Қаржы | Депозит және депозиттік салымдарды кепілдендіру туралы түсінік

Депозит және депозиттік салымдарды кепілдендіру
туралы түсінік.
1.1 Депозиттік салымдар және оның мәні.

Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері Конституцияға, "Қазақстан Республикасының банктері мен банктік қызмет туралы" 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан республикасының заңға сәйкес депозиттік операцияларды жүргізеді.
"Қазақстан Республикасының банктері мен банктік қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес « депозит- бір тұлғаның екінші тұлғаға- банкке (соның ішінде Ұлттық банкке) оларды номиналды түрде қайтару шартымен, бірінші ретте талап еткенде сондай-ақ белгілі бір мерзім өткеннен кейін қайтарылу шартына байланыссыз,толығымен немесе бөліктеп, алдын- ала келісілген өсіммен немесе өсімсіз, тікелей депозиторға (салымшыға) немесе оның тапсырмасы бойынша үшінші тұлғаға берілетін ақшалар ».
Депозит экономикалық категория ретінде жинақ ақшаның құрамдас бөлігі болып табылады. Депозит қайта бөлу қатынастар аясын қамтиды.
Барлық жұмсалымдардың түрлері жинақ ақша болып табылады.
Депозит- жинақ ақшалады сақтаудың бір түрі.
Депозиттің экономикалық категорияларын сипаттайтын мынадай белгілерін бөліп айтуға болады:
1. Депозиттер банктермен ақшалай қайта бөліну процестерін қарастырады, яғни салынған салымдардың алу мерзімі келген кезде салынған ақша қаражаттарының колма- қол қайтарылуы шарттастырылған.
2. Депозиттер жеке табыс бөлігі ретінде капиталмен тығыз байланысты. Мұндай қайта бөлу қатынастарының пайда болуы депозиттік салымдарды өтеу кезінде есептелген пайыздар түрінде табыс алу жағдайының болуына негізделген.
3. Депозиттер қайтарылу мерзімдері бойынша көп түрлілігімен сипатталады. Бұл мерзімдік салымдар және ұзақ мерзімге салынған салымдар және мезгілсіз салымдар болуы мүмкін.

Депозиттік операциялармен пайда болған қайта бөлу қатынастарының келтірілген ерекшеліктері, оған мынадай анықтамалар бере алады:
Депозиттер- бұл банк пассиві балансында көрінетін, депозиттік портфельге ақша салымдарын қалыптастыру нәтижесі бойынша, олардың қатысушылары арасындағы ірі қайта бөліну қатынастарының жиынтығы.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің екінші деңгейлі банктеріндегі депозиттерді сақтандыру қажеттігі көп жылдардан бері шешімін таппай келе жатқан мәселелерді бірі болатын. Инвестициялық қаражаттардың дефицитіне байланысты өтпелі кезеңде халықтың ақша қаражатын тарту маңызды болып табылады. Сондықтан потенциалдық сақтаушыларға ақшалай жинақтарын сақтаудың тиімді шарттарын жасау қажет. Осыған байланысты халықтың қаражаттарын экономикаға тарту, банктің несие механизмдері арқылы,мемлекет үшін осы бағыт ең басты мәселелердің бірі.
Инвестр үшін банкке салынған ақша қаражаты тәуекелі төмен деп ойлайды, бірактанда банк тұрғысынан қарағанда құралдардың тарту көлемі, эконмикада қаржы- несие институттарында араларында ең тұрақты операциялардың бірі.
Бұған қоса әлемдік және отандық тарихта жалпы сипатқа және ауыр салдарларға ие болған көптеген банкроттық жағдайларын ескере түсіреді. Әлемнің дамыған елдері әр уақыт кезеңінде банктің салымшыларын қорғау мәселелерімен жолықты. Бұл мәселені шешу біздің елімізде де үлкен қиындық туғызады. Отандық банк жүйесі енді ғана тұрақтана бастады, бірақ әліде болса проблемалар бар, кәсібиліктің тапшылығымен және тағы басқа кемшіліктермен сипатталады.
Шетел тәжірибесінде депозит деген ұғым ақшалай қаражат немесе бағалы қағаздарды білдіреді, банктік немесе несие- қаржы ұғымдарына сақтауға береді. Депозит деген бірнеше мағынасы бар: банкке салған салымға байланысты және қаржы институты ондай мағынаға да ие бола алады.
• Бағалы қағаздар, несие- қаржы институттарына сақтауға берілген
• Кеден пошлинасы,жинау налогы алдын ала төлеу;
• Администрациялық алдын ала төлеу ұйымдары және т.б
Депозит ұғымын кең ауқымды екенін көре аламыз, депозиттер банктерінің негізгі ресурстары. Сондықтан да банктік жүйенің механизмі жаңа талаптарға сай болуы тиіс, депозиттерді сақтандыру жүйесі сияқты.
Сақтандыру депозиты- мүліктік сақтандыру түрі, коммерциялық банктер банкрот болған жағдайда қаражаттарды салымшыларға қайтару туралы кепілдік.
Депозиттерді сақтандыру жүйесі екі функциясы бар:
• Банктің қаржылық тұрақтылығы (несиелік мекеме), төлеу қабілеттілігі болмаған жағдайда;
• Салымшыларды қорғау банктік мекемеде қаржылық тұрақсыздық болған жағдайда;
Депозиттерді сақтандыру жүйесінің бүкіл әлемдік тәжірибеде тиімді функциясы;
• Қамтамасыз етеді белгілі қорға тұрақтылықты өзінің мүшелеріне және банк жүйесіне (банктің ликвидті кризистік механизмін біртіндеп тоқтатады);
• Салымшыларға кепілдік береді (ең басты ұсақтарға), банк банктот болғанымен де оларға банрот болуға жол бермейді;
• Банк жүйесіне сенімділікті артады;
• Банктік жүйенің субъектісі арасындағы ерекше тәуекел бөлімінің механизмі;
• Жалпы экономикалық тұрғыдан банктің банкрот процедураларының жүргізілуі керек;
• депозиттерді сақтандыру жүйесі халықпен бірден жұмысын бастауына, бір жак шетінен, банкте бәсекелестік ортаны қалыптастыру;
Сондықтан да бұл жүйе, қай формасында болмасын нарықтық экономикада барлық мемлекетте қолданылады.
Банктік салымдарды қорғау шетел тәшірибесінде түрлі амалдар қолданнылады, депозиттерді сақтандыру мемлекеттерде әр елде әр түрлі қолданылыды, оның үшеуі қолданыста.
1) сақтандыру жүиесінде клиентті салымшылар;
2) кепілдендіру жуиесі (алдын ала шараларын өткізу, банкті банкротқа жеткізбеу);
3) аралас жүйе (аладаға екі элементтердің қосындысы).
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінде жеке тулғалардың міндетті ұжымдық депозиттерін сақтандыру. Қазақстан Республикасының «Банк және бактік қызмет туралы» заңында толықтырулар енгізіледі, екнші денгейлі банк жеке тулғалардың міндетті ұжымдық депозиттерін сақтандыру, мехонизмін іске асыру, екінші деңгейлі банктер мен салымшылар арасында қарым қатынастарын нығайту.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінде жеке тұлғалардың міндетті ұжымды салымшыларды кепілдендіру жасайды жабық акционерлік қоғам «Қазақстанды қор, жеке тулғалартың депозиттерін сақтандыру» кометциялық емес ұйым. Бұл қордың мақсаты жеке тұлғалардың ашақ қаражатын қайтару,екінші деңгейлі банктерге депозиттерді сақтау ережеге сәйкес.
Депозидаринг банктің қатысуымен - жеке тулға, депозиті бар банк қатысушысы, ережеге сәйкес міндетті қайтаруын кепілдендіру.

1.2 Шетел мемлекеттеріндегі банктік депозиттерді сақтандыру.

Көптеген мемлекеттерде салымшыларды қорғау, банкте кризисті болдырмау мақсатында жинақталған тәжірибелері бар. Олардың тәжірибелерінен жасаған қателіктерді жасамауымыз керек, ал жетістіктерін өзіміздің тәжірибемізде қолдануымыз қажет. Бүкіл әлемде салымшыларды кепілдендіру тәжірибесі бар, олар банкте салымшыларды сақтандыру түрінде жүзеге асырылады. Депозиттерді сақтандыру бойынша әр бір елдің тәжірибесі әр түрлі. Салымдарды сақтандыру жүйесі әлемдік банк тәжірибесінде 60 жылдан астам уақыт қызмет етіп келеді. Салымдарды сақтандыру жүйесі қазіргі кезде дүние жүзінің 70- тен астам елінде: АҚШ-та, Жапонияда, Германияда, Түркияда және тағы басқа да дамыған және дамушы елдерде бар. Қай елді алсақ та салымдарды сақтандыру жүйесінің нәтижесі оң.

1-кесте
Мемлекет Ұйым Кепіл көлемі
Канада Канада корпорациясының депозиттерін сақтандыру 60 мың канада доллары (50 мың американдық доллар ) бір салымшыға. Ірі банктер банкротқа ұшырамауы туралы шарт.

Франция Франция банк қауымдастығы 400 мың франк (70,4 мың американдық доллар) бір салымшыға 200 млн франк одан көп емес бір банкте ғана. Қиындық көріп жатқан банктері тиімді қызмет атқарып жатқан банктер көмек көрсетеді.
Жапония Депозитті сақтандыру корпорациясы (федеративті) 10 млн иен (68 американдық доллар) бір салымшыға Тұрақсыз банктер сливается тиімді мекемелермен.

Швейцария Швейцария банктер қауымдастығы (мемлекеттік емес) 30 мың Швейцариялық қаржылық франк (20,4 мың американдық доллар)бір салымшыға; Банкроттық басмымдық болған жағдайда салымшыларға 10 мың швейцариялық франкт шотына қайтарылады
Велекобритания Саоымшылардың қорын қорғау федеративі 75% мөлшерде салым 20 мың функт стерлингке дейін (34,2 мың американдық доллар)бірсалымшыға;

__________________
АҚШ Депозиттерін сақтандыру федеративті корпорация 100 доллар бір салымшыға
____________________
Германия Неміс банктерінің
Федеративті қауымдастығы Банк капит/ң 1 салымшыға 30 % мөлшерге дейін. Қауіп- қатер болған жағдайда федералды мекеме , жер мекемесіжәне жекеше банк көмегін көрсетеді.
Қазақстан Жеке тұлғаларды кепілдендіру; 200 мың теңгеге дейін-100%өтеу,әр қайсысы соңғысы 200 мың тг 80%,60%,40%,40%,20% м-лшер3 1 млн тг 10% төлейді; Банктің еріксіз өтімділігі,өз міндеттерін орындай алмаса, қор әр бір салымшыға ақшасын өтейді, банкке салған салымы.

Салымдарды сақтандыру жүйесі алғаш рет 1829 жылы « Ақша қорларының сенімділігімен туралы» Заңмен Нью-Йорк штатында құрылған болатын. 1934 жылы АҚШ- тың салымдарды кепідендіру қоры қайта ұйымдастырылып өз жұмысын жаңадан бастады. АҚШ- тың депозиттерді сақтандыру жүйесінің ерекшеліктері мен артықшылықтары басқа елдердің депозиттерді сақтандыру жүйелерімен салыстырғанда өте көп.
Еуропа елдерінде депозиттер мен салымдарды қорғау шаралары комплексті түрде қамтамасыз етіледі.
Америка құрама штаттары. АҚШ- та депозиттерді сақтандырудың аралас әдісі қолданылады. Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясы және қарыз жинау ассоциациясының депозиттерін сақтандыру міндетті түрде Федералды корпорациясының негізімен жүзеге асырылады. Депозиттерді сақтандыруды жүзеге асыратын ұйымдар Федералды резервтер жүйесіне мүше болулары қажет. Осындай тәртіп «штат банктері» үшін де таратылады.
Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясы басқаруды 5 адамнан тұратын директорлар кеңесімен жүзеге асырады. Оның үшеуі ақша айналысының бақылаушысы, ФРЖ және Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясы арқылы тағайындалады, ал екеуін сенаттың келісімімен Президент бекітеді. Алдында банктерде жұмыс істеген адамдар директор бола алмайды және де олар әр түрлі саяси партияларға кірулері керек. Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясыда өз депозиттерін сақтандырған банк кез келген уақытта келісім- шартты алады. Өз бетінше белгілі себептермен Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясы банктерді мүшеліктерден шығара алады. Алайда мүшеліктен шықса да банктің банктің депозиттері бойынша сақтандыру әлі де 2 жыл бойы күшінде болады. Осы уақытта банк ағымдағы ставка бойынша белгіленген депозиттер көлемінде жарналарды төлейді.
Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясы мүше емес банктерді тексеруге оның құқығы бар.
Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясы қаржылық қиыншылық көріп отырған банктерге мынандай жағдайларда көмек көрсетеді:
1. Ол қаржылық қиыншылық көріп отырған банкті, басқа қаржы жағдайы күшті банкпенен біріктіруі мүмкін;
2. Ол банкті банкрот деп жариялар, депозиторларға максимальды сақтандыру соммасын төлеуі мүмкін;
3. Ол қаржылық қаржылық қиыншылық көріп отырған банкке, белгілі ақша соммасын оның шотына аударып беру арқылы қолдау көрсетуі мүмкін.
Ал жалпы Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясының іс- тәжірибесіне талдау жүргізіп қарайтын болсақ, онда көптеген жағдайларда қызметтері қауіп тудыратын банктердің басқа банктермен біріктірілгенін көруге болады. Қаржылық қиыншылық көріп отырған банкті басқа банкпен біріктіруде алғашқыда Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясы 100 000 долларға ғана сақтандыру шегін бекіткенде қарамастан депозиттің соммасын 100% сақтандыру жүргізді.
Депозиттерді сақтандрудың федералды корпорациясы қазігі кезде өз қызметін нәтижелі атқарып жатыр.
Ұлыбритания. Депозиттерді сақтандыру қорының құрылуы алғаш рет Ұлыбритания актілерінде 1979 жылы көрсетілген. Бұл акт негізінен Депозиттерді сақтандыру қорының қызметін реттейді. Қор 1982 жылдың 19 ақпанынан бастап өз күшіне енді және келесі ерекшеліктері бар: біріншден, қор банктердің ерікті келісім берумен емес, мемлекеттің заңнамалық актісі негізінде құрылып, заңды тұлға болып табылады. Екіншіден, міндетті түрде барлық банктердегі салымдар сқтандырылады. Сақтандырылмайтын салымдарға шетел банктерінің жеке филиалдары мен стерлинг шоттарыжатады. Үшіншіден, тек функт стерлинг шоттары ғана сақтандырылады. Төртіншіден, салымшының салымын сақтандыру тек түзу жүйеде болады, ал сақтандыру төлемінің максималды мәні алғашқы 10 мың фунт стерлингтің 75% Депозиттерді сақтандыру қорының мүше банктердің салымдарынан құралады. Банк жарналарының минималды көлемі 10 мың фунт стерлинг, ал максималды көлемі 300 мың фунт стерлинг болып табылады. Қарсылық болған жағдайда жарна көлемін арттыру қарастырылған. Алайда оның көлемі сақтандырылған депозиттер мөлшерінің 0,3 бөлігінен аспауы қажет. Депозиттерді сақтандыру қорының басшылығында алдымен басшы, оның орынбасары, Англия банкінің бас кассирі, сонымен қатар басшы тағайындайтын мүшелер отырады. Басқарма мүшелері болып үш бақылаушы және Депозиттерді сақтандыру қорының мүше банктерінің кейбір директорлары кіреді.
Франция. Францияда депозиттерді сақтандыру «ынтымақтастық механизмі» деп аталып, банктердің ассоциациясымен басқарады. «Ынтымақтастық механизмі» Франция территориясындағы барлық банктерді қамтиды, оған шетел бантерінің филиалдары да кіреді. Сақтандырылмайтын болып тек шетелдегі шоттар, банкаралық депозиттер және шетел валютасындағы депозиттер қалады. Басқа елдегі сияқты сақтандыру қоры банк жарналарынан құрылады. Оның көлемі банктердігі депозиттердің көлеміне байланысты шаралармен есептелнеді. Бірақ жарна 30 млрд. франктен аспауы қажет. Банктік ассоциация ағымдағы жылдан кейінгі екі жылға жарна талап етуі мүмкін. Бір салымның депозитінің сақтандырылу өтемі 200 мың франктен аспауы қажет.
Германия. Германияда депозиттерді сақтандырудың былайша шіктелген жүйесі жұмыс істейді:
- жеке банктердің депозиттерін сақтандыру қоры;
- жинақ кассаларының депозиттерін сақтандыру қоры;
- коорпоротивті банктерді сақтандыру қоры.
Германияның Орталық банкі сақтандыру жүйесіне тікелей немесе елеулі әсер етпейді. Қорға мүше болып немесе ведомствосының бас лицензиясын алған дарлық несиелік ұйымдар ене алады. Банкаралық ұсынбалы міндеттемелерден басқа барлық банк салымдары сақтандырылады.
Сақтандыруларға мыналар жатады:
- жеке тұлғалар ретігде енетін өз басшыларына, құрылтайшыларына байланысты банк міндеттемелері;
- банктің бақылау кеңесінің талаптары;
- жоғарада айтылған тұлғалардың банкке талаптары.
Қор сақтандыру төлемі жоғары банктің өзіндік капиталының 30% дейін деңгейде корсетілген.
Жарналарды түзетуде банктің ассоцация мынадай құқықтарға ие:
- жеткілікті көлемге келгеннен кейін жарналарды жинақтауды тоқтата тұру;
- банкті елдерде қордың қаржысы жетпеген жағдайда жарналар көлемін екі есе ұлғату.
Сақтандыру қорының басшылығы етіп банктік ассоциация арнайы комитет құрады, ол мына қызметтер атқаратын 9 адамнан тұрады:
- банкке көмек көрсету шешімін қабылдауда;
- қордың қаржысын пайдалануда нұсқауларды дайындау;
- банктердің қорға кіру, уақыт бойынша ену, тез арада кірудегі жарна көлемін көрсету шешімін қабылдау;
- қор қызметін көрсететін қаржылық есеп беруді ұсыну.
Банк қор жарғысын бұзған мынадай жағдайларда қатысушылар құрамынан шығарылуы мүмкін:
- қорға керек ақпаратты бермесе;
- жарнаны уақытында аудармаса;
- аудиторлық тексерісте жасанды бөгеттер орнатса;
- банктік ассоциациядан бақылау кеңесінің ақпаратты ашпаса;
- сақтандыру төлемінің көлемі жөнінде үшінші тұлғаға бұрмаланған ақпарат берсе;
- қордың қызметіне байланысты банктің ассоциациясының нұсқаулары мен талаптарын орындамаса; ....