Құқық | Құқықтық реттеудің негіздері мен ерекшеліктері

Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің негіздері мен ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің түп негізі, нысаны, актісі жоғарғы юридикалық күші бар номативті-құқықтық актісі болып Ата-заң (Конститутция) саналады. Конститутция - Қазақстан Республикасында ең басты мемлекеттік заң. Ол еліміздің қоғамдық қатынастар жүйесінің юейнесін ашатын және қоғамның тұтастығы мен құндылық құрылымын анықтайтын, оның дамуына әсер ететін жалпы негізгі заң- Мемлекеттік басқарудың құқықтық түп негізі.
Одан кейінгі мәртебесі бойынша- заңдар, Қазақстан Республикасының басқарудағы құқықтық реттеудің маңызды нысаны. Ол еліміздің қоғамдық әрекеттердің мәртебелік жағдайы мен юридикалық тәртіппен жүргізілуін анықтаушысы.
Заң-бұл мемлекеттің еркі мен өмірінің негізгі мәселелерін қарастыратын, Конститутциядан кейінгі жоғары юридикалық күші бар, ерекше тәртіппен қабылданған нормативті-құқықтық акт. Заңдар бастауы, мазмұны мен мағынасын ашатын материалды белгілермен және ерекше спецификалық құқықтармен, оның юридикалық теңділігімен, әсіресе құқық шығарушылық процедурасымен сипатталады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің заң шығарушылық нысаны қоғамда алатын орны бар. Мұны мемлекеттің қарамағындағы күрделі де, күшті құралдар жүйесімен қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реттеудің (мемлекеттік басқаруда) тағы бір түрі – заң асты құқықтық нормалар. Бұлар Қазақстан Республикасы Конститутциясы мен заңдарға негізделген және қарама-қайшы кемейтін құзырлы органның юридикалық-нормативтік актімен сипатталады. Оның түрлері:
- Жалпы мемлекеттік. Оның ең бастысы Қазақстан Республикасы Үкіметінің әр түрлі басқару ісін жүргізудің ережелері мен құқықтық мәртебесі болып табылатын үкімдері.
- Ведомствалық нормативті актілер жергілікті мемлекеттік билік пен басқару органдармен шығарылады. Бұған Қазақстан Республикасының облыс, қала, аудандардың жарғылары кіреді.
- Локальді (ішкі ұйымдық) нормативті актілер ішкі басқарушылық іс-әрекеттерін тәртіптілікпен қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік органдармен және жергілікті органдармен қабылданады. Мұны органдар жағдайы, регламенттер, лауазымды инструкциялар және басқа құжаттар құрайды.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің үш түрі бар. Олар:
 Заң шығарушылық
 Атқарушылық
 Сот билігі
Осы үш билік арқылы мемлекеттік басқару жүзеге асырылады. Ал мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу ең маңыздысы болып табылады.
Негізінде Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды іс жүзінде Атқарушы билік – Үкімет жүргізеді. Оның негізгі мақсаты мен функциясы болып мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу болып саналады. Сонымен қатар, Атқарушылық билік мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің қажетті заң жобалары мен нормативті-құқықтық актілерін әзірлеп дайындайды. Ал сол заң жобалары мен құқықтық-нормативті актілерін іс жүзінде жүзеге асыруға болатындығы немесе болмайтындығын (сай немесе сай еместігін анықтау) Заң шығарушы билік – Парламент анықтай отырып, сол заң жобалары мен құқықтық-номативті актілерді қабылдап немесе қабылдамай бекітеді. Қабылдамаған жағдайда Парламент заң жобалары мен құқықтық-нормативті актілерін қайтаруға (Атқарушы билікке) құқылы. Ал егер қабылданған жағдайда Қазақстан Республикасының Парламентінен Қазақстан Республикасының Президентіне бекітуге жібереді. Мұнда Қазақстан Республикасының Президенті заң жобаларын немесе нормативті-құқықтық актілерін сәйкес болмаса, Парламенттің қайта қарауына жіберуге құқығы бар.
Қабылданған заң жобалары заң ретінде бекітіледі. Сол заңдар мен нормалардың көп бөлігі өмірлік (бұйрықтық-императивті) сипатқа ие. Бұл реттелінетін мемлекетті басқару қатынастарының мән-мағынасымен байланысты. Осы қатынастар мәні бойынша биліктік қатынастар, яғни “билік-бағыну” негізінде құралған қатынастар болып табылады.
Өкімдер түріндегі нормалар мемлекеттік ерікті білдіреді, басқарушылық қоғамдық қатынастарға қатысушылардың іс-әрекеттерінің белгілі бір түрін жасауға немесе құқыққа сәйкес келетін мінез-құлықтың түрлеріне түрткі болады да мәжбүр етеді. Бұл талап атқарушы билік органдары мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру мақсатында өздерінің нормативтік-құқықтық актілеріне шығарған көздерде де сондай дәрежеде оларға таратылатындығын ерекше атап айту керек. Осы құқыққа сәйкес келетін іс-әрекеттерін олар заңның немесе тиісті заңды тәуелді актінің негізінде жасауға құқылы, бірақ бұл орайда өзінің құзіретінің шегінде және белгіленген рәсімдерді сақтай отырып әрекет етуге міндетті.
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеу әкімшілік құқықтың нормаларымен реттелінетін қоғамдық қатынастар әрқашанда олардың қатысушыларының теңсіздігін, басқарушылардың еркін атқарушы билік органынан көрініс табатын бірыңғай басқаратын ерікке қатаң бағынуды болжайды. Атқарушы билік органынан шығатын және оның біржақты-биліктік еркін білдіретін нұсқама әкімшілік құқықтың нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастардың басқа қатысушылары үшін міндетті болып табылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеуді Конститутция, одан кейін Президент пен Үкіметтің жарғылары юридикалық-құқықтық нормалармен қамтамасыз етеді.
Негізінен Қазақстан Республикасында құқықтық реттеудің жүзеге асырылуын әкімшілік құқық арқылы іске асырылады.
Әкімщілік құқық- Қазақстан Республикасының құқық жүйесінің ең үлкен және күрделі салаларының бірі. Ол мемлекеттің басқару қызметінің процесінде пайдаланылатын және мемлекеттік аппараттың тәртіптілігін, бірізділік жұмысын қамтамасыз ететін аса маңызды тәсілдерінің бірі болып табылады.
Мемлекеттік басқаруды жетілдіру, оның тиімділігі мемлекеттік органдардың өздері қабылдаған шешімдері үшін азаматтардың алдындағы жауапкершілігін арттыру жөнінде әкімшілік құқық маңызды құрал ретінде үлкен рөл атқарады. Оның көмегімен қоғамдық өмірдің әртүрлі жақтарының басым көпшілігін қамтитын мемлекеттік басқару саласында Қазақстан Республикасы заңдарының орындалуы қамтамасыз етіледі.
Әкімшілік құқық азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысушыларының құқықтық және ұйымдық нысандарын бекітеді, өкілетті органдар мен лауазымды адамдар үшін де, сондай-ақ қатардағы азаматтар үшін де тиісті мінез-құлық (жүріс-тұрыс) ережелерін тағайындайды. Оның көмегімен Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құрудың міндеті шешіледі және әкімшілік құқықтарға барлық қатысушылардың құқықтық мәдениеті қалыптасады.
Әкімшілік-құқықтық нормаларды қолданудың атқарудан айырмашылығы, оны атқарушы билік органдары (лауазымды адамдар) жүзеге асырады және олардың материалдық немесе процессуалдық нормалар талаптарына негізделген дара құқықтық актілер шығаруынан нақты көрініс табады. Мысалы, Президенттің нақты адамды министр лауазымына тағайындау туралы жарлығы Конститутцияның 44-бабының 3-тармағын қолдану болып табылады.
Сонымен, атқарушы билік аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде әкімшілік құқық өзіне тән тәсілдермен және құралдармен қолданылып жүрген Қазақстан заңнамаларының баптардың орындалуы, сондай-ақ реттелінетін мемлекеттік басқару қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу проблемалары мен оларды шешу жолдары

Мемлекеттік басқарудаңы құқықтық реттеу проблемалар жоқ емес. Сол проблемаларды шешу мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырады.
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудегі әкімшілік құқық нормалары экономикалық саласында, әлуметтік-мәдениеттік құрылыс, әкімшілік-саяси құрылыс саласында мемлекеттік басқаруды әкімшілік құқықтың қазіргі кездегі негізгі проблемаларының қатарына Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” жолдауына сәйкес және оның жүзеге асыруға бағытталған Президенттің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі жарлығымен мақұлданған “Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасында” (1) белгіленген маңызды міндеттер жатады.
Олардың ішіндегі маңыздысы – мемлекеттік биліктің түрлі деңгейлерінің арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдацлар туғызу мақсат етіп қойылған.
Құқық қорғау мәніндегі әкімшілік құралдардың, яғни мемлекеттік басқару саласындағы заңдылық пен тәртіптілігін сақтауға жасалатын бақылау-қадағалау қызметінің маңызы арта түсуде. Прогрессивтік қайта құру барысында қабылданған заңдардың барлығы бірдей және барлық жерлерде түгелдей орындала бермейді, оларға мемлекеттік аппаратта терең тамыр жайған құқықтық мойын-ұсынбаушылық сияқты кеселдер айтарлықтай кедергі келтіруде.

(1) Егемен Қазақстан 2002ж 3қазан
Қазіргі кездегі ең бір қауіпті құбылыс-бұл қоғамдық өмірдің барлық салаларына барған сайын негізгі өріс алған сыбайлас жемқорлық. Ол қоғамның барлық салаларына мемлекеттің конститутциялық негіздеріне қатер төндіруде.
Сондықтан мемлекеттік басқару қызметінде жағымсыз факторларды жою және қызиет бабын теріс пайдаланудан сақтандыру жөнінде соңғы жылдары қабылданған құқықтық актілердің, оның ішінде, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің (1), “Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы” (2), “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы” (3) заңдардың, “Әкімшілік құқық бұзушылық туралы” Қазақстан Республикасы кодексінің (4) ерекше маңыздары бар.
Сонымен қатар мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын тұлғалар мен мемлекеттік қызметшілер болып табылады. Мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік қызметі “Мемлекеттік қызмет туралы” Қазақстан Респцубликасының (1999ж 23 шілде) заңында (5) белгіленген. Аталған заң- мемлекеттік қызмет туралы заңнамалардың қалыптасуы үшін құқықтық негіз болған бірден-бір құқықтық акт.
Заң – мемлекеттік лауазым ұғымын пайдалануға енгізіледі, мемлекеттік қызметшілер лауазымдарын топтар мен санаттарға бөлуді белгілейді, мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік қызметшінің ұғымын айқындайды, мемлекеттік қызметшінің құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік қызметті өткеру тәртібін белгілейді және мемлекеттік-қызиеттік қатынастармен байланысты бірнеше өзге де мәселелерді реттейді.

(1) Жеті Жарғы Алматы, 1999, (4) Алмты 2001
(2) ЕгеменҚазақстан 1998ж 30маусым
(3) 1998ж 9шілде, (5) 1999ж 6тамыз
Мемлекеттік қызметтің құқықтық негізінде Конститутция, жоғарыда аталған заң, республиканың өзге де нормативтік-құқықтық актілері жатады.
“Мемлекеттік қызмет туралы” заңмен реттелмеген мемлекеттік қызметпен байланысты қатынастар республиканың “Еңбек туралы” заңдар кодексімен және өзге де заңнамалармен реттелінеді.
2001жылғы 30қаңтарда қабылданған Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасы Кодексінің ерекше бөлігінде көзделген құқық бұзушылық құрамының барлық белгілері бар әрекет жасау әкімшілік жауаптылықтың негізі болып табылады.
Оның негізгі элементі әкімшілік жауаптылық, өкілетті мемлекеттік органның (лауазымды адамның) әкімшілік құқықтың қолданылып жүрген нормаларымен қаралған нақты әкімшілік-құқықтық санкцияларды құқық бұзушылықтың ерекше түрін - әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кінәлі жеке және заңды тұлғаларға қолдануынан көрініс табады.
Сонымен, әкімшілік жауаптылықтың шараларына жазалаушылық (әкімшілік жаза) функциясы тән. Әкімшілік жазалардың түрлері Әкімшілік құқық бұзушылық Кодексінің 45- бабында белгіленген:
• Ескерту жасау
• Әкімшілік айып пұл салу
• Заттың өтемін төлеп алып қою
• Тәркілеу
• Арнаулы құқықтан (лауазым, т.б.) айыру
• Қылмыстық іс қозғау (ӘҚБК) және т.б. жазаларды қолдану арқылы мемлекеттік басқаруда құқықтық реттеу жүргізіледі. Ал осы құқықтық реттеуді бақылайтын және қадағалайтын Сот билігіне жүктелген.....