Биология | Ақбөкен

Ақбөкен


Киікті қазақ киелі жануар деп есептейді. Ел арасында оларды атқан адам бақытсыздыққа ұшырайды деген сенім бар. Киіктің қаншалықты киелі екендігін кім білсін, бірақ өте ақылды және қандай табиғи ортада болмасын, тез бейімделіп кететін жануар екендігі анық. Ақбөкендердің басына қаншама зобалаң заман туғанмен, миллиондаған жылдар бойы тұқымын сақтап қала алды. Осының өзі ақбөкендердің өмірге өте бейімділігін, өсімталдығын аңғартады. Егер ақбөкендердің басқа түз тағыларынан ерекшеліктері болмаса, ежелгі мамонттармен бірге құрып кетер еді. Ақбөкендердің табындары жүздеген, мыңдаған бастан тұрады. Әдетте табынды текелері емес, ұрғашы киік бастап жүреді. Текелері күйек науқаны біткеннен кейін табынға көп қосыла бермейді, әсіресе киіктер бұзаулайтын кезде олар жеке жиналып, бөлек табынмен жүреді. Ақбөкендер күйекке түсер алдында, қазан, қараша айларына қарай қоң жинап, жұмырланады. Бұл кезде текелердің кеңсірігі дөңестеніп, әукесі салбырап, сақалы төмен түседі. Ұрықтандыруға көп уақыт жұмсалмайды, әрбір теке бір-екі күннің ішінде 40-50 киікке дейін шабады. Соңғы кездерде ақбөкенді мүйізін алу үшін браконьерлер көп қырып жіберді де, текелердің саны күрт азайды. Ұрғашы киіктердің саны текелерден бірнеше есе басым болғандықтан, күйек кезінде кейбір шамасына қарамайтын, тәжірибесіз жас текелер әлсіреп, зорығып өледі немесе түлкі, қарсақ сияқты кішігірім жыртқыштарға жем болады. Күйек біткеннен кейін, ауа райы қатты суытып кетпей, жайылымға қолайлы болып тұрса, қаңтардың аяғы, ақпанның басына қарай қайта қоң жинап, әлденіп алады.
Ұрғашы киіктер текелерге қарағанда майды көп жинай алмайды. Күйек кезінде орташа ғана семіреді де, төлдер алдында 4,5 келідей іш май жинайды. Бірақ лақтарын емізген кезде тез арықтайды. Киіктер мамыр айының 10-15 аралығында жаппай төлдей бастайды, осы кезде ауа райы бұзылып, міндетті түрде жауын-шашын болады. Қазақтар оны «құралайдың суығы» деп атаған. Киік әдетте төлді егізден әкеледі. Алдын ала шыбын-шіркей болмайтын, үнемі жел есіп тұратын беткейді таңдап алып, лақтарын түрегеп тұрып туады. Құралайдың енесі басқа жануарлар сияқты лағының шаранасын жалап аршымайды, шарана жауынның суымен шайылып кетеді немесе жел қағып, кеуіп барып түседі. Жаңа туған лақтар жарты сағаттан кейін енесін еміп, екі-үш сағаттан соң аяқтанып кетеді, ал туғанына екі күн болған құралайды машинамен қуып жете алмайсыз.
Енесі алғашқы сағаттарда лақтарын емізген соң, біршама қашықтыққа ұзап, алыстан бақылап жүреді. Егер жыртқыштар пайда болып, қауіп төне қалса, лақтарының маңынан аулаққа қашып, ол жерден алып кетуге тырысады. Табиғаттың барлық заңдылықтарын іште жатып үйренген құралайлар енесі қасында жоқ кезде ешқандай тіршілік нышанын сездірмей, жыбырламай жатады. Лақтардың қоңыр бұйра терісі топырақтың түсімен бірдей болып көрінеді, екі-үш метр жерден қарасаңыз, жатқан бір төмпешіктер екен деп қаласыз. Мыңдаған жылдар бойы дала жыртқыштарынан, адамдардан қашып жүріп, жан сақтауға әбден бейімделген киіктердің тағы бір ерекшелігі – ешқашан жетім қалған лақтарын далаға тастамайды. Далада келе жатқан кез келген киік жолынан маңырап шыққан құралайды кездестіре қалса, жанына барып емізіп, өзімен ертіп кетеді. Киіктің лағы екі-үш күннің ішінде отығып кетеді. Алғашында ол көзіне түскен шөпті қармайды, бір аптадан соң ғана шөптің дәмін алып, таңдап жеуге көшеді. Жас туған киіктер лақтарын он-он бес күндей суат басына апармайды, оларды алысқа тастап, тек өздері ғана келеді. Бұл уақытта құралай тек енесінің сүтін ішеді, бір-бір жарым аптадан соң табынмен суатқа келіп, алғаш судың дәмін татады. Көктем шыға, солтүстікке қарай жылжитын қалың табын жылдың бұл мезгілінде суаттарды көп іздей бермейді. Олар жаңа өнген шөптің нәрімен, таңғы түскен шықпен сусындайды. Жауынды күндері апталап су ішпей жүре береді. Киіктер Аралдың, Балқаштың тұзды суларын іше береді. Қыстың қарсыз күндері мұз жалап, шөлін қандырады. Әдетте табынды суат басына ұрғашы киік бастап келеді. Алдымен жан-жағына осқырана қарап, біраз уақыт айналаны бақылайды. Қалғандары «команда» болмай суға беттемейді, алдымен бастап келген киік су ішеді, содан кейін қалғандары азан-қазан маңырап келіп, суға бас қояды. Текелері суатқа ең соңынан келеді. Ақбөкен 1 минутта суды 12 рет жұтады екен және суды ұзақ сораптап ішпейді, 1,5-3 минуттың ішінде шөлін қандырады да, келген даласына қайта зымырайды. Бетпақдаладағы ақбөкендер өсімдіктің 81 түрімен қоректенеді. Олар әр түрлі шөптерді жылдың мезгіліне қарай таңдап жейді. Көктемгі айларда киіктер ақселеу мен құрақты қорек етеді. Жаз айларындағы аптаптарда жапырақты шөптер қурап кетеді де, жануарлар жусан, қырықбуын, шиді оттайды. Қыс кездерінде киіктер қарын жел үрлеп кеткен жоталардың жонынан азық тауып жейді. Ауыл маңайындағы маялап үйілген құрғақ шөпті олар жей алмайды, өйткені танаулары кедергі жасайды. Киіктер шөпті жерден жұлып жеуге ғана дағдыланған, сондықтан елді мекендерге жақындап баратын болса, тек қар астындағы күздік бидайды тебіндеп азықтану үшін барады. Зоолог мамандардың айтуынша, киіктердің басқа жануарларға ұқсамайтын тағы да бір ерекше қасиеті бар екен. Ұрғашы киіктер дүниеге әкелетін лақтарының еркек немесе ұрғашы болып тууын өздері реттейтін көрінеді. Егер араларында текелері азайып, ұрықтандырып үлгермей жатса, сол жылы табында кілең еркек лақтар қоздайды. Киіктер осылайша өз өсімін өздері бақылап отырады екен. Ақбөкендердің табыны жыл сайын лақтармен толықтырылып отырады. Осы кезде туған шібіштер (ұрғашы лақ) алты айдан кейін күйлеп, текеге шыға береді. Енді алты айдан кейін бұл шібіштер табынға қос-қостан лақ әкеледі. Ал еркек лақтардың жөні басқа, олар жетіліп, текелік жасау үшін 19 ай уақыт керек, өзімен бірге туған шібіштер бір рет лақтағаннан кейін, келесі жылдың күйегіне ғана араласады. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған ақбөкендердің қаңқаларына қарағанда, бұлар ертеректе Ұлыбритания аралынан бастап Аляскаға дейінгі кеңістікте өмір сүрген. Қазақстан аумағында Павлодар облысындағы Ямышево мен Подпуск ауылдарында, Семей қаласының түбінен, Нұра өзенінің бойынан, Жамбыл облысындағы Қараүңгір мен Үшбас үңгірлерінен ежелгі және орта антропогеннен қалған киіктердің сүйектері табылған. Тамғалы жартасындағы киіктің суреттері біздің эрамызға дейінгі VІІ-V ғасырларда қашалып салынған екен. ХІV-XVІ ғасырлардан бері ауыздан-ауызға тарап келе жатқан халық эпостарында қазақ жеріндегі сансыз көп ақбөкендер туралы айтылады. Көптеген елді мекендердің «Киік» деп аталуы да бекер болмаса керек. Осындай фактілерге сүйенсек, ертеректе Еуропа мен Азия құрлығын тұтастай мекендеген киіктер қазір тек қазақ даласында ғана қалыпты. Қазіргі сақталған киіктердің үш тобы бар. Олардың ең ірісі және сан жағынан басымы – Бетпақдала-Арыс тобы. Бұл ақбөкендердің мекені – Қарағанды, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл облыстарының елсіз жазықтары. Киіктердің селдіреген табындарын қалмақ даласынан көруге болады. Жайылым жердің аздығынан олардың басы көбейе қойған жоқ. Аздаған ақбөкен моңғол жерін мекендейді. Қазір олардың тұқымы құрып бітті деуге болады. 1978 жылғы Соколовтың жазғандарына қарағанда, сол кезде Шаргиин-Гоби мен Хойсыл-Гоби шөлдерінде 300 ғана бас киік қалған екен. Қалмақтың да, моңғолдың да киіктері Бетпақдаланың ақбөкендерінен аласа, кішірек болып келеді және бұл топтар өзара араласқа түскен емес. XІX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қырым, Таврия, Казказ өңіріндегі киіктердің өрісі тарылып, жойыла бастаған. «Қазақстанда 20-жылдардың басында ақбөкендердің саны күрт түсіп кетті. 1917-18-жылғы қыстың жұты түз тағысының жүздеген мың басын шығынға ұшыратты. Сол кездегі жергілікті үкіметтің шешімімен, 1919 жылдан бастап Сарыарқада киік аулауға қатаң тыйым салынды. Бірақ одан көп өзгеріс бола қоймады, 1927-28-жылы болған жұттан кейін ақбөкендерге жер бетінен мүлде жойылып кету қаупі төнді», – деп жазады 1955 жылы зоолог Слудский. 1930-32-жылдардағы жүргізілген ұжымдастыру науқаны, даладағы киіктердің жауы ит-құс, шыбын-шіркей, соналардың азаюы ақбөкендердің өсуіне өте қолайлы жағдай туғызды. Далаларда жайылған халықтың малын ұжымдарға жинап, халық отырықшылық өмірге бейімделген тұста ақбөкендердің өрісі кеңіп, санын көбейтуге мүмкіндік алды. Сол жылдары ауа райы да жылынып, қысы жұмсақ болды. Табындары көбейген ақбөкендер 1941-45-жылғы Ұлы Отан соғысы кезінде еркін өмір сүрді. Бұл Қазақстандағы ақбөкендердің ең көбейген кезі болды. Содан бергі уақытта дала еркесі – ақбөкен адамдардың жауыздығынан бірнеше рет жаппай қырғынға ұшырады. Сарыарқада қазіргі жүрген ақбөкендер саны – 47-48 мың ғана. Ал осыдан жиырма жыл бұрын түзде жосыған киіктердің саны 1 миллион 400 мың болған екен. Үкiмет ақбөкендердi 2006 жылы «Қызыл кiтапқа» ендiрдi. Және сол жылы жан-жануарларды қорғау мақсатында бюджеттен 200 миллион қаржы бөлдi. Ал үстiмiздегi жылы бұл қаржыны 270 миллионға жеткiзiп отыр. Әрине бұл игi шаралар қолға кеш алынып отыр. Дегенмен «Ештен кеш жақсы» деген емес пе? Өсiмтал жануар күтiмi көп, қорғауы жақсы болса, санаулы жылдардан соң саны қайта көбейiп, әлi-ақ даламыздың сәнiн келтiрер.

Қазақстанда 70 -жыл¬дардың соң¬ында 1, 8 млн. бас ақбөкен бо묬ғаны бүгінде біреулерге сен¬гісіз көрінуі мүмкін. Теңіз кө¬лінен Бетпақдалаға дейінгі шетсіз-шексіз өлке аралығында еркін жайылған киіктің сол кездегі көптігі сонша, жолдар бойынан да, елді мекендер маң¬ы¬нан да аз кездеспейтін. Оның қа¬зақ¬¬¬стандық мөлшері әлемдегі осы жануардың 70 пайызын құ¬райтын еді. Одан кейін жылына 20-40 пайыз қысқарып, қазір тіпті 50 мыңға жетер-жетпес болып отыр.
Оның бұлайша жойылып кет¬уіне кезінде мүйізін кесіп алып, сату дүрмегінің дүмпуі әсер еткені белгілі. Он жылда олар¬дың саны тағы да 21 мыңға құлдырап, жер бетінен мүлдем ғайып болудың аз-ақ алдында қалды.
Бір ғажабы, киіктің жаппай қырылуына басқаларды былай қойғанда “Охотсоюзпром” дей¬тін ресми мекеменің үлесі де аз болмаған. Мәселен, 1991- 1999 жылдарда аталған мекеменің (арнайы квота бойынша аулау доғарылғанға шейін) 397 мың ақбөкенді атқандығы мәлім. Дегенмен, бұл дерек нақты бол¬мауы да мүмкін. Өйткені сол шақ¬та дұрыс бақылау, анық есеп жүргізілген жоқ. Демек “мүйіз тапсырудың” қызған шағында заңды аңшылардың өз бас пайдалары үшін есесін жібер¬ме¬гендері анық.
Арнайы мәліметке сүйенсек, Бетпақдаладағы ақбөкендер по¬пуля¬циясы жасырын аулау жаппай етек алғандықтан құрып бітуге шақ қалған. Бұдан үш-төрт жыл бұрын “Киік ІІ”, “Киік ІІІ” ғылыми жобасының не¬гізінде жүргізілген зерттеулер осыны айқын байқатты. Жез¬қаз¬ған аймағындағы 12 елді мекенде (бұлар кезінде киіктердің мигра¬циялық жолы болған жерлер ретінде таңдап алынды) бол¬ғанымызда бірнеше мото¬цикл¬ді браконьерлік топтың бар екені анықталды. 15-25 адамнан топталып, киік аулаған олардың әр¬қайсысы әр күн сайын 5-7 текені атып алып жүрген.
Осы орайда, ата-баба¬ла¬ры¬мыз¬дың аң аулауда жөн-жос¬ық¬сыз жайратып салуға жол бер¬ме¬ген¬дігі еске түседі. Ежелгі аң¬шы¬лар түз тағыларын шектен тыс азайтып алмау үшін ұтарлап қуу әдісін қолданған. Ол бойынша мінілген атқа бір-бір жүйрік қосақтаған төрт-бес адам жазық далаға шыққан соң, араларына 15-20 шақырымнан ашық дәліз қалдырып, шеңбер құра қор¬шайды. Сосын таң ала¬кеуімде бірінші аңшы екіншісіне, екін¬шісі үшіншісіне қарай киіктерді жосылта қуатын болған. Жүйрік жануарларға ілесе алмай ат бол¬дырғанда қосақтағысына ауыс¬қан олар киік қашан шаршап жы¬¬ғы묬¬ғанша қуған. Қашып құ¬ты¬луға шамасы жетпеген ақбө¬кен¬дер әбден қалжырағанда ама묬сыздан жантая кетеді екен. Сонда аңшылар асықпай қарап, тек еті қоңдыларын ғана іріктеп әке¬тіп отырған. Ал екі-үш сағат¬тан соң күш жинап, орын¬дарынан тұрған киіктер әдет¬тегіше жайылып жүре берген.
Айта кету керек, бүгінде ақ¬бө¬кендердің мүлдем жойылып кетпеуіне үміт бар. Мемлекеттік және үкіметтік емес, сонымен бірге халықаралық ұйымдардың бірлес¬кен бірқатар іс-шаралары арқасын¬да былтыр киік саны 49 мыңға жетті. Бір кездегі 2 миллионнан бар қалғаны осы ғана. Алайда, бұл көр¬сеткіш олардың сақталуына тол¬ық сенім туғызды алмайды. Неге десеңіз, ауа райының қола鬬сыз жағдайында түгел қырылып қалуы да кәдік. Сондық¬тан дала¬ның ғасырлар бойғы еркін еркесін қайта көбейту маңызды шараға айналуы керек. Егер шұғыл амал-әрекет қолданылмаса, оны сақтау үшін генетикалық клондауға мә¬ж¬бүр болуымыз мүмкін. Жағ¬даяттың осы¬ндай екені халық¬аралық таби¬ғатты қорғау одағының Банг¬кокта өткен үшінші кон¬гресінде де тал¬қыланды.
Өкінішке қарай, киіктің эко¬логиялық қызметін көпшілік біле бер¬мейді. Экожүйедегі ірі жануар ретінде қорек тізбегіндегі немесе энергия айналымындағы алғашқы реттік консумент болып табылуы (өсімдікті жеп, энергиясын бірінші алатын жануар) энергия айна¬лы¬мына, әсіресе, азот айналымына пайдалы әсер етіп, детрито¬фаг¬тардың дамуына қолайлы жағдай туғызады.
Ол – қазақ даласының ба¬й¬ыр¬ғы сәні әрі айрықша жара¬сымды тір¬шілік иесі. Халқымыздың небір ғибратты аңыз-әңгімелері, ақын¬дар¬дың өлең-жырлары ақбөкен сұлулығымен, киелігімен сабақ¬тас¬тырылатындығы аян. Заманында Қара теңізге дейінгі байтақ өлкені кезген киіктің бағзыдан төл өрбіте¬тін мекені – Орталық Қазақстан ай¬мағы. Қыс түсе Бетпақдаланы, Арысқұмды, Қарақұмды, Үстіртті паналап, жаз шыға Арқа төсін толтырып, көсіле жайылуы күні кеше-тін. Енді көзден бұл-бұл ұш¬қалы тұрғанда, соңғы тұяқтарын сақ¬тап қалуға барынша әрекет ету керек.....