Психология | Қарым қатынас психологиясы

Қарым – қатынас психологиясы.
Адам қоғамнан тыс өмр сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасыды, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес.
Кез келген адам дүниеге келсімен екәншә біп адаммен қарым- қатынасқс түсуді қажетсінеді. Мәселен, нәрестенің анасымен «тілдесуі» қажетін қанағаттандырмау – біртіндеп оның қасаң сезімді, мейрімсіз болып өсуіне, кішкентайынан айналасына сезімінің азаюына әкліп соқтыратыны байқалып жүр. Сөйтіп, басқалармен қарым-қатынасқа түсу – қай жастағыларға болмасын, оған киім-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, айналадағы жұртпен аралысып, дұрыс қарм-қатынас жасай білу де қажет. Мәселен, адамды қамап, басқалармен араластырмай ұстау – жазаның ең ауыр түрі екндігі белгілі. Өзгелеромен қарым-қатынас жасау – бұл тіршілікке аса маңызды ақпарат алмасу деген сөз. Адам қарым –қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы мәілмет алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап шығарған түрлі құндылықтарға меңгереді. әрине қарым-қатынас ақпарт алумен ғана шектелмейді, оның шеңбері аса кең, бұл кең көп қырлы ұғым. Спектакель көрсекте, лекция тыңдасақта , телефонмен хабарлассақ та, дос- жарандармен сөйлессек те – осының бәрі – қарым- қатынастың сан алуан қырлары. Өмірдегі сан алуан тіршілікте адамдар бі-бірімен тікелей, жүзбе жүз не жанама не біреу арқылы қарым-қатынасқа түседі.
Осындай қарым-қатынастың мән –мағынасы, олардың түрлі көріністері жеке адамдармен топтық ұйымдардың тіршілігінен жақсы байқалып тұр.
Қарым-қатынас «топ», «ұжым» деген ұғымдармен тікелей байланысты.
Адам баласы жалғыз жүріп, көздеген мақсат-мұратына жете алмайды, сондықтан ол ылғи да басқалармен бірлесіп тіршілік етуі тиіс дедік. Мұндайда адам ылғи топпен бірге өмір сүретіні белгілі. Мәселен, мұның бірі – нақты (реалды) топтар. Бұл –ортақ мақсат көздеп, бір кеңістікте, белгілі уақыт ішінде, бір бірімен қоян қолтық араласып, іс әрекетке түсетіндер. Топтар үлкен (макро), шағын (микро), ресми, бейресми, формалы, формалсыз, ұйымдасқан, ұйымдаспаған, жасанды, табиғи, референттік болып бірнеше бөлінеді.
Біршама тұрақты, құрамы жағынан саны онша көп емес, бір – бірімен тікелей қарым қатынас жасап отыратын ортақ мақсатқа ұмытылған адамдардың бірлестігі «шағын топ деп» аталады. Осындай топтың барлық мүшесі күш жігері бір мақсатқа бағытталады.
Отбасы, өндірістік бригада, ұшақ пен ғарыш корабілнің экипажы, поляр станциясында қыстаушылар, мектептегі сынып сияқты бірлестіктер шағын топ деп аталады. Мысалы, кейбір оқушы мектепте жүргізілетін әртүлі іс шаралардың бәріне де қатысады. Ол футбол командасының, не пән үйрмесінің мүшесі, не жетекшісі т.б. Бірақ осылардың біреуіне ерекше ден қояды. Шағын торптағылардың өзара қарым –қатынасына шек қойылмайды.
Формалы топ мүшелерінің арасында белгілі құжаттардың талабына сәйкес әр түрлі сипаттағы іскерлік қатынастар орнайды.
Формасыз топ – бұл ұнату, көзқарас бірдейлігін тану сияқты психологиялық себептер бірлігі негізінде туады. Мұндай топ ресми құжаттарды тиісті нұсқауларды қажет етпейді. Мәселен, бірлесіп балық аулау, аңшылықпен айналысу, отау тігу, дос- жарандық қатынаста болу – осындай топтың мысалдары.
Әртүрлі деңгейдегі топтардың ішінде референттік топтың мәні ерекше. Бұл -әр адамның жекелеген топтардың ішінен біреуіне ғана ерекще тәнті болып, соны ғана қастерлеп, қадір тұтып, жүрек қалауымен таңдап алған тобы. Мұндай топқа енген адамдар ондағы талап тілектерді, белгілі принциптерді қолдап қана қоймай, оны қызғыштай қорғайды, тіпті соның жолында жанын пида етуге дайын.
Мәселен, сенің көңіл – күйің бүгін нашарлап тұр делік, оның да белгілі себебі болатыны түсінкті. Сөйтседе, басқалар сенімен әңгімелескісі, бір нәрсені сұрап білгісі келеді екен. Сен ондайда өзіңді қалай ұстауың керек. Әрине, қолайсыздықты сезетінің анық. Сені әңгімеге тартып, үсті-үстіне сауал қойып отырғандар көбінде көңіл – күйіңді түсіне қоймайды. Өйткені оларда эмпатиялық қасиет жөнді қалыптаспаған. Сондықтанда эмпатиялық қасиетті өздеріңде үнемі дамытып отыруларың қажет.
Біздің қай қайсымыз болсын, тіршілікте кейбір адамдардың үйірсек келетінін байқап жүрміз. Бұл басқалармен тез тіл табысып кететін жандар. Ал өзара пікірлесіп, адамды жөзіне тартпақ түгіл оның қитығына түсетіндер де кездеседі. Мәселен, табиғатынан тұйқ адамдар әңгімені өзіне аударғысы келмейді, артық сөзге бармайды, тек әңгімелесушінің сөзін жай, ықылассыз тыңдап отырады.

Даму психологиясы.
ХІХ – аяғы мен ХХ ғасырдың басаында қарқынды дамыған бүкіләлемдік психология ғылымының сан – салаларынан жарық көрген шетелдік ғылымдардың зерттеулерін сын көзімен қарап, оларға талдау жасап, ХХ ғасыр психологиясының дамуына орасан зор үлес қосты. Адамның жан дүниесін сыр сипатын терең зерттеген.
А.С. Выготский адам психикасының мәдени тарихи дамуын және бала психикасының жақын арадағы даму аймағы» деп аталатын тұжырымдардың айрықша атап көрсетуді қажет етеді.
Мәдени тарихи теория туралы Выготский ішіндегі жүйе, ең алдымен адамның әлеуметтік өміріндегі тіршілік бейнесі қоғамның даму дәрежесіне, екіншіден ондай даму деңгейі: сол әлеуметтік өрістің заттарды ұстап тұтыну деңгейінде тәуелді.Үшіншіден, адамның жарық дүниеге келуі мен өмірінің соңғы кезеңіне дейін ұрпақтан ұрпаққа мұра ретінде қалдыратын өмір тәжірбиесіне, іс-әрекеті мен мінез құлық бейнесіне, бір сөзбен айтқанда бүкіл жан дүниесінің өзгеріп өрістеуіне, қалыптасуына ықпал етіп отыратын тарихи фактор ретінде қарстырылады.
А.С. Выготскийдің психологиялық ғылымында ерекше орын алатын теориясы бала дамуының жақын арадағы аймағы деп аталады. Бұл теорияның түпкі мәні баланы тәрбилеп оқыту, оған білім беріп, дүние танымын қалыптастыру үнемі оның табиғи дамуының деңгейінің оздырып отыруды талап етеді. Мұндай талап біріншіден, баланың психикасын оның жан дүниесінің дамуын, ақыл ой деңгейін өрістетіп, оны жетілдіруге шама шарқы жетіп оқып білім алуға, оны өздігінен ойлантып толғантуға әрбір затпен құбылыстың мазмұнын мағынасын пайымдап білуге жетектеп отырады. Егер баланың табиғи дамуында оның психикасы күрделеніп, сана сезімі жетілетін болса, ол оқу тәрбие жұмыстары арқылы оның дүниетаным мен білімінің шеңбері кеңейеді. Оның дамып жетілкі , сыртқы ортадан түйсініп, қабылдағанын көріпбілгендерін ой елегінен өткізіп санасының өрістеуіне әсер етуін сыртқы факторлардың ішкі факторларға айналуына белгіленеді. Осы жайт Выготскийдің адамның мәдени тарихи даму жайындағы теорисының мәнінен туындайды.
Выготскийдің «жоғарғы психикалық қызыметінің даму тарихы» детін еңбегінде осы пікірін одан әрі жалғастыра түсіп, баланың жоғарғы психикалық қызыметі әлеуметтік орта ересектермен қарым-қатынас жасау туындап отырады осы жағдайда ғана сана – сезімі өсіп отырады. Выготскийдің бұл тұжыры «жақын арадағы даму аймағы» жайындағы қағидасын негіздеуге тірек болады.
А.С.Выгодский тарихи даму кезеңдерінде адам психикасының өзгеріске түсіп отыратындығын әсіресе оның ойлау мен сөйлесуінің өрістеу сатыларын жан-жақты іздестіреді. Осы тұжырымның мәні 1934 жылы жарияланған «Ойлау мен сөйлеу» еңбегінде жан-жақты қамтылған.
И.М.Сегеневтің «Бас миының рефлекісі» деген еңбегі Ресеидегі психология ғылымының дамуы үшін жаратылыстық ғылыми негіз болды, сүйтіп материалистік психологиялық ой пікірдің дамуына үлкен үлес қосты. Сонымен қатар, Қазан төңкерісіне дейінгі Ресеиде Г.И. Челпановтың кеңестік кезеңде В.М. Бехтеревтің, И.П. Павловтың зертеулері, И.Е. Введенский мен А.А. Ухтомскийдің ревлекіске байланысты ашқан жаңалықтары психологияның табиғи ғылыми негізін адам әрі өрістетуге жол ашты.

Психикалық даму процесін басқарудың педагогикалық шартары.
Даму процесінде күш пен үш түрлі факторлар болады.
1.Биологиялық фактор. Бұл ата-анадан ауысқан туа біткен және өмір сүруде қабылданған дененің барлық мүшелерінің,оның барлық жүйесі құрылысының ерекшелігін білдіретін бала организмнің өмірі. Олардың жұмыс істеуі тірі организмнің ортамен өзара қарым-қатынасының натижесі болып табылатын белсенділікті, өсіп келе жатқан адамның денсаулығын қалыпты өмір тұрмысын қамтамасыз етеді.
1. Әлеуметтік фактор.Бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы.
Бұл - баламен қарым-қатынас жасайтын адамдар. Олаардың сипаттары, мінез құлық және ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері,олардің еңбекке,басқа адамдарға қатынасы олардың істері мен сөздері,олардың сезімдері мен талаптары,дағдылары мен ұмтылыстары бала өсіп,дамитын рухани ортаны құрайды.
2. Баланың белсенділігі – осының даму процесіндегі әрекет ететін үшінші
күш болып саналады. Оқитын пән қандайда жаңа,бағалы болмасын (машина, аспап, өнер пәні ) мұғалімнің шеберлігі қаншама жоғары болмасын, егер мұғалім баланың өзінің белсенділігін туғыза алмаса, оған ұсынылатын іс пен еңбнекте баланың әрекетке қатнасуы әрекет күткен нәтиже берммейді және баланың дамуына әсер етпейді.
Баланың организм ретінде дамуы және оның жеке бас ретінде қалыптасуы белсенділік арқылы жүзеге асады. Баланың даму процесі стихиялы, яғни, ауыр төмен болу мүмкін. Егер бала әлсіз, іштен туған дене мүшелерінің кемістігі болса, мысалы есту немесе көру мұндай жағдайларды педагог оның іс әрекетін арнайы ұйымдастыру керек. Психикалық дамуды басқару қажет. Ол үшін баланың күнделікті өмірін ұйымдастырып, оның белсенділігіне басшылық жасап отру қажет. Демек:
1. Баланың іс әрекетінің мазмұны ретінде (оқу, ойын, бақылау, әңгімелесу және т.б.) таңдаған материал жұмыс үстінде әрекет ету шеберлену, білу тәсілдерін және одан арғы қызыметіне қажетті жағымды эмоцияларды тудыруға әрі адамдар үшін бағалы мінез – құлықтың белгілерін қалыптастыратын болсын.
2. Өздері таңдап алған іс әрекетіне балаларды үйрету қажет және қол жеткен жетістіктерін көңіл қоя бақылап отыру қажет. Педагог үшін баланың өзінің іс әрекет процесі мен қолы жеткен нәтижелеріне қатын.асы өте маңызды.
3. Баланы белсенді іс-әрекетке оятатын, оның мүддесін бағдарлылығын, оның іс - әрекет себепттерін қалыптастыратын құралдарды да білу қажет.
4. Әр оқушының қолы жетке нәтижелер мен даму дәрежесіне үнемі «қарайлай» отырып, оған талаптары үнемі, «қарайлай» отырып, оған талапты үнемі өсіріп отыру қажет.
5. Балаларды зерттеп біліп, олардың әрқайсысы мен жеке тіл табу керек, ол үшін тәрбиеленушінің белсенділігіне жетекшілік етуде ойлы да дәлеоледә өзгертіп қана койммай, оған барлық әсер етудің мөлшерін үйлестіру керек. Өзінің әрбір тәрбиеленушінің ерекшеліктерін біле отырып, мұғалім оның белсенділігіне басшылықты ғылымның: педагоиканың, психологияның және физиологияның жалпы заңдарын ақыл мен негіздеп қолдана алады. Оқушының психикалық дамуын ойдағыдай басқару үшін, мұғалім өз тәрбиленушісінің әрқайсысын жақсы білу қажет, бұл жерде оның тек оның жақсы жағын ғана емес, нашар жағын да, потенциальды мүмкіндіктері, оның қоршаған ересек адамдар мен және өз құрдастарымен қарым-қатынастарын да жақсы білу керек.

Балалар психикасынң дамуының мәселесі.
Даму дегеніміз өзгерілуінің бір түрі. Бірақ өзгерудің бір түрі даму болып есептеліенбейді. Психика дегеніміз тіршілікті қамтамасыз етуге арналған қөажеттің бір түрі. Психика дамуы үшін жаңамен қатар көне, ескіден қалған қалдқтар болуы шарт.
Психикалық дамудың көрсеткіштеріне іс-әрекет мазмұны, іс-әрекеттің қорытындысы, іс-әрекетердің орын тәсілдері және тағы басқалар жатады. Давыдовтың айтуынша, оқыту есеюге әсер ету үшін жас балалар мына сияқты ой ептілігінде болу керек: біріншіден үйсіз сөйлеп тапсырмаларды орындай білуі; екіншіден, тапсырман.ы оқушы өзі қалай орындағанын тиісті оқу- құралындағы жауаппен салыстырып тексеруі.
Л. Н. Толостойдың бөбек пен жеткіншек балалардың есеюіне аранлған болатын . Азия мен Африканың кейбір елднрінде баланың бір жас кезеңінен екінші бір жас кезеңіне өтерде той жасап, оны жеткіншек дәрежеге көтеретін болған. Осындай ғұрыптың бір жақсы жері бала осы мейрамды алдын –ала күтіп, жұрттың алдында өзінің ептілігін көрсету үшін әдйі даярланады. Әрбір елде есеюді, әр жас кезеңінде қандай ат беруді өзінше түсінген, Себебі, әр елждщің қоғамдық және мәдени дпмулары әр түрлі дәрежеде болады.
Есеюді әлеут жасына және ер баланың өзқіне тән хроникалық жасынан білугет болады, әлеует жас дегеніміз - әр елде есеюді қоғамдық жағдайдың ерекшеліктерін бөлуі. Біздің қазақ елінде қазақ қыздарын 13-14 жасынан үйлендіретін болған.
Қазіргі кезеде есеюдің бұл түрі өзгеріліп, балалық кеэ 18 жасқа дейін созылды. Әлеут жасы мен хроникалық жастың арасында айырмашылықтар бар. Себебі, әлет жас деп отырғаны кәдімгі әркімнің туғаннан кейінгі жасы емес, заманның талабына қарай есеюдің әр түрлі болып келеді, хроникалық жасы өз жасы.
Адам психикасының дамуындағы нәтижелі, тиімді кезең, синтизивтік кезең деп аталады. Психикалық дамудың синзитивтік кезеңі туралы алғаш сөз қозғанаған Италяның педагогы Мария Монтессори болған. Синтизивтік кзез, бұл тек бала жасында ған емес, адамның барлық өмірінде түрліше болып кездеседі: жас кезеңде адам түрлі нәрселерге әсерлеткіш, мән бергіш келеді. Ал қартайған кезді алсақ мұндай жағдай өзгеше. Мысалы, қарт әйел көшеде келе жатқанда жан жағына қарамағанымен, көзіне түскен затттарды не адамдарды аңғарып жарымайды. Себебі ол бір нәрсені здеп асығып бара жатады. Бұл мысал әуелгі кездегі жастардың өмірі үлкендерге қарағанда өзінше синтизивтік кез екені дәлел бола алады. Синзитивтік кез көбіне мінді меңгеруге және ақылға байланысты келеді.
Мектепке дейінгілердің психикалық дамуы.
Неміс психоллгы К. Гросс кішкентай балалардың ойынын зерттеп 1989 ж өзінің осы жөніндегі пікірін жариялады. Оның айтуынша, бала өзінің күшін, ақыл –ойын дамытып дағдылану үшін ойнайды. Осы пікірін дәлелдеуде Гросс мынадай деректер келтіреді: әсіресе төменгі даму сатысында тұрған жануарлардың өзгерілмейтін соқыр сезімі көп болғандықтан,олардың балапандары ойнамайды, тек инстинктері өз жануарлардың балапандары ғана ойнайды.Ойнайтын себебі олардың туа берілген инстинктері аз болғандықтан,осыған байланысты ептілікті,(ойын т.б) арқылы толтырғысы келеді дейді. Сонымен баланың неліктен ойнайтын себебі әлі күнге дейін көпшілік ғалымдар арасында талқыланбаған мәселелердің бірі. Көрнекті орыс ғалымның бірі Г. В. Плеханов бала ойын кезінде үлкендердің еңбек әрекетін қайталайды. Баланың психикалық дамуына да, мектепке бару үшін бірнеше мына сияқты талаптар қойылады:
1. Мектепке кірген баланың оқуға деген ықыласы болуы шарт. Кейде бала оқуға барам дегенімен оны онша қызықтырмайды. Ықылас дегеніміз оқу процесіне қызығу.
2. Оқу ойынға қарағанда өзінше жаңа әрекет болғандықтан, бала оған төзе білуі қажет, мектепке кіргеннен кейін белсенді түрде тапсырмаларды орындап, мұғалімнің сөзіне 45 минут шыдап, құлағын салып отыру керек.
3. Сабақ үстінде мұғалімнің не өзге балалрдың сөзіне зейінді болып соны қабылдау алуы шарт.
4. Оқу материалының ұғымын, оны саналы түрде есіне қалдырып, қиын мәселелерді шешуге бала ойлана бастауы тиіс. Мектепке кірерде балаладың ойлауға қабілеті әр түрлі: Біреуінікі күшті дамыған, екіншісі нашар дәрежеде кездеседі.....