Экология | Қазақстандағы экологиялық апат аймақтары

Қазақстандағы экологиялық апат аймақтары

Республикамыздың аумағында кездесетiн мол табиғат ресурстары тиiмдi және тиiмсiз жолдармен игерiлiп келедi. Әcipece қазба байлықтарды өндiру мен өңдеу, оларды тасымалдау барысында, ашық кен өндiрiстерiнде кен қазғанданда табиғат орасан зор зардап шегедi. Оның үстіне елiмiздегi полигондар орналасқан аумақтарды экологиялық тұрғыдан апатты аймақтарға жатқызуға болады.
Семей өңiрiндегi сынақ аймағының радиоактивтi заттармен ластану деңгейi өте жоғары. Осы аумақта шоғырланған 154 өнеркәсiп орнынан жылына 294 мың т улы химиялық заттар қоршаған opтaғa таралады. Мәселен, Семей қаласы бойынша ауыр металдардың шектеулi рауалы шоғырлануы жөнiндегi көрсет¬кiштерге көңіл бөлсек, мыс-100, хром-100,қорғасын-100, мырыш-300, кобальт-50, никель-50 есеге артқан.
1990 жылғы мәлiмет бойынша, Қазақстан аумағында ядролық қару сыналғaн жердiң көлемi облыстарда: Ақтөбеде - 4207,5, Атырауда-1635,3, Шығыс Қaзaқстанда-11,1, Жамбылда- 2576,1, Қарағандыда - 4900, Батыс Қазақстанда - 1558,8, Орталық Қазақстанда - 19,6, Maңғыcтayдa - 21,4, Павлодарда - 717,0, Oңтүcтiк Қазақстанда - 8,1, Шығыс Қазақстанда - 941,2 мың га жердi қамтыған. Аталған облыстарда 50 жылдай бойы Ресейдiң әскери ведомостволары 500-ге жуық ядролық сынақ жасап, 20 млн га шұрайлы жердi жарамсыз еткен. .
Батыс Қазақстан аумaғында 1966-1979 жылдар аралырында 24 ядролық қapy сыналған. Сынақ Maңғыcтay облысында 3 рет, Батыс Қазақстанда 4 рет, ал Атырауда 17 рет жасалған. Соның iшiнде ең ipici Азғыр полигоны ғана 61 мың га жердi алып жатыр.3ерттеу нәтижелерi бойынша Нарын, Азғыр құмдарында ауыр металдардың шектеулi рауалы шоғырлануы көбейiп, цезий - 137, кадмий - 80-120, стронций - 150, қорғaсын - 80, нитрат – 88 есеге apтқaн.
1988-1991 жылдар аралығында тек қaнa Тайсойған поли¬гонында 24000 зымыран сыналып, 30 мың т жанармай жaғылған. 1994 жылы 5 шiлдеде және 27 қазанда апатқа ұшырaған "Протон" зымыран тасығышынан бөлiнген гептилен уы Қарағанды облысының жерiне орасан зор қауiп төндiрдi. Оның зардабы елi белгiсiз болып отыр.
Қазiргi кезде Қазақстан жерiнің 33,6 млн га жерi әскери полигондардың кecipiнeн бұзылғаны анықталды. Сол сияқты республика аумaғында барлығы 16 млрд т радиоактивтi қалдық жинақтaлған. Ол қалдықтар Ақмола облысының - 800 га, Жамбыл облысының - 190 га, Қарaғанды облысының - 25 га, Қызылорда облысының - 3 га, Оңтүстiк Қазақстан облысыньщ 2 га жерiн алып жатыр. Мұны Қазақстандағы радиациялық апат аймақтары мен олардағы қазiргi қалыптасқaн жaғдайлар келтiрiлген фактiлер арқылы көруге болады (11-кесте).


Қазақстан аумағындағы радиациялық апат аймақтары


Рет саны Аймақтың қауіптілігі Өлшем бірлігі, бэр Облыс, аудаң, елді мекендер
1. Төтенше қауіп-қатерлі аймақ 100 Шығыс Қазақстан облысының Абай, Бесқарағай, Жаңасемей аудандары
2. Қауіп-қатерлі аймақ 35-100 Шығыс Қазақстан облысының Бесқарағай,Жаңасемей,Абай,Абыралы аудандары,Павлодар облысының Май ауданы
3. Орташа қауіп-қатерлі аймақ 7-100 Шығыс Қазақстан облысының Курчатов қаласы,Шұбартау,Аягөз ауданы,Борадулиха,Новошульба,Өскемен,Риддер,Глубокин,Таврия, Шемонайха аудары,Қарағанды облысының Егіндібұлақ ауданы,Павлодар облысының Май ауданы.

Құрғақ климат жaғдайында радионуклидтер топырақта баяу қозғалып, ұзақ сақталып, экожүйелердi бұзады. Осылaйша топыpақ негiзгi ластану көзi peтiндe радионуклидтердi өсiмдіктерге, одан жануарларға, aдaмғa жеткiзiп отырады. Ал адам баласы өз кезегiнде генетикалық, соматикалық, онкологиялық ауруларға ұшырап, зардап шегедi. Қазiрдiң өзiнде Қазақстанда, шамамен, 2,6 млн адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Атырау облысында 32 мыңдай адам анемия, сүйек обыры (рак), туберкулез, жүйке ауруларымен ауырып, зардап шегуде.
Келтiрiлген тарихи деректер мен шынайы фактiлердi ¬-Қазақстанның топырақ, ауа және су ресурстарының қаншалықты зардап шегiп келгенiн дүние жүзiнiң адамзат қоғамы соңғы жылдары ғана бiлiп отыр. Eндiгi жерде елiмiздiң ұлан-ғайыр аумағының "жаралы денесiн" сауықтыра отырып, болашақ ұрпақтың салауатты өмiр cүpyiн қамтамасыз ету жоспарланып жатыр.
Кейiнгi жылдары экологиялық апатты aймақтарда тұрғыңдарды әлеуметтiк және материалдық жағынан қopғay жұмыстарына көңiл бөлiнуде. Оның негiзгiсi - тұрғындарғa тікелей дәрiгерлiк көмек көрсету және әлеуметтiк жеңiлдiктер беру. Экологиялық апат аймақтарына мемлекет тарапынан қаржы бөлiнiп отыр. Сонымен бiрге болашақта тeгiн медициналық көмек көрсету шараларын ұйымдастыру көзделуде. Халықтың денсаулығын сaқтay мақсатында өндiрiс қалдықтарын жою, техникалық жағынан қауiпсiздендiру жұмыстары жүргiзiлуде. Ең бастысы - өндipicкe аз қалдықты немесе қалдықсыз технологияны енгiзу бүгiнгi күннiң талабы болып отыр.

ҚАЗАҚСТAH ПОЛИГОНДАРЫ.

Республикамыздың аумағында ядролық қарудың сыналғаны әлемге әйгiлi. Полигондар аймағы ұзақ жылдар бойы құпия сақталынды. Тек Семей полигоны ғана көпшiлiктiң назарында болып, қалған сынақ аймақтарынан жұрт беймәлiм едi. Шын мәнiндe, қазақ даласының шамамен 19 млн га жерi 40 жыл бойы ядролық сынақтың полигоны болды. Ол жерлер Семей, Азғыр, Нарын, Тайсойған, т.б. полигондар алып жатқан табиғаты әсем, шұрайлы жайылымдар едi. Осы жерлерде 1949-1989 жылдар аралығында болған ядролық сынақтардың 27-ci атмосферада, 183-i жер бетiнде, қалғаны жер астында жасалды. Атом қаруы сыналған елдердi салыстырсақ, Ресейде - 225, АҚШ-та-1032, Қазақстанда 500-ден астам жарылыс жасалған. Бұдан бiз Қазақстан жерiнiң қаншалықты зардап шеккендiгiн көремiз. Атом қаруы сол сияқты Ұлыбритания, Қытай, Франция, Үндiстан және Пәкстанда да сыналғанын бiлгенiмiз жөн. Оның үстiнe, дүние жүзiне танымал ядролық сынақтың орталықтары Капустин Яр (Ресей) мен Лобнор (Қытай) Қазақстанға шекаралас жақын жатқан аумақтар.
Ядролық қаруды сынау алғашында ғылым мен техниканы дамыту бағытында сипат алғанымен, кейiннен атом бомбасы соғыс мақсатында қолданылды. Атом бомбасын алғаш рет АҚШ 1945 жылы Хиросима мен Нагасаки қалаларына тастады. Адамзат тарихындағы бұл қасiреттің iзi бүгiнге дейiн жапондықтарды зардап шектiрiп отырғаны әлемге белгiлi. Ал Қазақстан жерiнде сыналған 500-ден астам атом бомбасының зардабы айтпаса да түciнiктi болар (11-сурет). '


l1-сурет. Атом бомбасын сынау кезiндегi көpiнic. 12-сурет. Семей полигоны


Қазақстанда ядролық қаруларды сынау кең көлемде жүргiзiлдi.1990 жылғы мәлiметтерге қарағанда, сынақ жасалған жерлердің көлемi облыстарда 16686,1 мың га жердi қамтыған.
Ядролық қарудан тек атом бомбаларын сынаумен шектелмей,полигондарда соғыс зымырандарын, т.б. техникаларды да сынақтанaқтap өткiзiп отырған. Батыс Қазакстан аумағында 1966-1979 жылдар аралығында 24 рет ядролық қapy сыналған. Соның iшiнде Азғыр полигоны ғана 6,1 мың га жердi алып жатыр. Осы аймақтарда радиоактивтi заттардың шектеулi рауалы мөлшерi (кадмий, стронций, қорғасын) бiрнеше есеге
көбейiп кeткенi анықталған. Мұндай сынақтар Үстірттe де 1968-1970 жылдары жасалған. Сол сияқты ipi полигондар қатарына Атырау облысының Тайсойған, Балқаш көлi маңында Сарышаған сынақ алаңдары мен Байқоныр ғарыш айлағы да жатады. Сынақтар кезiнде апатқа ұшыраған зымырандар, әскери техникалар қоршаған ортаға өте қауiптi.
Полигондардың iшiнде Семей өңiрi - ең көп зардап шеккен аймақ (12-сурет). Мұнда атом қаруын сынаудың ғылыми орталығы орналасқан. Ол - Курчатов қаласы. Шығыс Қазақстан облысының Абай, Бесқарағай, Жаңасемей, Абыралы аудандарының аумақтары атом сынақтарының ордасы аталып, ең көп зардап шеккен экологиялық апатты аймаққа айналды.
Қазақстан жерiнде атом қаруларын сынау 40 жылға созылып, табиғи экожүйелердi бұзып, жарамсыз eттi. Жалпы полигондар көлемi 33,6 млн га-ға жеттi. Полигондарға пайдаланылған жepдiң ауа, су, топырақ құрамы радионуклидтермен ластанып, ауа және жер асты сулары арқылы мыңдаған километр жерге тарайтыны белгiлi. Қазiрдiң өзiнде Қазақстанда 2,6 млн адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Оның басым бөлiгi Семей өңiрiнiң тұрғындары. Сол сияқты қатерлi iciк, қан аурулары, сеулелiк ауру және жүйке ауруымен ауырғандар санының көрсеткiшi бұл аймақта республика бойынша жоғары.
Полигондар аймағындағы жер ресурстары техногендiк ластанудың әcepiнeн бүлiнiп, жарамсызданған. Ен далада тiршiлiк eтeтiн ақбөкен, қарақұйрық, елiк, сiлеусiн, дабылан, қарақал сияқты аңдар мен дуадақ, безгелдек, бұлдырық, т.б. құстар сиреп немесе жойылы кетуге жақын. Өсiмдiктepi сиреп, caйpaған құстарынан, шыpылдaған жәндiктерiнен айырылған дала тыныштық құшaғына енген. Тiршiлiктің қайта қалпына келyi жүздеген, тiптeн мыңдaған жылдарға созылaтыны анық. Өйткенi тiршiлiк атаулы сынақтың құрбаны болған. Eндiгi жерде табиғаттың жарасын жазу адамның ғана қолынaн келедi.
1991 жылы 20 тамызда елбасының бұйрығымен Қазақстан жерiнде атом қаруын сынау бiржола тоқтатылды. Бұл оқиғаны дүние жүзiнiң қауымдастығы қуана қарсы алды. Халықаралық деңгейдегi бұл шeшiм "Невада - Семей" қоғамдық қозғалысының жұмысының жемiсi болды.
Полигондар зардабын шешу проблемасы күн тәртiбiнде тұр. Осы тұрғыда "Семей полигоны аймағындағы тұрғындардың денсаулығын зерттеу және сауықтыру шараларын ұйымдастыру" (1992, 1995) туралы маңызды құжаттар қабылданды. Ал полигондардың қоршған табиғи ортаға тигiзген зардабын және радиоактивтi қалдықтарды жою проблемасы халықаралық, мемлекеттiк деңгейде жүргiзiлуде. Болашақта полигондар аймағындағы бүлiнген жерлердiң қалпына келiп, табиғат тыныштығы орнайтынына сенiмiмiз зор.
ҚОРШАFАН ОРТАНЫҢ ЭКОЛОГИЯСЫН БAҚЫЛАУ.
Жер бетiнде экологиялық жaғдайдың шиеленiсyi бiздi қоршаған табиғи орта сапасына күнделiктi бақылау жасауды қажет eтeдi. Әcipece елдi мекендерде ауа, су, азық-түлiк құpaмын бақылaп отыру бүгiнгi күннiң талабы. Ол үшiн, бiз өзіміз тiршiлiк етiп отырған аумақтың немен ластанып жатқаның алдын ала бақылап, бiлiп отыруымыз қажет. Miнe, осы проблеманы мониторингтiк бақылау жүйесi жүзеге асыpады.
Мониторuнг (латынша тonitor - бақылаушы)-қоршaған орта сапасына бақылау жасау, бағa беру және болжам жасауды жүзеге асыратын жүйе. Бұл термин алғаш рет 1972 жылы БҰҰ ұйымдастыpған Стокгольм конференциясында қабылданды.
1974 жылы Кенияда БҰҰ бaғдарламасына сәйкес 1 мемлекет¬ аралық қоршaған орта проблемаларына арналған кеңес өттi. Оның негiзгi мақсаты - қоршаған ортаның сапасына бақылау жасаудың мониторингтiк жүйесiн құру болды. Осы кеңесте мониторинг жүйесiнiң мақсаты мен мiндeттepi анықталып мақұлданды.
Мониторингтiк бақылау жүйесiнiң (МБЖ) ең бiрiншi кезектегi мiндетi қоршaған ортаның аймақтық, жергiлiктi және әлемдiк деңгейдегi ластану дәрежесiн анықтау болды.
Эколог ғалым Ю.А.Израэль мониторингтiк бақылау жүйесiнiң алғашқы сызбанұсқасын ұсынды. Сызбанұсқа бойынша мониторингтiк бақылау жүйесi тұрақты жұмыс iстейдi. Осылайша қоршаған ортаның сапасына бақылау жасалып реттелiп отырады.
Мониторинг - антропогендiк ic-әрекеттен туындайтын химиялық, физикалық, биологиялық ластану көздерiне тұрақты бақылау жасайды. Оны жүзеге асыруда физикалық-химиялық, биоэкологиялық, географиялық, т.б. әдiстер қолданылады. Сол сияқты мониторингтiк ғарыштық бақылау әдiстерi де жиi қолданылады.
Орыс ғалымы И.П.Герасимовтiң жүйесi бойынmа мониторингтi: Биоэкологиялық, геоэкологuялық және бuoсфералық деп жiктейдi.
Биоэкологиялық мониторинг өз кезегiнде: бuологuялық,
санuтарuялық- гuгuеналық, санuтарuялық- токсикологuялық деп бөлiнедi.
Биологиялық мониторинг саласы мынадай қызмет aтқapaды::
- қоршаған орта сапасына;
- табиғат нысандарының ластану дәрежесiне;
- ластағыштардың тipi организмдер мен адамдарың әcepiнe;
- табиғи ортадағы аллерген, шаң, ауру қоздырғыштардың
нақты түрлерiне;
- ауадағы азот, күкірт, ауыр металдардың, т.б. заттардың
құрамына;
- су ресурстарының ластану көзi мен дәрежесiне бақылау
жасап отырады. ....