін дублет, диалект деген - сарқылмас қор, бағалы қазына. Сондықтан одан көз жұмып, қол сілтеп безуге болмайды», - дейді. Олардан «без» деп, «көз жұмып», «қол сілтегендер» болды ма? Тіл мамандары «Солардың ішіндегі керегін ала біл, әдеби тілге қажеттісін пайдалана біл» деп айтып келген жоқ па? Ол ол ма, қадірмен жазушымыз М.Әлімбаев дублеттерді дұрыс пайдалану жайындағы тіл мамандарының әрекеттерін «дублеттерді аластау» деп түсінеді екен: «...көптеген сөзді керексіз дублет деп кірпіш құсатып суырып тастай берсек, сарайымыздың көркі не күйге түсерін ойласақ ше? Кейбір сөздерді... «дублет тізіміне жатқызып, лақтырып тастағанымыздың қырсығы көп ... Ендеше, лексикалық дублеттерді аластауға аса сақ болу керек». Бұған не айтуға болады? Алдымен, «кірпіш құсатып» (дұрысы - кірпішке ұқсатып) деп жазу да, келтірген мысалдары да дублеттің не екенін дұрыс түсінбегенін көрсетеді. Ешкім, еш уақытта дублет қатарына енетін сөздерді «лақтырып таста!», «аластат!» деп айтқан емес, жазған да емес. Автор әдеби тілдің «сиқын бұзап тұрған сұрықсыз кейбір кедір-бұдырларын қырнауға болар» деген дұрыс пікір де айтады. Бірақ сол «кедір-бұдырдың» бір түрі әдеби тіл нормасынан тысқары жұмсалатын дұрыс сөздің бұзылып айтылған дублеттері емес пе? Әдеби тілдің етек-жеңі олпы-солпы болмай, жинақы, сымбатты болу үшін әдеби нормалар қатарын бекемдей түсуді мақсат етсек. Рас, түрліше айтылған сөздердің бірқатарының айырым мағынада жұмсалатындары да бар. Мысалы: өкімет - үкімет, мәлімет - мағлұмат, ғылым -ілім т.б. Кейбір жарыса қолданылып жүрген дублеттердің бірін тастап, бірін нормаға айналдыруда әлі де қиыншылықтар бар. Мысалы, мұнда варианты сараланған, әдеби компоненті анықталған сөздер баспасөзде қатар қолданылады, тіпті бір кітап, бір мақала ішінде олардың түрліше жазылатын жағдайлары кездеседі. Ондайлар кездейсоқ қателер емес, баспасөзде жиі кездесетін шала сауаттылық, мысалы: киіз - кигіз, кравать - кереует, кірауат, кәдімгі - кедуілгі, кәдуескі т.т.
Осындайларға қарап, қазақ әдеби тілінің нормалану дәрежесі қандай? -деген сұрақ қоюға болады. Бұл сұраққа А.Ысқақовтың 1974 жылы берген жауабы мынау: «40-50-інші жылдарда қазақ әдеби тілінің ауызша да, жазбаша да ұлттық нормалары бірыңғайланып, 50-60-ыншы жылдарда негізінен орнығып, әбден қалыптасқаны айқын». Бұл туралы не айтуға болады? Біріншіден, ауызша, және жазбаша норманы ұлттық деп атау дұрыс емес. Мүмкін, автор нормалау процесінің жоғары сатысын төмендегісінен ажырату үшін «ұлттық нормалары» деп айырғысы келген болар. Екіншіден, «50-60-шы жылдарда негізінен орнығып, әбден қалыптасты» дегенінде асығыстық бар ғой деп ойлаймын. Дұрысында, олай емес. Ертеректе басталған ол процесс қазіргі әдеби тілде үздіксіз жүріп жатыр. Ол әлі де болса көпке созылады. Міндет -норма «әбден қалыптасып» болды деп қол қусырып отырмай, әдеби тілді әрі қарай дамыту қамын жеп, ол процесті жеделдете түсуді ойластыру керек.
Жоғарыда сөздердің жұмсалуындағы бірізділіктің жоқтығы айтылды. Ол жазуда, сөздерді айтуда, грамматикалық тұлғалар мен синтаксистік құрылысты жұмсауда оқтын-оқтын кездесіп отырады. Солардан аз уақыттың ішінде арылу оңай емес. Сондықтан тілде барды, тілге қатысты ережелерді біршама орнықты етуді ойластырсақ тиімділерін талғап пайдаланады, бұрын болмаған жаңа нормалар (мысалы, орфографиялық пунктуациялық, терминологиялық орфоэпиялық) орнатады. Айналып келгенде, әдеби тіл және тілдік норма бірінсіз-бірі болмайтын, бір бүтіннің екі жағы сияқты. Тілдік нормалардың беріктігі - әдеби тіл дәрежесінің жоғары екенін көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардан шығатын тағы бір қорытынды мынау: әдеби норма өзгермейтін, сірідей сіресіп қатып қалған тілдік тәсілдер емес. Олар да диалектикалық даму процесінде қалыптасып, өзгеріске ұшырап отырады. Сондықтан оған тіл дамуының кісенделген құбылысы деп қарамай, тіл мәдениетін жоғары сатыға көтеретін, оның икемділік, дәлме-дәлдік қасиетін арттыратын шараның бірі деп қарау керек.
Оның екі түрі бар: бірқатар нормалар тілдің объективті даму заңдары негізінде қалыптасса (мысалы, қазақ тілінің дыбыс жүйесіндегі үндестік заңдары, лексика-грамматикалық жүйелері), енді бірқатар әдеби тілдің ілгері даму бағдарына сәйкестендіріліп қолдан жасалады. Соңғыларға мыналар енеді: 1) Сауатты жазу ережелері - орфография, пунктуация ережелері;
2) Қаулықарарлар арқылы қабылданған терминдер жүйесі;
3) Сөздіктер, оқулықтар және басқа жетекші құралдар арқылы тіл байлықтарын екшеп, оларды жұртқа дұрыс таныту әрекеттері.
Тіл мамандары әр алуан сөздіктер, оқулық, оқу құралдарын жазғанда, ана тілінің нормалық жүйелерін таныту, жұртқа соларды үйрету, уағыздау үшін жазады. Ал мерзімді баспасөз, театр, радио, телевидение, дәлірек айтқанда, жазушы, ақын, диктор, редактор, корректор, лектор, мұғалім, артист т.т. өздерінің тіл жұмсау іс-әрекеттерінде жалпы қазақ халқына бірдей түсінікті әдеби тілде жазып, сол тілде сөйлеу де әдеби тіл нормаларын орнықты етудің қамы болады. Бірақ не пайда, кейде тілдік нормаға мән бермей, оның белінен басып, ауа жайылатындар да аз емес. Мысалы, өзімізден бастайық. Сөздіктерде көп кездесетін түрліше құбылып айтылатын сөздердің дұрыс деген вариантын жұртқа ұсыну керек емес пе? Ал түсіндірме сөздікте оларға онша шек қойылмайды. Ондай варианттардың екеуі қатар берілген. Мысалы, бейхабар -бихабар, бейшара - бишара (313-6.), бейтарап - битарап та (312-6.), беймәлім –бимәлім - бимағлұм (222, 308-6.), беймаза - бимаза (308-6.).
Осындай сөйлесу тілінде түрліше айтылған сөздердің бәрі бірдей дәрежеде әдеби тілдің нормасы болуы мүмкін емес. Егер олардың бәрін мағыналық дифференциацияға салмай, ел аузында кездеседі ғой деп төптеп жаза берсек, тілдік анархияға жол берген болар едік. Әдеби тілде ондайға шек қою бағыты күшті. Бір уақытта қазір, үшін, және, өйткені, сөйтіп, мәлім, бейнет, участок, учаске, съезд сияқты сөздердің де басқаша айтылу варианттары болған еді. Олардың топырлатпай, бір вариантта жазуды әдетке айналдырдық. Сондай әрекет әдеби тіл мәдениетінің бір саты жоғары көтерілуіне септігін тигізді.
Әдеби тіл тарихында үйреншікті болмаған, нормаға жатпайтын сөздер мен грамматикалық тұлғаларды бұзып, өздерінше өзгертіп айтуды, солай жазуды әдеби тіл қабылдай бермейді. Мысалы, Т.Әлімқұлов «Сырлы назында» барадының орнына - «барашақ», біледі дегеннің орнына - «білешек», түскіш дегеннің орнына - «түсешек» («сергелдеңге түсешек бала ...») деп қолданыпты. Осылардай, әдебиетте кездесетін жасанды сөздер тілде бар сөз жасау үлгілері (модельдері) бойынша емес, жергілікті ерекшеліктерге тән үлгілермен жасалса, ондайлар нормаға айнала қоймайды.
Октябрь революциясынан кейін әдеби тілге жүздеген жаңа сөздер (неологизмдер) енді. Мысалы, өнім, түсім, құрам, басым, басылым, құрылыс, табыс, жаратылыс, жиналыс, көтеріліс, үзіліс, оқулық, апталық, сұраулық т.т. Осылардың жасандылығы білінбей, жалпыға бірдей үйреншікті төл сөзге айналу себебі - олар тілде бар бітім, жарыс, саулық, байлық ... деген белгілі бір моделі бойынша сөз жасау үлгілерімен «пішіліп» бекемделген сөздер. Осы күндері жаңадан жасалған біріккен сөздер көп: шекара, баспасөз, өнеркәсіп, халықаралық, бесжылдық, жағажай, балмұздақ, жанкүйер, бессайысшы т.т. сөздерді біріктіріп айту амалы бұрын да бар болатын және жолбарыс, жарқанат, балықкөз сияқты сөздер. Сондықтан, ондайлардың тілге жатығы болмай, тез нормаға айналып кетуі - тіл дамуының бір көрінісі.
Қазақ халқының қазіргі әдеби тілі халықтың ауызекі тілі негізінде жасалған дейміз. Бірақ ауызекі тілде, ауыз әдебиеті тілінде бар нәрсенің бәрі әдеби норма деп танылмайды. Әдеби тіл солардан керегін таңдап, талғап, жазба әдебиет елегінен өткізіп алып, нормаға айналдырады. Сондықтан әдеби тіл -белгілі дәрежеде тәртіптелген, жүйеленген тіл. Оның құрамындағы тіл байлықтары әсіресе жаңадан енген сөздер, тіл жұмсаушылардың бәріне бірдей қызмет етуге тиіс. Осыны түсінген адам «мал аласынан сөз аласы жаман» дегенге кол қояды да, әдеби тілде қалыптасқан нормаларды сақтауға тырысады. Жазу арқылы нормаланбаған тіл қаншама көркем болғанмен, «әдеби тіл» деген ұғымға дәл келмейді. Қазақ әдеби тілінің алғашқы лабораториясы - қазақ халқыныд бай ауыз әдебиеті. Осылардың тілі қазақша, көпшілігі жатық, көркем болғанмен, жалпы алғанда, тілдік нормалары орнықты болмаған, ала-құлалығы мол болғандықтан, қанша мақтағанмен, олардың тілі «тәртіптелмеген» тіл деп танимыз. Олар, ауызекі сөйлеу тілінде кездесетін құбылыстардың бәрі, екшелмей, сұрыпталмай, әр жерде әр түрлі вариантта жұмсала берген. Фольклор тілі - халық тілінің, ауызекі тілдің байлықтарының алтын қоры бола тұрып, күрмегінен айырылмаған күріштей, екшеу, елеу-елегінен өтпегендіктен, шын мәнінде «әдеби тіл» үлгісіне жатпайды. Бірақ онда да тілдік нормалар бар.
Шешендік өнер-сөйлеу мәдениетінің негізі. Шешендік өнердің қаму қайнар көзі (ежелгі Греция, Ежелгі Рим). Тіл өнерінің белгілі шеберлігі, олардың шығармалары (Арстотель «Риторика», Цицерон «Об ораторе», «Оратор» т.б.) ....