Экономика | Қаржы деревативалардың нарығы

Қаржы деревативалардың нарығы
Қаржы деревативалары: негізгі түсінігі, сыныпталуы, функциялары.
Қаржы деревативаның нарықтық өндірісі – бұл жедел контракт нарығы. Тіркелген валюталық бағамның түзетулерінен кейін және пайыздық ставкаларды бақылаудан кейін ол әлемдік қаржылық нарықтың динамикалық сегменті болды. Деревативтер қаржы қаражаттарын өндірумен көрсетеді. Яғни, базистік активте негізделген, демек оларды ұсынатын. Өндіріс деревативтерінің белгілері, активтің базистің баға негізінде баға осы құралдардың анықталуы болып табылады. Қаржылық базистік актив ретінде валюталар, құнды қағаздар, несиелер, сондай-ақ басқа өндіріс құралдары шығады. Келісім шарт негізінде жатқан активті жүзеге асыру үшін белгіленген мерзім болған кезде немесе ағымдық нарықтық баға бойынша құқықтарды міндеттемелерді өтеу үшін мүмкіншілік береді.
Халықаралық валюта қорын анықтау бойынша, деривативтер – бұл қаржылық келісімшарттар, құны олардың тауардың баға негізінде жатқан немесе құнды қағаздармен, пайыздық деңгейімен, валюталық бағаммен анықталады. Деривативаларды құралдар бойынша, жабылатын тәуекелдер бойынша, әдіс бойынша және сату орны сатып алу бойынша жіктеуге болады. Тәуекелділік бойынша қаржылық деривативалар ортасында пайыздық деривативалар (interest rate derivatives), валюталық деривативалар (currency drivatives), акция индексіндегі деривативалар (stock market index derivatives) (кемімелі бойынша) неғұрлым көп тарату алды. Несие дериватива нарығы қарқынды дамуда, яғни өзінің негізінде корпоративтік және коммерциялық заемдары, сондай-ақ облигациялары бар.
Нақтылық деривативалар әдісі бойынша еркін саудалы деривативаларға және (exchange – traded derivatives OTC) бөлінеді. Еркін саудалы деривативалар стандартталған өнімдерді, ұйымдастырылған биржада сатылатын өнімдерді шығарады. Сатып алу кезінде сату кезінде осындай келісімшарттарды сенімді депозиттерде немесе кепілге (margin) талап етіледі.
Келісімді деривативалар ОТС 2 жақты келісім-шартты, биржадан тыс сатылатын секторда өзімен бірге таныстырады. Нарықта деривативаларды ірі көптеген және әртүрлі құралдарды, анағұрлым кең таралған форвардтарды, фьючерстерді, опциондарды, своптарды, несиелік деривативаларды және басқа да көптеген экзотикалық, кешенді өндірілген құралдарды қолданады.
Опциондар свопқа, форвардтық своптар, опциондар "байқауымен", амортизация нотасының индексі және т.б. кең ауқымды таралым алған. Деривативалардың әр түрлілігі тез ұлғаяды. 1995 жылы мүлікті және әр түрлі аймақ арасындағы өмірді сақтандырғандағы сақтандыру компанияларының тәуекелділікпен анықталатын, фьючерстік келісімшарттың сақтандыру жағдайының индексінің негізінде пайда болған макроэкономикалық көрсеткіштердің фьючерстік байланыста қайта өңделеді: яғни ЖІӨ , инфляция және т.б. қозғалмайтын мүлікке фьючерстік келісімшартпен сауда жүргізуді бастау жоспарлануда.
Биржалық нарықта фьючерстер иемденеді, ал биржалық емес саудада –своптар, форвардтар, опциондар. Дереватива нарығының инфрақұрылымына көп мөлшерді ұйымдар, брокерлер және дилерлік функцияларды атқаратындар енеді.
Қарыз алушылардың өндірілген құралдарды / эмитеттерді қолдану барысында келесі мәселелер туады:
 Қосымша шығындар, яғни премия және мүмкін залалдар түрінде;
 Несиелік тәуекелділік, өндірілген құралдармен ,,,,,,,,,,, бойынша өзінің мүмкін болатын міндеттемелерін контроагентпен байланысты болмауы;
 Басқару тәуекелдері бойынша арнайы бөлімшелерді мазмұндау қажеттілігі;
 Несиелік рейтингі жоғары емес дереватива компания нарығындағы мүмкіншіліктің шектелуі.
Деревативалар келесі негізгі функцияларды атқарады:
1. бағалы қағаздардың бағамы, пайыздық ставкаларды валюта бағамы айырбасының орайлы емес ауытқулар тәуекелділігінен сақтандыруды қамтамасыз ету.
2. жоғары табысты спекулятивті операциялар үшін шектеусіз мүмкіндіктерді ұсынады.
3. трансакционды ұстанымдарды төмендетеді.
4. табыс көздерінің жаңа түрлерін ойлап табуға рұқсат етіледі.
Деревативаның маңызды функциясы компаниямен және басқа да элементтермен / қарыз алушылар сыртқы қаржылық ресурстарын тартуындағы оптимизация шартын қамтамасыз ету болып табылады.
Дереватива нарығы – бұл жедел келісімшарт нарығы. Жедел келісімшарттар ауылшаруашылығында, содан соң басқа да тауарлар XVII ғасырда пайда болып, XIX және XIX ғғ. кең ауқымды кеңістік алды. Өндірілген өнімнің бөлігі әртүрлі тауарларда, жалпы дереватива нарығында 1% - ға дейін төмендеді. Дереватива нарығының пайда болуы және қаржы активтері негізінде жатқан 1970 жылы қалқымалы валюта бағамының енгізілуімен байланысты. Тіркелген валюта бағамын жойлуы, долларға қарсы ағылшын валюта саудасының кеңейтілуі мен пайдалануда болуына себепші болды.
1970 ж. аяғында қаржы дереватива саудасының бумы басталды. Яғни сол кезде, өндірілген өнімдер құнды тәуекелділіктерден және жедел табысты саудадан тиімді қорғауды қамтамасыз ету болды. Нобель сыйлығының лауреаты Р. Мертона бағалау бойынша, қаржылық стратегия нақтылығы қаржылық институттар деревативаларды қолданғаны үшін олар 10-20 рет арзан болды базистік активтерді қолданғанға қарағанда.
1970 жылдың басында Чикагтік сауда биржасында арнайы бөлімшелер құралған. Яғни, валюта саудасына арналған – халықаралық валюта нарығы, содан соң Чикагтік, кейінірек Европалық опционды биржасы ашылған. Лондондық опционды сауда нарығы Лондондық биржа қоры кезінде ашылған. 1979 ж. Нью-Йорктік фьючерс биржасы пайда болды. 1982ж. Лондондық халықаралық қаржы фьючерс биржасы, 1987ж. – Париждік опцион нарығы пайда болды. 1989ж. – Францияда қаржылық фьючерс келісімшарт биржасы, 1990ж. жедел неміс биржасы, 1991ж. – опционды жедел Австрия биржасы пайда бола бастады.
Мәмілелер нарығы: форвард, фьючерс, опцион, своп
Форвард нарығы.
Форвардтық шарттар межбанктік саудада жүргізіледі. Келісімшарттар стандартталмаған, биржадан тыс тұйықталады. Шарт жасасқан партнер міндеттемесінде жауапкершілік тартылған. Форвард нарығы алдымен хеджерленген валюта позициясында қолданылады. Форвард бағамы спот бағамынан сол бойдағы келісімге және премияға немесе дисконтқа буындалады. Форвард бағамы валюта санының шектеулігін иемденеді. Форвардтық бағамдар кең қолданылатын валюталарды (доллар, евро, ағылшын фунт стерлингті, иеананы және т.б.) пайыздық ставканың өзгеруіне тез дағдыланады. Осындай түрлі пайыздық ставкалардағы қаржылық орталық арасында жедел келісімдер бойынша дисконттардың немесе премияларды қамтамасыз ету тенденцияларын иемденеді. 1998-2000 жж. форвард нарығының көрсеткіштері
1998 және 2000жж. форвард нарығы

Форвард нарығы Келісім көлемі (млрд.долл.)
1998 2000
Валюталық форвард (своптарды қосқанда) 12,0 10,1
Пайыздық форвардтар 5,7 6,4
Акциядағы (своптарды қосқанда) 0,15 0,33

Форвард классификациясы.
Форвардтық нарықты 3 топқа бөлуге болады:
 классикалық нарықтың форвард келісімшарт нарығы, басты мақсат – базисті активтерден және хеджерлеу позициясының қатысушыларын қамтуынан құралған.
 "шығару кезіндегі" нарық
 РЕПО нарығы
Валюталық форвард – бұл белгілі бір мерзімдегі (1-6 айдан кейін, жиі) тіркелген бағам бойынша валютаны сату / сатып алу туралы 2 жақтың арасындағы келісімшарт.
РЕПО операциясы – бұл ақша-несие саясатын жүргізетін басты құралдардың бірі болып табылады. Яғни, ликвидацияны басқару, коммерциялық банктер және бағалы құнды қағаздармен қалыптастырумен байланысты актуалды мәселені шешуге мүмкіндік береді. Шартта көрсетілген баға бойынша құнды қағаздарды сату / сатып алу және сол қағаздарды белгілі бір кезеңде қайта сату / сатып алуы туралы міндеттемелер 2 жақ арасында РЕПО шарты бойынша жасалады. Маңызды функциясы болып РЕПО-ң құнды қағаздардың ақша қаражаттарының кепіліндегі қысқа мерзім арақатынастан тұрады немесе керісінше ақша қаражаттары бағалы қағаздар кепілінде болады.
Қаржылық фьючерстер
Фьючерстік келісімшарты – бұл биржада ресми түрде белгіленген, еркін сауда биржасындағы алдын ала келісілген баға бойынша мерзімі орындалған келісімшарттың қаржы қаражаттарының анықталған мөлшерінің келісімді міндеттемелерді сату / сатып алу болып табылады. Фьючерстер сенімділікті кепілді, келісімшарттардың мерзімінде орындалуын, жоғары ликвидті, қамтамасыз етеді. Қаржылық фьючерс базасы – бұл депозиттер, облигациялар, валюталар, индекстер, акциялар болып табылады. Фьючерстер бағам айырбасын, пайыздық ставкаларды және акция индексінің дәрежесін, яғни болашақта трансакция болатын жағдайларды тіркейді. Фьючерс нарығында пайыздық фьючерстің үлкен үзіндісін иемденеді. Қалған тұрақты жоғары бөлігі - 94% 2001ж. фьючерс индексі бөлігі – 3,4%, валюта фьючерсі – 2,3%.
Қаржылық фьючерстің пайда болуы және нарықтың осы құралдардың кеңейтілуі қалқымалы валюта бағамының енгізілуімен байланысты. Базалық актив қаржылық фьючерстер тәуелділігінен нақты базалы және абстракты фьючерстерге бөлуге болады. Яғни, фиктивті сауда маңайы қолданылады. Нақты базалы фьючерс – нақты сауда обьектісінде негізделген.
Фьючерс нарығын қолданушылары – хеджерлер және спекулянттар болып табылады. Қаржылық фьючерстер инвесторларға спот нарығындағы баға өзгерімінен өздерін сақтандыруға рұқсат береді. Спекулянттар кірісті тарту мақсатында фьючерс келісімшарттарын сатады және сатып алады. Фьючерс нарығында трейдерлер, корпорациялар, зейнетақы қорлары экспортерлер, инвестициялық банктер жақсы жұмыс жасайды.

Фьючерс нарығы 1987 және 2001жж.
Фьючерс түрлері 1987 2001
Пайыздық
Млрд. долл 487,7 8760,7
Млн конртактілері 145,7 264,8
Валюталық
Млрд долл 14,6 74,1
Млн контрактілері 21,2 11,9
Индекстік
Млрд долл 17,8 453,5
Млн контрактілері 36,1 73,2

Тәжірибеде келісімшарт сатып алу кезінде тек қана баға келісіледі. Фьючерстік баға тіркелген яғни, келісімшарт жасасу кезінде, фьючерстік баға берілген актив үшін спот бағасынан жоғары не төмен тұруы мүмкін.
Егер фьючерс бағасы жоғары болса, онда спот премия ретінде, ал төмен болса, жеңілдік ретінде болады.
Фьючерс саудасының негізгі механизмі – кепіл енгізу принципі болып табылады. Яғни, депозиттік немесе ақшалай түрде немесе бағалы қағаз түрінде енгізу керек, әдетте 1-5% мөлшерінде келісімшарт сомасынан.
Фьючерс түрлері
Валюталық фьючерс – 1972 жылы дами бастады. Яғни, бірінші халықаралық валюта нарығында келісім жасасқан кезде. 1980 жылы валюта бағамының ауытқуы - 30% құрады, пайыздық ставканың ауытқу амплитудасы, инфляция қарқында маңызды болды. Стандартты фьючерс валютасы қысқа мерзімді (9-12 ай) жоғары ликвидті қайталану нарығында саудаланады. Валюталық фьючерс арқылы корпоротивті және институционалды инвесторлар хеджерлеу кезінде көптеген табыс көздерін түсіреді.
Акциядағы фьючерс – бұл белгілі бір стандартталған мерзімдегі анықталған баға бойынша стандартталған акция мөлшерінің анықталған эмитент түрінің міндеттемелерді қабылдау ғана келісімшарт. Бұл фьючерс таратылуда емес, анағұрлым индекс қорында, актив базисінде, фьючерстер кең қолданылады.
Индекс қорындағы фьючерс (stock index futures) абстракты фьючерс база болып табылады. Индекстер – бұл бағалы қағаздардың соманың бағам көрсеткіштері. Олар қағаз санының көпті негізінде қалыптаса алады, салалы және басқа да белгілерге бағынуы мүмкін. SEР500 индексі 500 ден аса ірі компанияларды акцияларды шығару көлемі бойынша қамтиды және осы көлемдер бойынша орташа салмақталған бағам секілді құралады.
Қаржы активіндегі опциондар
1790 жылы опцион құралдары белгілермен АҚШ-та белгілі. Қазіргі кездегі 1973 жылға дейін опциондармен дилерлер және брокерлер арқасында биржалық емес нарықта төменгі ликвидте қарады. 1973 жылы сәуірде Чикаго опцион биржасында бірінші рет стандартталған келісімшарттармен опционды сауда ашылды.
1977 жылы опциондар (put option) биржада саудада пайда болды. Опционды валюталық биржа бойынша бірінші келісімдер Филодельфиялық биржада 1982 жылы жасады. І – ші опциондар SEP500 индексінде 1983 жылы ал, пайыздық ставкада – 1989 жылы енгізілді. Опциондармен сауда кезінде – сатып алушы құқық болады, ал міндеттемелер – сатушыдан, өйткені ол премия алады. Премия – бұл опцион бағасы. Маңызды факторлары: базисті активтің бағасы, базисті активтің бағасының тұрақсыздығы, базисті актив бойынша дивиденд, пайыздық ставкалар болып табылады. Опцион бағасы 2 құрастыру кіреді – ішкі құн, сыртқы құн.
Ішкі құн – бұл опцион үшін алынуға болатын сома, егер де ол бүгін бітірілсе. Бұл құн страйк опцион және шынды тауар бағасының қатынасымен анықталады. Ішкі колл-опцион бағасы – бұл страйк бағасын оның тауар бағасына көтеретін шама. Мыс: 1 долл = 114иен бағам кезінде ішкі колл-опцион бағасын құрайтын 114 страйк = 10 тең болады. Опцион сатып алушысы ағымды нарық бағамы бойынша сол уақытта ұстанымын жабуға құқылы және 10 иен мөлшерінде табыс ала алады.
Опцион түрлері:
Опцион нарығы көптеген әртүрлі әдістерді ұсынады, яғни 4 негізгі классқа немесе топқа бөлуге болады.
І топқа классикалық опциондар "колл" және "пут"
ІІ, ІІІ ІV ші топтарға қосымша шарттармен қолданылады.
Классикалық опциондар белгілі бір нақты уақытта, келісімшартта нақты белгіленген базистік бағамен, сатып алуда опцион сатушының базис активін сатып аоушысының құқығын куәландырады.
Келесі 2,3,4, қосымша опциондар міндетті параметрлерді ( страйк, базистік активтің, опционның уақытша өтуі), қосымша параметрлер тұрады.
Келесі барьерді опциондар бар: "нок-ин" "нок-аут", қайтарым опционы. Мыс: опцион колл 40 долл страйкімен және 45$ триггерімен, ағымды баға кезінде 50 долл опцион баға 45 $ дейін төмендегенде өз күшіне енеді. Егер опционда нок-ин тиггер актив бағасынан төмен болса, онда опцион "даун-энд-ин" егер жоғары болса, опцион "ар-энд-ин".
өтеу тәуекелділік бойынша опциондар пайыздық, индекстік және валюталық болады. Биржалық және биржалық емес нарықта опциондарды, яғни, 2000 жылы төлемдері 19,0 трлн. Долл құраған, пайыздық опциондар иемденеді. Яғни бөлігі - 75%, индексте және акцияда 14%, валютада - 11% құраған. ....