Экономика | Ағылшын құқығындағы сот және процесс

Англиядағы парламенттің құрылуы, Ағылшын құқығының
қайнар көздері
Англияның тарихи дамуының жоғарыдағы ерекшеліктері оның құқық жүйесіне де ықпал етті. Ерте феодализм кезінде құқықтың ең бірінші қайнар кезі ежелгі әдеттер болатын. Ол әдеттерді адамдар жазып, әдеттердің жинақтары шыға бастады. Оларға Этельберттің, (600) Инэнің (690), Альфредтің (871-901) шындықтары және Кнуттың заңдары (1017) жатады. /1/
Ағылшын құқығының дамуына норман шапқыншылығының ықпал еткенін айткан жен. Вильгельм және оның ұрпақтары ежелгі ағылшын әдеттерін сақтаймыз және орындаймыз деп ант беретін. Эдуард Тәубешіл кезіндегі еріктердің бәрін сақтаймын деген анты жақсы мәлім. Бірақ айтқан сезін ұстады ма, жоқ па ол жағы белгісіз. Англияда әдеттердің бәрі жалпы құқықтық жүйеге жинақталып, "жалпы құқық" деген түсініктің негізі қаланған болатын. Жалпы құқықтың пайда болуына корольдердің мемлекетті бір орталыққа бағындыру саясаты да әсерін тигізді. Соның ішінде Генрих екінші жүргізген сот реформалары туралы айта кеткен орынды. Генрихтің реформалары жергілікті басқару мен сотты корольдің билігіне бағындырды. Корольдің көшпелі соттары істерді қарағанда, әдеітерді және жергілікті соттардың тәжірибесін қолданды. Осыған сүйене отырып, олар бүкіл мемлекеттің аудандары қолданатын жалпы нормаларды шығарды. Бұл нормаларда жергілікті әдет-ғұрыптар жүйеге келтірілген еді. Осы нормалар Вестминстер сотында және кешпелі соттың қызметінде қолданылды. Бұл нормалар кебіне ерікті феодаддарды және олардың жер иеленушілерін қорғайтын Ағылшынның жалпы құқығы осылай пайда болды. Сотпен ант берген адамдардың арасында кызмет бабының белінуі айқындадды. Сот құқық мәселелерді шешеді, ал ант берушілер фактілерді дәлелдейді және қарайды. Жалпы құқықтың екінші түсінігі бүкіл корольдіктің құқығы.
Сонымен, Вильгельм және оның Генрих деген баласы мен немересі бір жағынан-феодалдардың мүддесін қорғады. Ал екіншіден-жергілікті халықты феодалдардың заңсыздығынан қорғайтын жалпы құқық жүйесін енгізді. Олардың қызметкерлері құқық жағынан тәртіппен формалдық мәселелерге көп көңіл белді. Ал ағылшын-сакстерде мұндай әдет болмайтын. Жалпы құқықтың негізіне әсер тигізген қайнар көздерге ежелгі англо-сакстердің әдеттері, нормандардың әдет-ғұрыптары, король соттарының ең маңызды шешімдері, халықаралық сауда, жол жобалары(копес соттарында Асолданылатын әдеттер мен шіркеудің нормалары жатады. Бірақ Англияның католиктер орталығынан алыс орналасқаны "бұл нормалардың әсерін әлсіретті. Рим құқығы бүкіл Еуропа мемлекеттеріне өсерін тигізіп, рецепция деген жағдайды туғызса да, ағылшын құқығына ондай ықпал ете алмады. Сөйтіп, ағылшындар өз құқығының тазалығын сақтай алды. /1/
«Жалпы құқықтың" нормалары кебіне процессуалдық қарым-қаты-настарды реттейтін еді. Олар сот шешімдері туралы есеп арқылы пайда болды. XIII ғасырда жыл сайын соттар есеп беру тапсыратын. Олар айтыс-тартыстың бүктеме қағаздары деп аталды. 1535 жылдан бастап бұл есеп беру жылдық қағаз деп атала бастады. Жылдықтар шыққаннан кейін соттар өздерінің шешімдерін шығару барысында жылдықта жазылған сот шешімдеріне сүйенетін болды. Олар сол сот шешімдерін дәйек ретінде келтірді. Осылай сот прецеденттері пайда болды. Корольдің көшпелі соттары Вестминстерге қайтып келгенде жергілікті әдеттердің ең жақсыла-рын таңдап алатын. Жергілікті соттар шешімдерін шығарғанда осы жа-зылған шешімдерге заңға сүйенгендей сүйенетін. Жалпы құқықтың ең бірінші белгісі оның толықтығы. Сот қызметкері іс қозғаған адамға, сотқа келгенде "сіздің ісіңізді қарай алмаймыз, бұндай норма жоқ" деп айтпайтын еді. Ағылшын құқығының бірінші жалпы ережесі-қорғау бар жерде құқық бар. Қаралып жатқан іс бұрынғы тәжірибеде кездеспесе, соған ұқсас істі тауып, шешім шығаратын. Құқықтың осы нышаны оны өте оралымды, икемді ететін.
Жалпы құқық соттары өте консервативті және формалдық норма-ларды жиі қолданатын сот болатын. Ант берушілер заңмен және сот процесімен таныс болмағандықтан, сот рәсімдеріне өте мықты дайын-далу керек еді. /2/
Ал корольдің соттары істерді қарағанда корольдің өзінен шыққан бұйрықтарды қолданды. Ал корольдің бұйрығы ақыға берілетін. Сол бұйрықты іске асыруға міндетті адам-шериф. Оның айтқанын жауапты жақ орындамаса, істі сотқа беретін. Жауапты адам король бұйрығын орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылатын еді. Бүкіл жермен байланысты айтыс-тартыстарды сотта осындай жолмен қарады. Бұл сот рәсімдері өте күрделі және әдеттегідей қабылданатын әрі көп форма-лизм туғызатын. Лондонда тұрған адамдар бұл сот процесін жиі қолда-натын. Ал көшпелі соттарды көп уақыт күткен жағдайлар да кездесетін еді. Сондықтан, жалпы құқықпен қатар әділеттік құқығы пайда болды. Бұл құқық сауданың, капиталистік қарым-қатынастардың дамуына тікелей байланысты. Жалпы құқықты қолданатын соттарда талапкерлер өздерінің құқығын қорғай алмаған жағдайларда әділеттік іздеп, корольдің өзіне баратын болған. Король бұл істерді алдымен өзі қарап, соңында қарауға лорд-канцлерге тапсырма беретін. 1474 жылдан бастап лорд-канцлер озінің атынан шешімдер шығаратын болды. Бұл сотта іс қозғау ете қымбатқа түсетін еді. Ол корольдің күрделі бұйрығын алуды қажет етпейтін. Талапкер мәлімдеме жасап, істің негізгі сұрақтарын түсіндірсе, жетіп жатыр. Істі қарағанда ант берген адамдар қатыспайды және формалды рәсімдер қолданылмаған. Лорд-канцлер жергілікті заңдарды, жалпы құқықты, римдік және діни нормаларды қолданған жоқ. Ол тек қана әділеттік принциптерін қолданып, шешім шығаратын. /2/
Әділеттік соттың жеңілдігі, формализмдері жалпы сотпен салыстырғ-анда аз еді. Лорд-канцлер ант берушілерсіз істі қарайтын, оның рәсімдері жеңіл болатын. Лорд-канцлер, жоғары діни қызметкер талапкерді өзіне шакырып, ант бергізіп, оны дұрыстап тергейтін. Оның бірінші мақсаты-әділеттілікке қол жеткізу. Содан кейін ол мынадай істі қарау керек немесе қарамау керек деп бұйрық беретін. Сонымен процесс бітіп, жергілікті шерифтер бұл бұйрықты жүзге асыратын. Осы әділеттік құқықтың жаңа институттары жөне тәуелді жер ұстаушылар, жалпы құқық тек ерікті адамдардын істерін ғана қарайтын. Лорд-канцлердің шешімдері әділеттік соттар үшін прецедент болды.Осылай прецедент қолданатын екі сот пайда болды. Әділеттік құқық алдымен жалпы құқықтың қосымша бөлімі болып саналды. Жалпы құқықта бос қалған жерді, кемістікгі толтыру құқығы ғана бар еді. /3/

2.2. ХІУ Ағылшын парламентінің шығаратын статуттары
XV ғасырда осы екі соттың арасында қайшылық туды, әділеттік соттары жалпы құқық қолданатын соттардың қызметіне араласа бастады да, ХУІ-ХУІІ ғасырларда олардың арасында ашық шиеленіс туындады. Бұл шиеленісті Бірінші Яков әділеттік сот пайдасына шешкен еді. Әділеттік сотын король жақтады, "жалпы құқық" қолданатын соттарын парламент жақтады. Сонымен, XVII ғасырдан бастап әділеттік соттар өзіне "жалпы құқық" қолданатын соттарды бағындырды. Сот прецеденті жалпы құқықтың және әділеттік құқықтың негізін қалады. Бірақ бұл құқықтың қайнар көзінен басқа корольдің, соңынан, парламенттің шығарған статуттары пайда болды. Олар Хартия, ассиздер, ордонанстар деп аталатын. XIII ғасырда парламент пайда болғаннан кейін бл құқықтың қайнар көздері жылдам дами бастады. Парламент шығарған актілер статут, ал корольдің заңдары ордонанс деп аталды. Парламент алған актілердің заңдылығын бірде бір сот талқылауға сала алмайтын. Парламенттің актілері алынған қаланың немесе басқа жердің атымен белгіленетін еді. Мысалы: 1234 жылғы Мертон статуты немесе 1267 жылғы Мальборо статуты. Бірақ парламент езің мәжілістерін тек Вест-минстерде ғана еткізетін болғасын, бүндай әдісті қолданбайтын болды. XIII ғасырдан бастап бес ғасыр бойында мынандай әдіс қана пайдала-нылып келді. Бір парламенттің сессиясы алған заңдардың бәрі тарау бо-лып белгіленді және сессия шақырған корольдің атымен, оның қанша жыл мемлекетті басқарып тұрғаны жылмен белгіленетін болды. Мыса-лы, Виктория корольдігінің 30 жыл патшалық құрғаны, 39-тарауда керсетілген. Корольдердің жарлықтарын құпия Кеңес алдымен қарайтын. Бірақ кебіне корольдің министрлері заңның жобасын дайындайды да, король бірнеше кеңесшілерін шақырып, олардың біреуі сол заңның жобасын айтып береді. Тек содан кейін король Кеңестің хаттамасына оны кіргізуге келісгмін береді. Бұл рәсім министрлердің ықпалын күшейтті. /4/
Жеке меншік құқығы. Жеке меншіктердің арасында ең бірінші орында жердің жеке меншігі тұратын. Жеке меншіктің мынадай түрлері болды: шарттар, мұрагерлік, сыйлық, иеліктің ескілігі. Жердің жоғарғы иесі бо-лып король саналды. Лордтар жерді корольден, ал олардың вассалдары лордтардан алатын. Жерлер ерікті және тәуелді жерлерге белінді. Ерікті жерлерге жердің мынандай үш түрі жататын, олар: сыйланған жерлер, қорықтағы жерлер және шарт қойылған жерлер. Жерге байланысты тар-тыстардың арасында ең жиі кездесетіні - біреудің жерін басып алу еді.
XIV ғасырда ағылшын құқығында басқа мемлекеттерде кездеспейтін "сенімді жеке меншік" деген пайда болды. Бұл құқықты әділеттік соттар қорғайтын. Бұл құқықтың негізі құрайтын мынандай істер: жердің жеке меншігі ңемесе заттың жеке меншігі өзінің жерін немесе затын басқа адамға иеленуге және басқаруға шарт бойынша мұны алған адам зат иесінің мүддесін қорғап, істі дұрыс жүргізуі керек. Ол өзінің міндеттерін орындамаса немесе дұрыс орындамаса, заттың иесі- канцлер сотында өзінің құқығын қорғай алады. Бұл институтты шіркеу, рыцарлар жорыққа жүрерде қолданатын және отбасында да жиі пайдаланатын. Бірақ сеніп тапсырылған жеке меншікті басқарған адам да сотта өзінің құқығын қорғай алатын. /5/
Ағылшын құқығында жерді кепілге беру жиі кездеседі. Қарыздар адам қарыз берушіге акшасын төлей алмаған жағдайларда, жерін кепілге беретін. Бірақ, акша тауып, қарызын төлесе, ол жерін қайтып алуға құқылы. Жерге байланысты шарттар өте күрделі және шиеленісті бола-тын. Оларды бекіту үшін кептеген құжаттар толтырып, оларды сотта бекіту керек еді. /5/
Міндеттілік құқығы. Міндеттемелер екі түрлі бодды: олар шарттан немесе зиян келтіруден туындайтын. Шарттар екіге бөлінеді: формалдық рәсімдегі болмайтын жай шарттар және формалдық, процедуралары өте күрделі шарттар. Жалпы құқық формалдық міндеттемелерді ғана қорғайтын. Ал әділеттік құқығы кей жағдайларда жай міндеттемелерді де қорғайтын. Мысалы, құжаттар жоғалса немесе шартты орындай алмайтын себептер болса. /6/
Құқықты бұзудан туындайтын міндеттемелер. Корольдің енгізген тәртібін бұзғанда немесе бір жақ зорлық істерді қолданғанда осындай міндеттемелер пайда болатын. Келтірілген зиян зорлыққа қатысты бол-маған жағдайда мұндай міндеттемелер туындаған жоқ. XIII ғасырдан бастап Вестминстер статуты міндеттемелер барлық құқықты бұзудан шығады деп санайтын болды.
Жұмысшыларды жалдау шарттары. 1348-349 жылдардағы оба эпиде-миясы салдарынан жұмысшылардың саны күрт азайып кетті, сондықтан олардың қызмет істейтін уақыты кеміп, алатын жалақысы көбейді. Бірақ олардың еңбегін қанау жолымен пайдалану үшін бірнеше статутар қабылданды. Ол статуттар бойынша жұмысшылар эпидемия басталмаған кезде төленген ақыға қызмет істеуге тиісті болды. Ал олар бұған көнбесе қылмыстық жауапкершілікке тартылатын еді. /7/
Неке-құқығы. Некелік қарым-қатынастарды шіркеу нормалары бекітетін. Бірақ жұбайлардың мүліктік қарым-қатынастарын жалпы құқық бекітетін. Некеде тұрған әйелдің күйеуінің келісімі болмаса, шарт жасау, сыйлық алуға және мүлік басқаруға күқығы жоқ еді. Ерлі-зайып-тының опасыздығы қылмыс деп саналатын. Ол үшін екі жақ та жауап-кершілікке тартылатын. Некесіз туған балалардың құқығы болған жоқ, оларды асырап алуға тыйым салынды. Бұл норма 1236 жылғы Мертон статутында жазылды. Неке-бұрын некеде тұрмаған екі адамның одағы. Жақын туысқандармен неке қиюға болмайды. /7/
Қылмыстық құқық. Феодалдық қарым-қатынастар құрыла бастаған-да"қылмыстык құқық ежелгі ағылшын-сакстердің әдет-ғүрпынан шыға-тын. Қылмыс қорольге зиян алып келген іс деп түсіндірілетін. Қылмыс қорольге, басқа жеке адамдарға зиян келтірді ме, жоқ па оның үлкен айырмашылығы жоқ, ол бәрібір корольге қарсы істелген іс. Жазаға кесілетін принципі - талион: көзге көз, тіске тіс дегендей. Одан басқа кек алу, айыппұл төлеу түрлері болған.
XII ғасырдан бастап қылмыстардың бәрі корольге және жеке адам-дарға қарсы істелген қылмыстар ден екіге бөліне бастады. Корольге қар-сы істелген қылмыстардың бәрі ауыр қылмыстарға жатады және олар-дың жазалары өте ауыр. Ауыр қылмыстарға шіркеуге кейбір жеке адам-дарға және жеке меншікке қарсы істелген қылмыстар да жатқызылған.
Ағылшын құқығы бойынша қылмыстардың жасырын немесе абайсыз істелгенінің арасында айырмашылық бар. Адамды өлтіру мен адамды тонау қылмыстарының қандай түрде болғанына зор мән берілген. Бірақ емірде қылмыстық жауапкершілік кінәсіз де болатын/7/
XII ғасырда "фелония" деген түсінік пайда болды. Ол біріншіден лор-дқа опасыздық істеу дегенді білдіреді. Бұл қылмыс істеген адам өзінің лен деген жерін жоғалтатын. Одан кейін ауыр қылмыстарды фелония деп атайтын болды: адам өлтіру, өртеу, тонау, ұрлық, әйелді зорлау, т. б. Фелония істеген адам өлім жазасына кесілетін.....