Әдебиет | Ертегілер

Ертегілер - халық өмірі, қала берді тек ой жететін, қиял ғана бара алатын өлкелер туралы алғашқы көркем әдебиеттің шағын туындылары.
Ертегі соңы кейіпкерлердің бақытқа, көздеген арманына жол жеткізуімен бітіп отырады. Соның нәтижесінде айтушы да, тыңдаушы да жақсылықтың, бақыттың бар екеніне сеніп, өмірге жігермен қарауға үйренеді.
Ертегілер төмендегідей түрлерге бөлінеді.
1. Қиял-ғажайып ертегілер.
2. Хайуанаттар жайлы ертегілер.
3. Салт (шыншыл) ертегілер.
Қиял-ғажайып ертегілер - адам табиғат сырын әлі анық түсінбей тұрған кезде туған ертегілер. Бұлар ертегілер ішіндегі ең көнесі әрі көбі. Ертегінің осы түрінде табиғаттың, қоршаған ортаның нелер тұңғиық сырлары, соны танымаққа ұмтылған қазақ ойы, білсем танысам деген қазақ арманы, әлемді шарласам, айға жетсем, мұхитты төңкерсем, қу медиен даланы көк жазираға бөлесем деген қазақ қиялы бейнеленген. Сол жолда кездесер жаңалық пен ескіліктің, адалдық пен жауыздықтың, адалдық пен арамдықтың зор арпалысы суреттеледі. Ертегідегі жақсылыққа, не болмаса белгілі бір мұратқа жетсем деген басты кейіпкерге көмектесер Шаңжұқпас. Саққұлақ, Таусоғар, Көлтауысар секілді бейнелер болса, оған қарсы жалмауыз кемпір, жалғыз көзді дәу, дию, жезтырнақ секілді қиялға тән сұмдық құбыжықтар қарсы тұрады. Жамандық пен жақсылық, зұлымдық пен адамдық қарапайым да қым-қиғаш жагдайда күресіп, жақсылық жеңеді.
Қиялға ғажайып ертегілері - оқиға орны және оған қатысушылары, кейіпкерлері де ерекше, уақыт өлшемі басқаша ертегілер. Ертегіде Қыдыр ата, Таусоғар, Желаяқ, Жалмауыз кемпір секілді адам қиялына сыймас кейіпкерлер жер астында, жер бетінде, жеті қат көкте жүреді. Тек қиялға ғана сиятын, ақылмен түсіну қиын оқиғалар жүзеге асып жатады. Қиял- ғажайып ертегілеріне «Ер Төстік», «Алтын сақа», «Күн астындағы Күнікей қыз», «Жерден шыққан Желім батыр», «Еділ-Жайық», «Бозінген», «Ұшар ханның үш баласы» т.б. ертегілер жатады.
Қиял-ғажайып ертегілерінің тағы бір ерекшелігі бұндағы кейіпкерлердін, заттары, құрал-саймандары, т.б. мүлдем бөлек. Мысалы, «Ыста тас» деген кішкене ғана тас тілдің астында жатады. Атын айтса, «Ләббай» деп жауап береді. Нені қаласа, соны жасайды. Ханды жеті дарияның арғы жағына апарып тастайды, немесе ордасымен көшіріп әкеледі. Осының бәрін әп-сәтте, көзді ашып-жұмғанша істейді. «Сиқырлы тас» ертегісіндегі тастың құдіреті де, «Ағаш аттағы» ағаш аттың, кереметі де тыңдаушысын таңқалдырады. «Кедейдің үш баласы» ертегісіндегі Жұмагелдінің қырық құлаш семсерінің күші алапат. Ағасы інілерімен «Сендердің қандай ерліктерің бар?» деп сұрағанда, Жұмагелді: «Денеде қырық құлаш семсерім бар, ол кетсе өлем, ол кетпесе атса да өлмеймін, суға батпаймын, отқа күймеймін», - дейді. Сол семсермен мұратына жетеді.
Басты кейіпкердің төзімі де орасан, «темір етік теңгедей, темір таяқ тебендей» болғанша сапар шегеді. Аптыққа, суыққа, яғни қарапайым адам шыдамас сынаққа көніп, қиындықты жеңіп шығады.
Қиял-ғажайып ертегілері бір қарағанда шындықтан алыс көрінгенімен, ұшқыш кілем, жүйрік тұлпарлардың орнын басар автомобиль, ұшақ, зымыран секілді көліктер өмірімізден орын алады.
Қазақ ертегілерірінің тағы бір мол түрі - шыншыл ертегілер. Қазақтың дүниетанымындағы, өміріндегі, көзқарасындағы барлық ісін, мұң-мүддесін, тартыс-таласын тек осы шыншыл ертегілерден табуға болады. Мұнда жауыздыққа, топастыққа қарсылық айқын байқалады, яғни халық өзінің нені ұнатып, нені жек көретінін анық танытады. Шыншыл ертегі қазақтың жан дүниесіндегі мұңынан, қайғысынан хабар береді.
Шыншыл ертегілердегі жаман, яғни жағымсыз образ болып хан, бай, билер көрінеді. Бірақ бұл қазақтың бар халқы, байы, биі, молдасы жаман деген сөз емес. Зорлық, қорлау, кемсіту, жылату күштіден, биліктегіден келеді деген сөз. Бұл- мәңгілік тақырып.
Халық әлсізге, нашарға көмектескенді жақсы көреді. Солай істегендіктен Тазша бала бәрінел ақылды болып көрінеді. Мәселе оның бала екенінде, немесе Тазша екенінде емес. Мәселе ақылдың, ойдың алдында адамдардың бәрі бірдей, тапқыр Тазша көпті көрген, «мен білемін» деген ханды, билерді мұзға отырғызып кетеді дегенінде.
Салт-шыншыл ертегілерде қазақтың малшылық-бақташылық тұрмыс-тіршіліктері көрініс береді. Бұнда жылқышы, қойшы, түйеші, тазша, құл, бай, би, хандар образы арқылы сол кездегі тұрмыс-салт, күйеуін сыйлар әйел, ағаның алдын кеспес қыз, әке тұрып сөйлемес ұл қылығын, жорасын көреміз. Халықтың тұрмысы, тіршілігі ертегінің бір бөлігінде көрінсе, екінші бөлігінде дала танымы, елдің, салтын, қазақтың жазылмаған, бірақ бұлжымайтын заңдары сипатталады.
Халық, ертегілері «Құйыршық», «Қотырторғай», «Мақта қыз бен мысық», «Шудалы торғай», «Күшік пен мысық». «Түлкі мен маймыл» т.б. - салт ертегілер. Бұл ертегілерде ақылға қонатын, тындаушысын сендіретін оқиғалар баяндалады.
«Аяз би» де - сондай ертегі. Халық Аяз би арқылы ақылды, даналықты құрметтейді. Ал басқарғандар өмірімен мынау жаман деп әкелгені ең ақылды, ең білгір, ең данышпан болып шығады.
Мадан ханға Жаман былай дейді: «Тақсыр хан, елу жасқа келіп жаман болған жоқпын, жасымнан-ақ жаманмын. Өмірімде отын-су тасып, өткенім кісінің құлшылығы болды. Сол уақытта шеңгелді әкеп отқа жақсам, пешке жаққан отым ертеңге дейін сексеуілдің шоғындай жайнап жататын еді. Сол уақытта киім жыртып, мал жемейтіп шеңгел отын ретінде пайдаға асады екен-ау деп ойлаған едім. Ал енді қара қоғаны алып, отқа жақсам, отқа жанбайтын еді, үрлесем жалыны мен шоғы бірге сеніп, күлі бұрқырап, үйдің ішін алып кететін еді. Отқа жанбаған соң апарып малға салсам, мал жаманы сиыр да мұрнын шүйіріп жемейтін». Жаманның әр нәрсені бағамдап, бағар көңілі, таразылап тартар талғамы ел билеген ханға да жағады. Халық осыдан ақыл мен тапқырлық, еңбек түбі жеңетініне тағы да сендіреді.
«Аяз бидегі» Жаман ақылымен, көп білетіндігімен ханды жеңеді. Шыншыл ертегілер - ақылға, логикаға құрылған ертегілер.
Хайуанаттар жайлы ертегілер - адамзаттың қоршаған табиғатпен жаңа араласып, аңшылық, бақташылық өмірі басталған кезде туған ертегілер. Мұндай ертегілерде адамдармен бірге жан-жануарлар басындағы оқиғалар, тұспалдар, мысалдар айтылады. Әрі белгілі бір жануарлар, не олардың іс-әрекеттері адамдардың немесе олардың қылықтарының, мінездерінің көрінісі болып ұсынылады. Мысалы, түлкі - қулық, арыстан - қара күш, түйе - аңқаулықтын, символы болып көрінеді.
Ертегілерде белгілі бір кейіпкерлердің (Тазша бала, Қаңбақ шал, Жалмауыз кемпір) іс-әрекеті баяндалады. Ақыл үстемдігін, ой үстемдігін ұлықтайды. Ертегінің қай түрінде де халық өз кейіпкерлерінің аман болғандығын, жамандықты жеңіп, үстем шыққандығын қалаған, сол арқылы балаларын, ұрпағын мол жігерге, орасан оптимистік сенімге баулыған.
«Сиқырлы тас» ертегісінде қойшы арқар мүйізіне қақалып жатқан айдаһарды құтқарып, сый есебінде айдаһардап сиқырлы тас алады. Жігіт басындағы ғажап окиғалар осыдан кейін басталады. Яғни ертегілер арқылы армандарын заттандыра бастағанын көреміз. Қолынан бәрі келер сиқырлы тас арқылы бәрін сатып алуға болатын теңге сұлбасы байқалады. Ұшқыш кілемдер ұшаққа айналғанда халық қиялы жай, өріссіз қиял емес, ұзақ армандап арманына жетті де. «Аю, түлкі мен қойшы» ертегісінде адамдар мен айдар араласа бастаған шақ бейнеленеді. Қасқырдың қойшы туралы айтары:
Атты қойшы
Ашуы қатты қойшы,
Өгізді қойшы
Өлген қойшы, -
секілді өлеңдерден түз тағысы мен адамдардың арақатынасы аңғарылады. Кейін келе-келе ертегілерде хайуанаттардың өзі ғана қалып, әрқайсысы өз рөлін бөліп алғандай. «Түлкі мен ешкі» ертегісінде апанға түсіп кеткен түлкі сияқтыІ алдап түсіріп, өзі мүйізіне шығып құтылып кетеді. Ешкі - аңқау, түлкі - қу.
Ертегі - ауыз әдебиетінің өте ерте, бұрынғы заманнан келе жатқан құнды қазынасы. Ертегі болып аталатын себебі кез келген ертегі «Бұрынғы өткен заманда», «Баяғы өткен заманда», «Ертеде бір бай болыпты, бір перзентке зар болыпты», «Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде», «Ерте, ерте, ертедс қырғауыл жүні қызыл екен, ешкі құйрығы ұзын екен» деп белгілі бір қалыптасқан жорамен, жолмен басталуы оның ежелгі уақыт туындысы екенін көрсетеді. Ертегілерде ел басынан өткен өмірдің ізі бар. Онда қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, мұң-шері, арман-мұраты көрініс береді.
Ал хайуанаттар жайлы ертегіде жан-жануарлар тура адамша сөйлеп, кісілердей іс қылады. “Аю, түлкі және қойшы”, «Арыстан, қасқыр, түлкі, түйе», «Аю, қасқыр, түлкі, бөдене» т.б. ертегілер сөзімізге дәлел.
«Бозінген» секілді танымдық жағы басым ертегіде бозінген зары арқылы ананың балаға деген махаббаты бейнеленген. Осы арқылы әр балаға анасы оны сондай ғажап махаббатпен пен сүйетіні, презентін бар қазынасы деп білетінін қанық түсіндіреді. Бозінген арқылы бар ананың прототипі танылады. Атасы мен енесінің көзінше баласын мейірленіп сүймейтін келін бейнесі ишарамен түйінделеді. Жануарлар жайындағы ертегілерде халық әр кейіпкерге мінезіне байланысты баға беріп, соған сай адамдарды тұспалдап көрсетіп отырған. Бұл арада мән беретін нәрсе хайуанаттар туралы ертегілерде әр халықтың өз тұрмысына тән дүниелері ғана көрінеді. Орыстарда алтын балық байлықтың кілті болса, өзеннен сәл аулақ жүрген қазақ үшін балық бейнесі таңқалдырар кейіпкер емес. Үндінің пілі, арабтың түйесі секілді бейнелер бізде негізгі қосбасшы (авангардтық) кейіпкерлер болмаған.....