Құқық | Мемлекет нысандары

Басқару нысаны мынадай мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді:
• Мемлекеттің жоғарғы органы қалай құрылады және олардың құрылымы қандай;
• Жоғары және басқа мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастардың негізінде қандай принциптер жатыр;
• Жоғарғы мемлекеттік билік пен тұрғындардың арасындағы қарым-қатынас қалай құрылған;
• Жоғарғы мемлекеттік органдардың ұйымдастыру қызметі азаматтардың құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуге қандай деңгейде мүмкіндік береді.
Жоғарыдағы белгілерге байланысты 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Қазақстан республикасы Конституциясының 2-бабына байланысты «Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет».
Президенттік басқару нысандары әр елде әр түрлі болады:
1. Президентті парламентсіз сайлау және үкіметті құру тәсілі;
2. Үкіметтің парламенттің алдында емес, президенттің алдындағы жауаптылығы;
3. Парламенттік Республикаға қарағанда, мемлекет басшысының өкілеттілігінің көбірек кеңдігі.
Президенттік Республика қазіргі кездегі мемлекеттік басқарудың бір нысаны ретінде Қазақстан Республикасында парламентаризммен қатар, президенттің қолына мемлекет басының және үкімет басшысының өкілеттігін жинап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 40-бабы бойынша:
1. Қазақстан Республикасы Президенті – мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарды Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға.
2. Республиканың Президенті – мемлекеттік билік бірлігінің Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нысаны әрі кепілі.
3. Республика Президенті – мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
1998 жылғы 7-қазанда «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданды.
Осы заң негізінде, мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру, Қазақстанда адал және әділ сайлау жүйесін құру, сайлау процесіне саяси партиялардың қатынасуына мүмкіндік жасау, парламентті биліктің тармағы ретінде, өкілеттігін кеңейтіп, еліміздің саяси өміріндегі атқаратын рөлін көтеру бекітілді. Үкіметтің және оның мүшелерінің Парламент алдындағы жауапкершілігін арттырып, Парламент депутаттарының мәртебесін көтеру, сотты құқықтық жүйені, мемлекеттік қызметті одан әрі реформалау көзделді. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына 19 түзетулер енгізілді. 33-баптың 4-тармағындағы мемлекеттік қызметтегі адамдардың жасына шек қою алынып тасталды. Ендігі жерде, өмірлік тәжірибесі бар, білімді адамдар мемлекеттік қызметте жасына байланысты шектелмей пайдаланылады.
49-баптың 2-тармағына өзгертулер енгіліп, Парламенттің сайлану мерзімі 4 жыл болып белгіленді. 50-бапқа 5-тармақ қосылып, Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі – 6 жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі – 5 жыл болып белгіленді. 50-баптың 3-тармағы өзгертіліп, мәжіліс депуттарының саны 77-ге дейін көтерілді. 10 депутат партиялық тізімдерге байланысты сайланады.
Мемлекет басшысының кезектен тыс сайлауын өткізуге заңды түрде мүмкіндік көзделді. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың 50 пайызынан астамының даусына ие болған кандидат, сайланғандардың есебіне кіретін болды. Сонымен, сайлаушылардың жартысынан көбі қатысса ғана, сайлау өтті деп есептелген кедергі жойылды. Соған сәйкес аралас сайлау жүйесі енгізіліп Мәжіліс депутаттарының көбі мажоритарлық жүйе негізінде, ал басқа бөліктері – пропорционалды жүйе бойынша, партиялық тізімдер арқылы сайланатын болды. Конституцияның 53-бабының 3-тармағындағы депутаттың мерзімі аяқталғанда, оның бұрынғы істеген қызметін беруге не сондай қызметтің берілмейтіндігі туралы норма алынып тасталды. Себебі, ондай норма парламент депутатының мәртебесін төмендетіп, әлеуметтік қорғалуын күшейтуге кедергі болатын. Заңда Президент сайлауының рәсімдері, еліміздің қазіргі дамуына сай демократияландырылып, сайлаушылардың 50-пайызынан астамы дауыс беруге қатынасса ғана, сайлаудың өткізілгені деп белгіленген 41-юаптың 5-тармағындағы кедергілер алынып тасталды. Себебі, дауыс беру, не бермеу жеке адамның еркі субьективті құқығы болып табылады, яғни мұнда сайлауға келгендерлдің пайызы емес, сайланатын адамға деген сенімдеріне шек қойылмай дауыс берілуі.
Конституцияның 41-бабындағы Президент өкілеттілігінің 5 жыл мерзімі 7 жылға ауыстырылды. Презденттіккке кандидаттар үшін жас мөлшерін белгілеу нормасы да алынып тасталды.
Заңда Қазақстандағы сот жүйесіне арналған нормаларға да өзгерістер, толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мынадай Конституциялық заңдармен белгіленді:
1. «Қазақстан Республикасы Президенті туралы»
2. «Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттары мәртебесі туралы»
3. «Қазақстан Республикасының үкіметі туралы»
4. «Республикалық референдум туралы»....