Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы

Орталық жүйке системасының жеке бөлімдеріні қызметі.

а) Артқы ми және ортаңғы миға сипаттама.
Сопақша ми. Сопақша ми ми сауытында орналасқан. Төменгі жағы жұлынмен, жоғары жағы ми көпіршесімен жалғасады. Онда жұйке клеткалары шоғырланып, ядролар құрайды. Сопақша мидың атқаратын қызметі жұлынға ұқсас, ал бірақ бұның реттеу қызметінің әсері күрделірек. Мұнда тіршілік әрекетіне өте қажетті көптеген орталықтар бар. Мысалы, тыныс алу, қан айналу, ас қорыту т.б. Тыныс алу орталығынан импульстер жұлынға барып, қабырға аралық еттер мен диафрагманы (көк ет) қозғалтады. Соның нәтижесінде тыныс алу еттерінің жұмысы бір қалыпты жүзеге асып, өкпе ырғақты тарылып, кеңейіп тұрады. Жүрек рефлексі де ядромен байланысты. Бұл рефлекс жүректің жұмысын өзгертеді.
Сопақша мида еттің тонусын реттейтін орталықтар бар. Тонус рефлексі балалар дүниеге келген күннен пайда болып, жас жоғарылаған сайын жетіле түседі. Балаларда тері рефлексі де жасалады. Мысалы, санның ішкі жағынан тітіркендірсе, аяқ бүгіледі. Тұжырымдап айтқанда, сопақша мида жоғарыда айтылғаннан басқа да рефлекстер туғызатын жұйке орталықтары бар.
Ортаңғы ми. Ортаңғы ми көпіршенің алдыңғы жағында орналасқан. Ортаңғы ми төрт төмпешіктен, қызыл ядродан және субстанциядан тұрады. Ортаңғы мидың жақсы дамуы бала өмірінің жасөспірім кезеңінде (16 жаста) байқалады. Мидың бұл бөлімі құрылысының күрделі болуына байланысты рефлекторлық қызметі де күрделі болып келеді.
Төрт төмпешіктің екі жұп төмпешіктері болады. Төрт төмпешіктің алдыңғы екі төбешігінде көрудің алғашқы рефлекторлық орталығы бар. Артқы жұп төбешігі естудің алғашқы рефлекторлық орталығы болып есептеледі. Төрт төмпешік зақымдалса, адамның көру және есту қабілеті бұзылады.
Қызыл ядро-сұр заттың жиынтығы. Бұның негізгі қызметі-еттің тонусын тарату және қозғалту рефлокторлық реакцияның өзара бірлесуін жүзеге асыру. Қызыл ядро статикалық жұмыстың, тұру жағдайдың, жүрудің және автоматтық қозғалыстардың орындалуын реттейді. Осы ядро арқылы импульстер мишықтан жұлынға және миға барады.
Қара субстанцияның қызметі бұлшық еттердің тонусын және әртүрлі нәзік қозғалыстарды реттеп отырады. Мысалы, қол саусақтарының, шайнау және жүру сияқты күрделі рефлокторлық әрекеттердің бірқалыпты байқалуын жүзеге асыру. Ортаңғы мидың басқа ядроларына қарағанда, бұл баяу жетіледі, сондықтан реттеу қызметіне біртіндеп қосылады. Оның баяу жетілуіне меланин пигментінің жиналуы себеп болады. Жаңа туған баланың субстанциясында мұндай пигмент болмайды. Алғашқы рет ол баланың 2-4 жасында пайда болады да, 15-16 жастарында толық байқалады.
Аралық ми. Аралық ми ортаңғы мидың алдыңғы жағында орналасқан. Ол көру төмпешегінен (таламус) және төмпешік асты аймақтан (гипоталамус) тұрады. Мидың бұл бөлімі, әсіресе, адамда жақсы жетілген.
Аралық мидың негізгі массасы-көру төмпешігі. Бұл қабаттала келіп, бірнеше ядроға бөлінеді (алдыңғы, ішкі, сыртқы және артқы). Көру төмпешігі арқылы ми қыртыстарына баратын афференттік импульстер өтеді.
Гипоталамус көру бөлімінен, емізік тәрізді денеден және меншікті аймақтан тұрады. Көру бөліміне зат алмасу мен дене температурасын реттеуге байланысты сұр төбешік жатады. Сұр төбешік клеткаларының дифференциялануы және пісіп жетілуі ертерек басталып, 6 жаста аяқталады. Клеткалары мен өткізгіш жолдары содан кейін де, әсіресе, жыныстық жетілу кезінде өседі. Емізік тәрізді денеде екі төбешік болады және ол мидың төменгі бет жағында орналасқан. 2-3 жастан жоғары кездерінде олардың ядролары баяу дамиды, сондықтан дифференциялау 7-8 жасқа дейін созылады. Ал 14-16 жаста ересек адамның ядроларынан айырмашылығы болмайды.
Гипоталамус әртүрлі және күрделі қызмет атқарады. Дене температурасының өзгеруі, зат алмасу процесі, қан тамырларының және клетка аралық кеңістігінің өткізгіштігі, ас қорыту жолдары және несеп бөлу гипоталмустың жұмысына байланысты.

б) Мишық қыртысының құрылысы.
Мишық. Мишық мидың шүйде бөлімінде орналасқан. Мишықтың алғашқы бастамасы баланың эмбриональды даму кезеңінің екінші айында пайда болады. Бала дүниеге келгенде мишықтың салмағы 20г болады да, ұл балалардың салмағы жоғарылау келеді. Алғашқы 2-3 жылдарда бала жүре бастағанда мишық күшті өседі. Содан кейін өсу қарқыны төмендейді. Бала 15 жасқа келгенде мишықтың мөлшері ересек адамдарға теңеседі.
Мишық екі ми сыңарларынан және құрт тәрізді бөлімнен тұрады.Үстіңгі жағы сұр затпен қапталып, қыртысты болып келеді.Бала дүниеге келген кезде қыртыс сайлары әлсіздеу болып, бет қабы кішілеу болады. Мишықтың ішкі жағы талшықты келген ақ заттан тұрады. Сұр және ақ заттардың өсуі баланың жасына тәуелді болады.Баланың 8-10 жас аралығында сұр зат бояу, ал ақ зат тез дамиды. Ақ затта төрт жұп ядролар орналасқан. Ең ірі ядросы тіс тәрізді ядро болып есептеледі. Мишық оргганизмнің әртүрлі қозғалыстары мен вегетативтік қызметтеріне әсер етеді. Мишық зақымдалған жағдайда адамның қалыпты қозғалыстары бұзылып, жүргенде аяқтарын шалыс басып, ары-бері теңселеді.
Үлкен ми сыңарлары. Ми сыңарлары екі бөлімнен тұрады: оң жақ және сол жақ. Ол ақ және сұр заттан құралған. Сұр заттан мидың сыртқы қабаты-қыртыстары түзіледі. Ақ зат ми қыртыстарының астында болады. Ақ заттың ішінде жүйке клеткалары топтасып орналасқан. Олар- ядролар.
Әрбір ми сыңарлары маңдай, төбе, самай және шүйде бөлімдеріне бөлі неді. Ми сыңарларының үстіңгі ж ағында ми қатпарлары, олардың арасында терең сайлар жатады. Ми қыртысының шүйде жақ бөлімі үлкендеу болып келеді, онда терең сайлар жатады. Ми қыртыстары клеткаларының тез өсіп-жетілуі бала өмірінің алғашқы үш жылында байқалады. Содан кеиін олардың өсіп-жетілуі баулайдыда, 5 жаста сыртқы ұқсастығы оның ішкі құрылысының күрделі жағдайына байланысты сипатталмайды. Ми қыртысының толық дәрежесінде дамуы 12 жаста байқалады.
Мидың әртүрлі жеке бөлімдерінің байланысын өткізгіш жолдары жүзеге асырады. Ақ зат үш түрлі жүйке талшықтарынан тұрады: комируссуральдық, ассоциативтік және проекцилық. Комируссуральдық ташықтар ми сыңарларын өзара байланыстырып, ассоциативтік талшықтар бір ми сыңарының ішіндегі жеке болімдерді бір-бірімен байланыстырып тұрады. Бұлар өткізгіш жолдар болып есептеледі.
Онтагенез процесінде өткізгіш жолдар белгілі бір реттілікпен қалыптасады. Алдымен проекциалық, содан кейн комируссуральдық, сңында ассоциативтік. Баланың жасы жоғарылаған сайын жалғастыру немесе байланыс саны артып қана қоймай, сонымен бірге олар күрделене түседі. Соған байланысты ми қыртысының қызметі де күрделенеді.

в) Төмпешік.
Жоғарғы сатылы сүтқоректілер мен адамда төмпешіктің құрамына шығу тегі және функциональдық жағынан өзгеше бірнеше ядролар кіреді. Бұл ядроларда барлық афференттік жүйелерден үлкен ми сыңарлар қыртысына келетін өткізгіш жодарының ақырғы буынының неирондар орналасады. Қыртыстан да төмпешікте талшықтар келеді.сөйтіп ол ми қыртысымен екі жақты байланыста.
Дорзальдық бөлім – субталамикалық (Люис ядросы) ядродан және сұр заттың басқа майда жиынтықтарынан тұрады. Вентральдық бөлімге көру жүйкенің қиылысқан жеріннің үстінде жататын ядролар, сұр төмпешіктің және оған көшілес жатқан емізікті денелердің ядролары, олардың жоғары жағында жатқан артқы гипоталамикалық ядро кіреді.
Гипоталамус зақымдщаланатын болса ішке мүшелер қызметі мен зат алмасу бұзылады. Егер супраоптикалық ядроны тітіркендірсе, организмде судың алмасуы күшейеді, ал ядро тітіркендірілетін болса көмір судың алмасуы бұзылады; сұр төмпешіктің ядросы зақымдалса жылу реттелу бұзылады; субталамикалықядроның бір учаскісін бұзу тер бөліну мен тамыр қозғағыш реакцияларының бұзылуына әкеліп соғады. Төмпешік астындағы аудан организмінің рефректорлық буындарының бірі. Гипоталамус тамыр қозғағыш орталықпен және жұлының осындай мотонейрондарымен байланысты. Екінші жағынан гипоталамус ми қыртысымен де байланысқан.

3. Лимбиялық жүйе. Ескі және жаңа қыртыс

Лимбиялық жүйе( Limbus-латын, әдіп) деп үлкен ми сыңарының медиобазальдық бөлігінде орналасқан нервтік құрылымдармен олардың байланыстарын ацтады. Бұл жүйенің құрылымдары ми бағанын көмкеріп жатады. Әдебиетерде бұл құрылымдарды әрқалай айтады. Лимбика, висцеральдық ми, интероциптивтік онолизатор және т.б. Бірақ барлық атауларға ортақ нәрсе – бәрі де лимбиялық жүйенің орталық буындарына миндаль тәрізді комплексті, типпокампт және белдеуше иректі кіргізеді.
Бадамша қызметін жаснды жолмен жандандырса жануарды иіскелеп –тіміскелеу, жалау, шайнандау, жұтыну, т.б. реакциялар байқалады. Бұдан оның ішкі звенолар қызметін реттеуші гипоталамуспен тығыз байланысты екенін аңғаруға болады.
Бадамшаны алып тастаса, жануардың қалыпты орта жағдайларына сәйкес іске асып жүрген іс-әрекеттің актыларында күрделі де терең өзгерістер туады. Оларда қорқу, ызалану сиақты сезімдер жойылады. Егер қалыпты жағдай маймыл жыланды көргенде қорыққанынан шыңғырып қашатн болса, енді қорықпайтындығы былай тұрсын, тіпті оның жанына барады.
Иіс сезу қыртысы немесе ертедегі қыртыс және аммон я ескі қыртыс. Бұл туындының екеуіде бұрынғыша иіс сезумен байланысты.
Сүтқоректілердің үлкен ми сыңарыларының негізгі массасы болып табылатын жаңа қыртыс ең бірінші рет амфибияларда байқалып, рептилияларда одан ары дамиды. Ол үлкен ми сыңарларының сыртқы қабырғасында ертедегі қыртыс ауданда пайда болды. Бірақ қазіргі кезде өмір сүретін рептилияларда жаңа қыртыстың көлемі болымсыз ғана және аз ғана функциялармен байланысады. Жаңа қыртыстың дамуы төмпешік ядроларынан талшықтардың ми сыңарының бүйір қабырғасындағы қыртысына енуі мен байланысты. Осының салдарынан қыртыс тек иіс сезу қызметін ғана атқаруды қойып, оған теріден, қозғалыс аппаратынан көру мүшелерінен т.б. импульстер келе бастады. Кейін басқа да барлық афференттік жүйлер қыртыс пен байланыс орнатты. Жаңа қыртыс пен филогенетикалық ескілеу туындылардың шекарасындағы қыртыс учаскелерін аралық қыртыс деп атайды.
Филогенетикалық даму процесінде үлкен жарты шарлардың гностикалық (танымдық) функциясы да, праксистік немесе қозғалғыштық функциясы да жетіледі. Қыртыстың жеке пунктерінің арасындағы байланыстар күрделеніп, көбейе түсті. ....