СОПЫЛЫҚ

Суфизімнің ниеттестері салауатты өмірдің машақатынан кетуді уағыздады. Суфилер нәпсі тыюшылығымен ерекшеленген. Суфилер ілімі құранға сүйенді және құран дініне кереғарлық келтірмеді. Сопылық ілімінің негізінде алдымен тәркі дүние билік орындарымен байланыстан бас тарту, өзін құдайға тапсыру, ерікті кедейлік өз үлесіне қанағат сынақтардан табандылақпен өту қабылданды.
Сопылықтың негізгі ұғымдарының арасында ең алдымен жол немесе әдіс дегенді білдіретін «тарикат» - әрі қарай баспалдақ немесе жол сатылары ұғымын беретін макамат психологиялық тәжірибиеге нұсқайтын ахуал құдай ақиқаты дегенді білдіретін ханика терминдерін атау қажет.
Бастапқы нәпі тыюшылықтан кейін суфизім мистицизімге келеді.
Оның ең үлкен жәңе ең күшті тұсы құдайды сүюді суфилік жолдың мақсаты ретінде тұжырымдауы болды. Суфизім Мұхаммед ілімінің езотериялық қана емес іс жүзіндегі де рухани мәдениеттің тамаша үлгілерін жасауға алып келген күмәнсіз биіктерге жетеледі.
Сопылықтағы тәлімгерліктің маңызы ұстаз Шеихтардың шәкірттерге уағыздар беріп отыруында көрініс тапқан. Суфилер өсиет әңгіме үлгілері мен теориялық түсіндірмелерді пайдалана отырып иррационалдық танымның нақты сипаттамалары мен кезеңдерін анықтай алды.
Сопылық ілімінің қалыптсуына таралуына ықпал еткендер Әбу Хамид, Әл Ғазали Суфи Алаяр десек болады. ХІІ ғасырда суфизімнің түркілік тармағы дамыды.
Суфилік ілімінің тартымды сипаттарының бірі - діннің түрлі бағытындағы діни тәжірибиенің бірлігі туралы ой екендігі даусыз. Бұл ойды түрлі діни сенімдерді бірегей дүниенің бөлшектері ретінде қарастырған араб мистигі Әл Халладж терең де сенімді тұрғыдан қалыптастырды: «Мен барлық діндер туралы терең толғана келіп олардың бір ғана түбірі бар ағаштың бірнеше бұтақтары екендігін таныттым. Егер адамның қандай бір белгілі сенімді ұстануын талап ететін болсақ бұл жағдайда ол тек өзінің мықты түбірінен ажырайды.
Ал түбірдің өзі адамды іздейді және оған бәрінің ұлылығы мен мәнін көрсетеді тек сонда ғана адам оларды түйсіне алады.
Суфилердің ойынша мәңгілік білімін алу үшін киелі жарық қажет. Ал мистикалық танымының әр басқышының ерекше жарығы бар Мұсылман мистиктерінің мақсаты құдіретті рухани ұғыну болды. Бұл ретте сыртқы жат ішкі тәжірибиеге тікелей және интуитивті тануға орын берді. Мистикалық жол түсінігінің негізінде адамның өзін өзі жетілдіруі мен қараңғылықты түбірімен жою жолындағы өз өзінен күресі ретінде түсіндірілетін тәрбиелік джихады идеясы жатты. Құдай мен біртұтастыққа бірігу экстетикалық күй арқылы жүзеге асады. Бұл құбылыс білімге теңгерілмейді.
Адам даналығы мен адамдардың барлық жиған терген тәжірибиесін олардың сезімдері мен арман тілектерімен тоғысатын құпия құмыранды іздеп табуды Әл Ғазали де мақсат етті.
Құдіретті танудың баспалдақтарын көрсетіп беруде сопылық ілімінің маңызы аз болған жоқ. Ғазалиді ислам философиясын ғылым дәрежесіне көтерген ойшыл деп қарастырсақ қате болмайды. Әл Ғазали шығармалары арқылы жалпы ислам философиясын түсінуге мүмкіндік алуға болады. Оның мынадай шығармалары болады;
Философтар ниеті, нұрдың орын алу тәртібі жұмыс өлшемі, дін ғылымдарының қайта өрлеуі. Ғазали дүниенің түп негізгі, дүниенің жаралуы мәселесін сондай-ақ бір әлем бір дүние бір болмыс бір тұрпатты адам туралы мәселелерді жан жақты қарастырды.
Дін туралы білімді тек ақылмен қорытып шығару мүмкін емес. Оның табиғаты мистикалық мәнде.
Сопылық ағымының көрнекті өкілінің тағы бір алып тұлғасы Ахмет Яссауи.
Ислам философиясы тарихында болмыстың бірлігі концепциясы Ясауи ілімі арқылы қалыптасқан. Жанның негізгі мәні мен тұтастықты мақсат етуі әлем, адам және тәңір арасындағы үйлесімділік тек қана рух арқылы түсінік те түрлі түркілік дүние танымға тән. Ал араб сопылық дүние танымы вахтат яғни көрінетін әлемнің бірлігіне негізделген. Дәстүрлі түркілік дүние танымдық үштік әлем түсінігі сопылық философиясындағы зигр яғни универсуммен тұтастану әдісі. Ясауи ілміндегі ерекше зигр арра тілін қалыптастырды. Ясауи адамның мәнін рух деп танып оның психологиялық ерекшеліктерін құранның аяттарымен үндестікте рухани ұстанымдары мен моральдық ұстанымдарын адам және қоғамдық өмірмен тұтастықта қарастырған.
Ясауи ілімі адамның ішкі тәжірибесінің де табиғаты сияқты берік таным көзі екендігін көрсететін даналық философиясы. Сопылық әдебиет өкілдері исламият әлеміндегі ал инсан ал камтл мәселесін мораль философиясы негізінде қалыптастырып осы ілім саласын ғасырлар бойы насихаттап дамытты. Камили инсани яғни толық адам немесе инсанияттың ой толғаныстары қазақ ақындарының шығармаларында орын алған.
Классикалық сопылықта яқин категориясының үш дәрежесі ғана болса ал Ясауи ілімінде құдайлық танымның жеті сатысы қарастырылған. Бұл түркілік сопылық дүние танымды басқа сопылық мектептерден ерекшелеп тұрған маңызды құбылыс.
Сопылық авторлардың еңбектерінде тек діни этикалық мәселелер ғана емес,сонымен бірге космологиялық тіпті социологиялық тұжырымдар да талданды. X ғасырда суфизімге философияның идеялары ене бастады. Суфизім идеялары Ғазалидің докторинасында дамыды. Өйткені ол Сунидтердің дәстүрлі мистицизімін сопылардың сезімі мен құдайшылары мен философтардың жаңашыл әдісі мен дамытуға талааптанды.
Сопылық діни философиялық әдебиеттермен қатар мұсылман мистиктерінің идеясын астарлап насихаттайтын сопылық поэзия да дамыды. Мысалы: Алла өте жақсы көруші деп аталып осы арқылы оны сүюге шақырды.
Кейінгі кездегі суфизімде енжар және пантеистік суфизімнің екі бағыты да дамытылды. Оның ірі өкілі Испания мұсылмандарынан шыққан мистик пантеистік Аль Араби болды.
Осы кезден бастап суфизім барлық мұсылмандар әлемінде кеңінен тарайды. Ол өзінің жақтаушыларын тапқан оңтүстік, Оңтүстік шығыс Азияға, Туркияға тарайды. ХІ ғасырдан бастап сопылардың ұйымы құрылып оның кейбіреулері осы кезге дейін сақталып келеді. Сопылардың әуені поэзияда кеңінен пайдаланылды.
Суфизімді ертедегі және кейінгі кезең деп бөлуге болады. Өйткені ІХ ғасырда бірнеше бағыттар қалыптасады. Енжар бағыттағы сопылар сунидтердің дәстүрлі ғылымдары мен хадисті тануы мен құқығын білумен жиі айналысты. Олар сунидтерді исламның жауы санағаны мен оларды және олардың іс әрекетін қолдады. Құдайшыл дәстүрлерін дәріптеді.
Алайда суфизім идеялық діни ағым ретінде өздерінің жағдайларына көңілдері толмайтын өздерінің осы ниеттерін дін арқылы білдіретін қала кедейлері мен халифаттың қалалық орташа ауқатты тұрғындарының пікірлерін білдірді. Сонымен қатар әркім сопылықты және оның мақсат міндеттерін қоғамдағы маңызын адам үшін адамзат баласы үшін қаншалықты маңызды екендігін білдірді.
Ақиқаттың бар шындығын жете түсініп оны терең сезіне білу үшін адамзат баласына саналы оң иманды жүрек қажет. Жан дүниесін реттеп отыру және имандылық шарттарын сақтай отырып өздігіңді жете түсіну көп жағдайда сенің кім екендігіңді айқындай түседі. Әркім өмір жолында бір бағыт ұстанады. Ал ол бағыттың дұрыс не бұрыс екендігін тек саналы ойымыз бен және тұманданбаған жүрегіміз арқылы реттеп біліп отырамыз.
Тасауфтың қысқаша тарихы IІ/VII ғасырдан бастап, тарих сахынасына шыға бастаған тасаввуф әрекеттері, исламның басқа өлкелерге тез арада таралуына әсер еткен маңызды факторлардың біріне айналды. Ислам және оның қасиетті кітабы Құранды мистикалық тұрғыдан түсіндірілуін және адамның сол бойынша қоғамда өмір сүруін қадағалап, тәртіпке келтірілген сопылар, таблиғат әрекетіне үлкен мән берген.
Сопылар әлі ислам дінінің тарала қоймаған қоғамдары арасына кіріп, өздеріне лайықты сүйдіруші, сендіруші әдістерімен, исламды тарата білген. Осылай, сол өлкелердің ресми діні ислам болып, ислам өлкесіне айналуын әрекеттері арқылы қабылдаған қоғамдарда, ислам дінінің мәңгілік сол жердің діні болып қалуына сопылық жол септігін тигізген. Мұнда Аллаһ досы болған көңіл адамдары, исламды түсіндіргенде ықылас пен сүйдіруші әдістерін шебер қолданғанын көреміз.
Ислам дінінің таралуына ерекше мән берген тасаввуф иелері, түрік дүниесінің мұсылмандануына ерекше әсер еткен. Түріктер исламды алғаш қабылдай бастаған IX және X - ші ғасырларда соңғы дәруіштермен де кездескен болатын. Ислам дінінің Орта Азияға тез арада таралуымен бірге, тасаввуф иелері де аталмыш өлкеге ағыла бастады. Герат, Нишапур, Мерв, Бұхара, Фергана және т. б көптеген қалаларды дәруіштер, тәбілиғ, иршад етумен айналысты. Тіпті заман өткен сайын, дәруіштердің тәбілиғ, иршат әрекеттері арта түсіп, ол әрекеттер ХІІ-ХІП -ші ғасырларда да жалғаса берді. Тіпті осы ғасырларды Орта Азия, тасввуф пен тарихат әрекеттерінің кең дамыған өлкелеріне айналған. Аталмыш өлкеде жасайтын қарапайым адамнан, ең жоғарғы сатыдағы мемлекет басқарушыларға дейінгі көптеген адамдар, тасаввуф шеихтарының рухани әсерінде қалған. Жоғарыда аталған дәуірде, осы сопылық әрекеттердің нәтижесінде, Ясауилік, күбіреуилік және Нақшбендилік сияқты тариқаттар Орта Азияда пайда болған. Орта Азия түрік дүниесінде ислам дінінің орнығып гүлденуіне тассавуф, тариқат иелерінің жүргізген еңбегі зор. Моңғол шапқыншылығы Монғол шапқыншылығы қайнап тұрған аумалы-төкпелі ала сапыран заманда тарихаттар, халықтың ең сенімді тарихи панасы болған.
Орта Азия түрік дүниесіне исам дінінің орнығуына рол ойнаған тарихаттардың ішінде Ясауилік тарихаттың және оның құрушысы Ахмет Ясауидің орны ерекше.
XII ғасырдың алғашқы жартысында Түркістанда кіндік қаны тамған Ахмет Ясауи, Аллаһтың сүйіп ұнатқан сипатына ие болып, оның сүймеген ұнатпаған сипаттарынан алыс тұруға тырысқан, зүһд, тахуа иесі, терең ойлы түрік мүтасауыты болатын. Сондай-ақ оның шариғатқа қатты байланған тахуалығы терең діни ілім иесі болуы, ұстанған негіздерінің оңайлығы және сүйіндіруші, сүйіншілеуші әдістерін маңайындағы халыққа сөйлеуі, бүкіл Орта Азиядағы Хоразимдегі ұзақ Кавказия түркімендері мен Орта Волга татарлары арасында, Хорасан, Солтүстік Иран мен Анадолыдағы халықтардың көңіліне ұялап, олардың мұсылмандарына септігін тигізген.
Ислам тасаувуф түсінігі бойынша, жаратылысының себебі, «Аллаһқа ғашықтық» болып табылады. Құдыси бір хадисте ұлы Жаратушы былай дейді: «Мен құпия бір қазына едім, білінбеуді қаладым, мені білсін деп, барлық әлемді жараттым».
Мұнда сөз етілген сүйіспеншілік, Құдайдан бастау алып, бүкіл барлық әлемнің жаратылуына себеп болған. Ахмет Ясауи де Хақ болмысындағы адамдық әрекетінің бастауы болатын ғашықтық пен сүйіспеншілікті көре отырып, құпия әлемінің иесіне қауышудың жолын таңдаған.
Бұл жол адамның ішіндегі нәпсілік қалауларды жоя отырып, оның орнына жақсылықты, туралықты, сұлулықты орнықтырады.
Адамның менменшілігін құртып, адамның ішіндегі қатыгездік кек пен жек көрудің қалдықтарында жойып, әуелгісіненде нәзіктікке, сүйіспеншілдікке, рахымдылыққа, әділікке алып баратын жол осы болып табылады.
Ахмет Ясауидың көзқарасы бойынша ғашықтық пен сүйіспеншіл жолына түсетін адам, тіпті сопыда болса да Хаққа сапарға шығуы және Хақтың елшісі болуы мүмкін. Ахмет Ясауидің тасаввуф түсінігінде Аллаһ жолында адамгершілік жолына жүрудің, бірлікке, кемелдікке және абзалдыққа жетудің мөлшері бар. Бұл өлшемдерді былай тізбектеуге болады:
Әлем мен әлемдегі барлық жаратылысты, илаһи ғашықтықтың әсері ретінде қарау және оны сүю. Құран Кәрімде: «Шын сенгендерге жер жүзіне көптеген жанаттар бар. Тағы да өз болмыстарында белгілер бар. Ешкөрмейсіңдер ме?» Құранның намазға ұсынған бұл аяты адамның болмысы, дене құрлысынан бастап, илаһи барлықтың төтенше нышаны, белгісі әлем шапағатшысының кемшіліксіз көрінісі екендігін көрсетеді.
Адамның Құдайдың бір ишарасы, белгісі дегені адамның болмысы, Құдайдың бір көрінісі, дүниеде Құдайдың бір көрінетін дәлелі екендігін білдіреді. Сопы Махмут Шебустери: Құдайдың кітабын оқы Рухы мен көктерін..... дейді.
Адам өз барлығымен Аллаһтың дүниеге салған заңдылығы мен үйлесімді келеді. Бұл үйлесім бойынша адам, өзімен әлем арасындағы қарама-қайшылықтарды жойып, керісінше сәйкестенеді.
Адам көрінен зат пен құпия құбылысты, жаратылыстан Жаратушыны және осылардың барлығын қорытындылай келе, ислам сенімі өзгермейтін тұрақты жолы «Кәлима-и-шәһәдетті» яғни Аллаһтан басқа Жаратушы жоқ екендігін ойлап табады түсіндіреді. Құдайдың құдіреті мен ишарасы кездеспейтін ешқандай объект жоқ. Сондықтан жаратылған барлық болмыс Құдайдың жаратқан өрнегі және Аллаһтың ауызбен айту, жеткізуі мүмкін емес шеберлігінің ишараты болып табылады. Құран осы ақиқатты былай түсіндіреді: «Қайда қарасаң Аллаһтың жүзі (рахымдылығы, қайрымдылығы, құдіреті) сонда».
«Аспан мен жердің бүкіл болмысы көлеңкесімен бірге таң атқаннан бірге кешке дейін Аллаһтың алдында сәждеге жығылады».
Көк пен жерде не бар болса, барлығы тіпті құстарда сапта. Бүкіл әлем ақиқаттың сыртқы көрінетін жағы. Ал ақиқат адамның іші көрінбейтін жағы болып табылады. Бір шайыр осы ақиқатты былай түсіндіреді: « Біз сыбызғы сияқтымыз. Біздің махаббатымыз сенен келеді. Біз желге желбіреген байрақтарға өрнектелген арыстандармыз. Сенің құпия демің бізді дүниеде тебірентеді деген. Ахмет Ясауи осы ақиқатты түсінген ұлы ойшыл. Оның пікірінше әлем және әлемдегі жаратылыстар илаһи құдіреттің әсері. Ясауидің құдіреті бойынша дүниедегі барлық жаратылыс Аллаһтың құдіретінің жемісі. Барлық жаратылыс Аллаһтың ұлылығының кеңпейілділігінің мейрімділігі мен рахымдылығын көрсетеді. Жаратылысқа өмір берген тек ол, тұр дегенде ол және осыларды әрі қарай жалғастыратындар да ол. Ол шексіздіктің қайнары. Ахмет Ясауиге қарағанда адам сүйіспеншіліктің хиқметтің қорытындысы ретінде жаратылған.
Сонымен қатар, ол адамның көңілін илаһи ғашықтықпен илаһи нұрдың көрінісі ретінде түсіндіріледі. Ахмет Ясауиге қарағанда ғашықтықпен сүйіспеншілік тұқымын жүректеріне, көңілдеріне, денелеріне және зейіндеріне екпеген адамдар, құрғақ сенім мен құлшылыққа жүріп жетіле алмаған адамдар. Ислам философиясы тарихында болмыстың бірлігі концепциясы Ибын Арабиден бұрын Ясауи ілімі арқылы қалыптасқан. Жанның негізгі мән мен тұтастықты мақсат етуі, әлем және Тәңір арасындағы үйлесімділік пен тек қана pyx арқылы мүмкін деген түсінік дәстүрлі түркілі дүниетанымға тән. Ал, сопылық дүние танымы бағдат ұл шухуд яғни, көрінетін әлемнің негізінің бірлігіне негізделген. Дәстүрлі түрік дүнитанымның үштік әлем түсінігі сопылық философиядағы «зикыр» яғни, универсум мен тұтастану әдісі Ясауи іліміндегі ерекше «зикарра» түрін қалыптастырады. Ясауи адамның мәнін рух деп танып оның психологиялық ерекшеліктерін Құранның аяттары мен үндестікке, ал рухани ұстанымдары мен моральдық ұстынымдарын адам және қоғамдық өмірімен тұтастыққа қарастырған. ....