Қылмыстық істердегі дәлелдемелер Азаматтық құқықтың обьектілері

Қоғамға қауіпті және оған қарама-қарсы іс-әрекеттер

Қоғамдық қатынастарды қорғау міндеті тек құқық қорғау органдарының ғана емес, қоғамдық бірлестіктер мен барлық азаматтарға да жүктелген. Осы орайда кейбір әрекеттердің сыртқы бейнесі қылмысқа ұқсағанымен заңда көрсетілген объектілерді қорғауға бағытталғандықтан және оларды қылмыстың материалдық белгісінің бірі қоғамға қауіптілік нышаны болмағандықтан, ондай әркеттердің заңға қайшылығы жойылады.
Қандай жағдайда әрекет заңды әрі қоғамға қауіпсіз болады?
ҚР Қылмыстық кодексінде олардың ұзын ырғасы жетеу:
«Қажетті қорғану», «Аса қажеттілік», «Орынды тәуекел ету», «Қолсұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру», «Бұйрықты немесе өкімді орындау», «Жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру», «Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу».

1. Қажетті қорғану
Қажетті қорғану дегеніміз - қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан қол сұғушыға зиян келтіру жолымен жасалған заңға сәйкес қорғану. Заңды қорғану қорғанушының субъективтік құқығы болғандықтан ол қашып кету, жасырыну, басқа кісінің көмегіне сүйену т.б сондай мүмкіндіктерге ие бола тұрсада, белсенді түрде қорғануға құқығы бар. Қорғанушының ісі дұрыс шешімін тапса, бұқараның қылмыспен күресіндегі белсенділігін арттырып, қажетті қылмыстық тәртіпті орнықтыруға жәрдемдеседі.
Қажетті қорғану заңды болуы үшін бір қатар талаптарға сай келуі тиіс. Ол талаптар өз кезегінде қолсұғушылыққа қатысты және қорғануға қатысты деп екі арнаға бөлінеді.
Қолсұғушылыққа қатысты талаптардың бірі, олдымен қол сұғушылық жеке адамның, қоғамның мемлекеттің мүддесіне тікелей қауіп төндіретін шын мәнінде қоғамға қауіп төндіретін болуы шарт.
Бұндай қолсұғушылықтың бәрі бірдей жазаға тартылуы міндетті емес.
Қажетті қорғануды өзі қажетті қорғану жағдайында жасалған әрекеттерге қарсы қолдануға жол берілмейді. Мысалы кісі шабуыл жасап тонауға әрекет жасайды. Жәбірленуші қажетті қорғануды іске асырып, тойтарыс береді, қарақшы жәбірленушіден тиген қауіптен қорғансада қажетті қорғану бола алмайды.
Екіншіден қол сұғушылық нақты болуы, яғни көзбе көз басталуы тиіс. Нақты жағдайдан қол сұғушыдықтың жедел түрде жүзеге асуы мүмкін екені айдан анық көрініп тұрса, адам қажетті қорғануды іске асыруға құқылы.
Сонымен болашақта болатын қол сұғушылықтан алдын ала сақталып жасалған әрекеттер қажетті қорғану бола алмайды. Бұндай әрекеттер қылмысқа үш қайнаса сорпасы қосылмайтын кісілерге зардабын тигізуі мүмкін.
Үшіншіден қол сұғушылық жәй жорамал, алдамшы емес, шынайы күмән туғызбайтын болуы тиіс. Осыған байланысты қылмыстық құқық теориясы қажетті қорғануды өмірде бетпе бет болмаған,дүдәмәлі қол сұғушылықтан қорғанатын жорамалды қорғанудан айрып алады.
Қорғануға қатысты талаптардың алғашқысы қорғалатын объектілердің шеңберін анықтауға қатысты. Заң олардың қатарына: 1) қорғанушының құқықтары мен мүдделерін; 2) басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерін;
3) мемлекет мүдделерін енгізген. Объект неғұрлым құнды болса, қол сұғушылық неғұрлым қауіпті болмақ.

Екінші талабы зиян басқа емес тек қана шабулшыға келуі керек.
Қорғану оның шегінен асып кетпеуі тиіс. Қажетті қорғану шегінен шығу деп қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіптілеу дәрежесіне көрнеу сай келмейтін қасақана әрекеттерді айтамыз.
1997 жылы ҚР қылмыстың кодекісі бұрынғыға қарағанда қажетті қорғанудың аясын едәуір кеңітті. Егер кісі қажетті қорғану шегінен асып зиян келтіретін жағдайда ол тек қасақана жасалса ғана жауап береді.
Барлық адамдардың кәсіби немесе өзгнде арнаулы даярлығына және қызмет жағдайына қарамастан тең дәрежеде қажетті қорғануға құқығы бар. Бұл құқық адамға қоғамға қаупті қол сұғушылықтан құтылу басқа адамдардың немесе мемлекеттік органдардың көмегіне жүгіну мүмкіндігіне қарамастан тиеселі болып табылады.

2. Аса қажеттілік
КК 34-бабы бойынша заңмен қорғалатын мүдделерге аса қажет болған жағдайда зиян келтіру, яғни белгілі бір адамның немесе өзгеде адамдардың өміріне, денсаулығына құқықтары мен заңды мүдделеріне тікелей қатер төндіретен қауіпты жою үшін зиян келтіру, егер бұл қауіпті басқа адамдармен жою бүмуін болмаса және бұл орайда аса қажеттілік шегінен шығып кетіушілікке жол берілмесе қылмыс болып табылмайды.
Аса қажеттілік жағдайында қашан да екі мүде тіресіп қалады. Біреуін қорғау үшін екіншісіне зиян келтіруге мәжбүр болады.
Мысалы оқыстан жүгіріп шыққан баланы басып кетпеу үшін жүргізуші ойда жоқта бұрылып, біреудің күйсеп тұрған сирын мертіктірді. Ал қажеттілік заңды болуы үшін де бірталай талаптар қойылады.

Қауіпке қатысты талаптар:
Біріншіден, аса қажеттілікке асып келер қатердің қайнар көздерінің сипаты сан салалы болуы ғажап емес. Ал қажетті қорғануда қауып басқа адамдар тарапынан келеді.
Екіншіден, қажетты қорғанудағыдай қатер нақты болуы яғни көзбе-көз басталуы керек.
Үшіншіден, қатер дүдәмалды емес, шынында да қауып төндіретін, күмәнсыз болуы шарт.
Қорғануға қойылатын талаптар. Алдымен қажетті қорғанудағыдай, бұндада заң қамқорлыққа алған мүдделерді қорғау қажет.
Екіншіден, зиян қол сұғушыға емес, басқа бір қорғалатын мүддеге келеді. Теке тірескен қос мүддені салыстырып, құндысын қорғап, бағасы төмендеуіне зиян келтірге тура келеді .
Үшіншіден, тікелей төнген қатердың басын қайтарудың өзге мүддеге зиян келтірудың басқа амалы қалмауы керек. Басқа жолы бола тұра зиян келтыру – аса қажеттілік емес .
Төртіншіден, қорғану кезінде аса қажеттіліқтің шегінен асыруға жол берілмеу керек.

3.Орынды тәуекел ету

Қылмыстық құқық үшін жаңа болып табылатын орынды тәуекел ету де әрекеттің қоғамға қауыптілігімен заңға қайшылығын жоятын мән-жайдың бірі. Әрине, орынды жерде тәуекел етіп, тас жұтпаса, ғылымдада, техникада, өндірісте де ілгері қадам басу болмас еді.
Орынды тәуекел заңға сәйкес болуы үшін заң бірталай талаптар қояды.
Біріншіден, ол тек әлеументтік пайдалы мақсаттарды көзлегенде ғана заңды (адамдардың өмірі мен денсаулығын аман алыр қалудың жолын іздеу т.б).
Екіншіден, мақсатқа тәуекел етіп бел буудан басқа жолмен жету мүмкін болмағанда.
Үшіншіден, тәуекел етушы ықтимал заттарды болдырмау үшін қолдан келген барлық шараларды қолданғанда ғана заңды.
Төртіншіден, тәуекел етушы адамдардың өміріне немесе денсаулығына зардап келетінін, экологиялық апат немесе қоғамдық күйзелстің өзгеде ауыр зардаптардың болатынын көрнеу болып жасаса, тәуекел орынды бола алмайды.
Егер аталған мақсатқа тәуекелмен байланссыз іс-әрекетпен қол жеткізбейтін болса және тәуекелге жол берген адам асы кодекспен қозғалатын мүдделерге зиян келтіруін болғызбау үшін жеткіліқті шаралар қолданса, тәуелел арынды деп танылады, - деп баяндайды қылмыстық кодекстың 35-бөлігінде. Егер тәуекел орынсыз деп танылса, аны жасаушы қылмыстық жауаптылыққа тартылыды және ол жалпы негіздер бойынша жүзеге асады.

4.Қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру

Әлбетте, қылмыс жасаған адам өз ісіне мемілікет алдында жауап беріуі тиіс.
Бұл міндет қылмыскердің ұстаған, оны бұдан былай залалсыз еткен уақыттан басталады. Қылмысекрді ұстау мен бостандықтан айрудың құқұқтық негізі болып оның қылмыс жасауы табылады. Оны ұстауға барлық азаматтар, соның ішінде мүддесіне қол сұғылған жәбірленушілерде, сондай ақ ұстау міндеті жүктелген лауазымды адамдарда хақыды.
Қол сұғушыны ұстау кезінде оған зардап әкелуы мүмкін күш қолданылады. Зарлар әкелу әрекеттері қылмыстық кодексте қаралатын әрекеттермен сәйкес келгенімен бұлар қоғамға қажетті әрі пайдалы болып табылады.
Қол сұғушыны ұстау заңды болуы үшін төмендегідей жалпы талаптар орындалуы керек:
1. зиян тек қана қылмыскерге келуы қажет.
2. оны ұстау шараларын қол сұғушылық болған соң шұғыл қолдану керек.
3. зиян келтіруден басқа жолмен ұстау мүмкін болмауға тиісті.
4. қол сұғушыға келген зиян мөлшері ол жасаған қылмыстың ауырлығы мен сипатына сай келуі керек. Түймедей зардап әкелген қылмыскерге түйедей зардап келтіруге болмайды.
Ұсталушының қылығына қарсы талаптар:
Бірінші талап-ұсталушы қылмыс жасауы керек. Кей жағдайда ол күшіне енген сот үкімінен, қылмыстық құқұқтық ұстау шыралары әкімшілік теріс қылық жасағандар мен қылмыстық жауаптылыққа жасы жетпегендерге қолданылмайды.
Екінші, талап ретінде қылмыс жасаушының құқұқ қорғау органдарына табыстыруға ұмтылған адамнан қашуы, бұлтаруы табылады.
Ұстаушының қылығына қатысты талаптар:
1) нақты сол қылмыс жасаған адамды ұстау. Қылмыс жасамаған адамды күштеу, оған қажетті қорғану жағдайын іске асыруға мүмкіндік береді. Бұндай негіз егер ұстаушы қылмыскерді тиісті органдарға апару үшін емес өзінше жаза қолданып, жәбірлеу мақсатында қолына түсіруге ұмтылса, қылмыс жасауында да пайда болады.
2) Дене жарақаты немесе мүліктік зиян келтіріуі керек.
3) Оны ұстау қылмыс жасау кезінде, яки ол болған соң іске асуға тиісті.

5.Жедел іздестіру шараларын жүзеге асыру

2001 жылдың 16 наурызында ҚР Зақы бойынша әрекеттің қылмыстығын жоятын мән жайлардың қатары тағы бір түрмен толықты. Ол – жедел іздестіру шараларын жүзеге асыру, яғни аталған шараларды жүзеге асыру барсында зиян келтіру қылмыс болып табылмайды. Және кез-келген жедел іздестіру шарасын жүзеге асыру емес, оған да қойылатын бірнеше шарттар бар. Біріншіден, ол егер бұл әрекет адамдар тобы сөз байласу арқылы, ұйымдасқан топ немесе қылсыстық қоғамдастық жасаған қылмысты болғызбау, анықтау, ашу немесе тергеу мақсатымен жасаса, сондай-ақ құқық қорғайтын мүдделерге келтірген зиян аталған қылмыстармен келтірілетін зиянға қарағанда онша мәнді болмаса, және екіншіден егер оларды болғызбау ашыу немесе тергеу, сол сияқты қылмыс жасауға кінәлі адамдарды әшкерлеуді өзге тәсілмен жүзеге асыру мүмкін болмаса, қылмыс болып табылмайды.
Егерде қылмыскерді ұстау және оларға осы жолда тиісті зиян келтіру құқұғы арнайы органдармен бірге барлық қоғам мүшелеріне берілген болса, жедел іс-жүргізу шараларын жүзеге асыру барсында зиян келтіру құқұғы тек арнайы өкілетті мемлекеттік органдарының қызменкерлкріне ғана не болмаса, осы органдардың тапсырмасымен әрекет жасайтын тұлғаларға ғана тиесілі.

5. Бұйрықты немесе өкімді арындау

Бұл да Қазақстандық қылмыстың құқұқ үшін жаңа ережелерінің бірі. ҚК 37-бабы бойынша өзі үшін міндетті бұйрықты немесе өкімді орындау жөнінде іс-әрекет жасаған адамның осы кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды. Мұндай зиян келтіру үшін заңсыз бұйрық немесе өкім берген адам у қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Көрену заңсыз бұйрығы немесе өкімді орындау үшін қасақана қылмыс жасаған адам жалпы негіздерде қылмыстық жауапқа тартылады. Көрену заңсыз бұйрықты немесе өкімді арындамау қылмыстық жауаптылыққа ұшырытпайды.
Бұйрықты арындау жолымен келтірілген зиян келтіруды реттейтен қылмыстық құқықтық принциптерін неміс әскери қылмыскерлерінің ісі жөніндегі халқаралық Нююрнберг трибунасында қалыртасқанын ауызға ала кеткен жөн.
Бұйрықты немесе өкімді орындаудың заңға сәйкес болуы үшін қойылатын талартар:
1. Қалыптасқан тәртіп пен нысанды сақтай атырып берілсе, бұйрықты немесе өкімді орындау бағынышты адым үшін міндетті болуы керек.
2. Мазмұны мен нысаны бойынша да бұйрық немесе өкім заңды болуы тиісті. Заңсыз екені тайға таңба басқандай көрініп тұрған бұйрықты немесе өкімді орындау оны орындаушыны да, беріушіні де жауаптылықтан құр қалдырмайды. Көрену заңсыздығы осының айқын қылмыстылығын көрсетеді.

7.Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу

ҚК 36-бабына сәйкес: «егер күштеп мәжбүрлеудің салдарынан адым өз әрекетіне ие бола алмаса, күштеп мәжбүрлеудің нәтижесінде қылмыстық кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды»
Жоғарыда тілге тиек еткеніміздей, қылмыстық жауаптылықтың негізіне кез-келген қоғамға қаупты әрекет емес, ерікті түрде жасаған ірекет жатады. Күштеп мәжбүрлеудің салдарына адам өз әрекетін басқара алмау керек.
Ал психикалық мәжбүрлеудің нәтижесінде, сондай-ақ күштеп мәжбүрлеудің нәтижесіндеде адам өз әрекетіне басшылық жасау мүмкіндігі сақталған жағдайда қорғалатын мүдделерге зиян келтіргені үшін жауаптылық аса қажеттілік жағдайын ескере атырып шешімін табады. Бұндай жағдайларда басы аман қалған мүддеден келген зиян төмен болса, әрекет қылмыс болып табылмайды.


Қылмыстық істердегі дәлелдемелер

Дәлелдемелер ұғымы
Оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де құжаттармен анықталады.

Дәлелдемелер ретінде рұқсат етілмейтін іс жүзіндегі деректер

1. Іс жүзіндегі деректер, егер олар осы Кодекстің талаптарын бұза отырып, процеске қатысушыларды олардың заңмен кепілдік берілген құқықтарынан айыру немесе оларды қысу жолымен немесе қылмыстық процестің өзге де ережелерін бұзумен оның ішінде;
1) күш қолдану, қорқыту, алдау, сонымен бірге өзге де заңсыз іс-әрекеттер арқылы;
2) оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан туындаған қылмыстық процеске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен міндеттеріне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы;
3) іс жүргізу іс-әрекетін осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға құқығы жоқ адамның жүргізуіне байланысты;
4) іс жүргізу іс-әрекетіне қарсылық білдіруге жататын адамның қатысуына байланысты;
5) белгісіз көзден, не сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
6) дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми білімге қайшы келетін әдістерді қолдану арқылы алынып, олар істі тергеу немесе сотта қарау кезінде алынған іс жүзіндегі деректердің дұрыстығына ықпал етсе немесе ықпал ету мүмкін болса, дәел ретінде пайдалануға жол берілмейді деп танылуы тиіс.
2. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде іс жүзіндегі деркетерді дәлелдеме ретінде пайдалануға жол берілмеушілікті, сондай-ақ оларды шектеп пайдаланудың мүмкіндігін өз бастамашылығы бойынша немесе тараптардың өтініші бойынша процесті жүргізуші орган белгілейді.
3. Егер бұлар қылмыстық іс материалдарының түгендеу тізіміне кіргізілмесе, сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің және куәнің көрсетуін, сарапшының қорытындысын, заттай айғақтарды, тергеу және сот іс-әрекеттерінің хаттамаларын және өзге де құжаттарды айыптаудың негізіне жатқызуға болады.
4. Заңды бұзу арқылы алынған дәлелдемелер заңдық күші жоқ деп танылады және айыптаудың негізіне жатқыза алмайды.
5. Осы баптың бірінші бөлігінде аталған бұзушылықтармен алынған іс жүзіндегі деректер тиісті құқық бұзушылықтар мен оларға жол берген адамдардың кінәлілігін дәлелдеу фактісі ретінде пайдаланылуы мүмкін.

Қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайлар
1. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге:
1) оқиға мен қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының белгілері;
2) қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті кімнің жасағандығы;
3) адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаудағы кінәлілігі, оның кінәсінің нысаны, жасалған әрекеттің себеп-дәлелдері, заңдық және іс жүзіндегі қателіктер;
4) айыпталушының жауаптылығын дәрежесі мен сипатына әсер ететін мән-жайлар;
5) айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән-жайлар;
6) жасалған қылмыстың зардаптары;
7) қылмыспен келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері;
8) әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-жайлар;
9. қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатуға әкеп соқтыратын мән-жайлар жатады.
2. Кәмелетке толмаған адам жасаған қылмыстар туралы іс бойынша дәлелдеуге жататын қосымша мән-жайлар.
3. Қылмыс жасауға ықпал етуші мән-жайлар да қылмыстық іс бойынша анықтауға жатады.

Дәлелсіз анықталатын мән-жайлар
Егер тиісті құқықтық рәсімдердің шеңберінде керісінше дәлелденбесе, мына мән-жайлар:
1) жалпыға міндетті фактілер;
2) осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпте жалпы қабылданған зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
3) заңды күшіне енген соттың шешімімен белгіленген мән-жайлар;
4) адамның заңды білуі;
5) адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
6) олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және ол арнаулы даярлық немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені көрсетпеген адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелсіз анықталған болып саналады. ....