Тарих | XV-XVII ғасырдағы Қазақ халқының жағдайы

XVII ғасырдың екінші жартысында күштердің ара салмағы өзгеріп, жоңғар тайпалары басымдық ала бастайды. 1635 жылы бытыраңқы ойрат тайпалары қосылып, бірыңғай жауынгерлік - әскери сипаттағы Жоңғар мемлекетін құрды. Қазақтар сияқты, ойраттар да көшпелі, мал шаруашылығымен айналысты. Әскри күш жағынан алғанда Жоңғар мемлекеті қуатты, мықты болды. Кейін ол соғыс кезінде 100 мың әскер шығара алатын жағдайға жетті. Ондай мемлекеттер ол кезде сирек кездесетін. Сөйтіп, бұдан былай қазақтарға өздері сияқты көшпелі қауымдар емес, ұлан-байтақ жерді алып жатқан айтарлықтай ұйымдасқан саяси күш қарсы тұратын болды.
Қазақ халқының Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық соғысындағы алғашқы бетбұрыс оқиға – Орбұлақ шайқасы. Бұл соғыс 1643 жылдың жазында қазақ қолын басқарған Жәңгір сұлтан мен жоңғар қолын басқарған Батыр қонтайшы арасында өтті. Ол жайлы мәліметті алғаш айтқан- тарихшы И.Э.Фишер. Тау қойнауында өткен шайқас туралы тұңғыш деректі жазып қалдырушы- Тобыл әскер-басшысы Р.С. Курагин, ал оған бұл соғыс жайында мәліметті берушілер Тобылда қызмет еткен, ресейдің Жоңғарияға барған елшілері Г. Ильин мен К. Кучелев. Олардың 1644 жылғы хабарламасында: «Біз барғанда қонтайшы ұлысында болған жоқ....50 мың әскермен Қазақ ордасының Жәңгір сұлтанмен, Жалаңтөспен және Алатау қырғыздарымен соғысуға кеткен екен»,- деп жазылған. Есім ханның ұлы Жәңгір шығыстан төнген жойқын қатерді көзімен көріп, қазақ руларын біріктіруге, басқыншыларға бірлесе тойтарыс беруге ұмтылды. Бұхара әміршісі , алшын батыры Жалаңтөс бахадүрге хабарласып, көмек сұрады. Солжан тайпаларымен одақ құрған батыр қонтайшы Жәңгірдің қазақтарды біріктіру жоспарын жүзеге асырмау мақсатында 50 мың қолмен жедел жорыққа шықты. Жолшыбай жоңғар шептері Алай және Тоқмақ қырғыздарының аумағын, бірсыпыра қазақ ауылдарын шапқыншылыққа ұшыратып, 10 мың адамды тұтқындағаны туралы хан ордасы – Түркістанға хабар жетті. Жәңгір шұғыл әрі батыл шешім қабылдап, қазақ жеріне ішкерілеген жоңғарлардың жолын кесу үшін білтелі мылтықпен қаруланған 600 сарбазбен қарсы аттанды. Әлемдік соғыс өнерінің жылнамасына енуге лайық орбұлақ шайқасында Жәңгір мылтқпен қаруланған 300 адамды тау ішіндегі тар өзекке ор қазып бекінуге, ал екінші жартысын жоңғарлар тар өзектегі орға жеткенше таудың арғы бетіне жасырына тұруға бұйырды. Оның ойлағаны айнымай келіп, Батыр қонтайшы қаймықпай қорғанған ор-бекініске шабуыл жасайды, сол сәтте Жәңгір жауға ту сыртынан лап қойып, білтелі мылтықтардан оқ жаудырады. Осы кезде Самарқандтан алшын Жалаңтөс бахадүр 20 мың қолмен көмекке келіп, 10 мыңнан аса адамынан айырылып, күйрей жеңілген жоңғарлар кейін шегінеді. Ұлы жеңіске арғын Ағынтай, Қомпай, найман Көксерек, Бөдес, Шапырашты Қарасай, төтрқара Жиембет жырау, қаңлы Сарбұқа, суан Елтінді, дулат Жақсығұл т.б. батырлар үлес қосқан. Бұл ұрыс қазақ қолбасшыларының сртатегиялық та, тактикалық та қабілетті болғанын, жауды алдын-ала зерттеп, барлап барып соғысқанын көрсетті. Соның арқасында аз күшпен өзінен әлдеқалай көп әскерге тойтарыс беріп қана қоймай, оның 10 мыңнан аса әскерін жойып жіберген. Бұл Еуразия кеңістігіндегі жас мемлекет – Қазақ хандығының тәуелсіздігіне төнген қауіп- қатерді бірнеше жылға кейін шегерген жеңіс еді. Отандық тарихнамада Орбұлақ шайқасы өз орнымен ерекшеленеді. 1993 жылы 3 шілдеде Алматы облысы, Панфилов ауданындағы Белжайлау алабында ұлы жеңістің 350 жылдығына арналған той өткізілді. Ұрыс болған жердің атауы Орбұлақ, ал оқыға Орбұлақ шайқасы деп аталып, гранит тастан белгі қойылды.
1646 жылы Батыр қонтайшы мұқият әзірленіп, қазақ даласына жаңа жорыққа шықты. Бұл жолы жоңғарлар жеңіске жетеді. 1647 жылы қазақтар мен қалмақтар өзара бітімге келіп, арада жыл бейбітшілік орнайды. 1643-1647 жылдардағы қазақтар мен ойраттардың арасындағы соғыстың қазақ халқының саяси санасын оятуда маңызы зор болды. Сырқы жауларға қарсы ұзаққа созылатын соғыстарда халықтың басын біріктіре білу, әскерді дұрыс ұйымдастыру, оларды бір орталыққа бағындару, Отанды жанқиярлықпен қорғау керектігін, қажетті одақтастарды таңдай білу қажеттігін дәлелдеп берді. Соның арқасында ғана қазақ елінің бостандығы мен тәуелсіздігін қорғай алатындықтарына көздерін жеткізді.
Бірақ бұл тыныштық ұзаққа бармады. Жоңғарлар Оңтүстік Қазақстандағы маңызды сауда жолдары өтетін және қолөнер мен сауда дамыған ірі орталықтарды басып алғысы келеді. Сондықтан 1698 жылдан бастап қазақтар мен жоңғарлардың арасындағы қарулы шайқастар қайта басталады. 1710 жылы ойраттар шабуылды бастайды. Тәуке хан Қарақұмда үш жүздің басы қосылған бүкілқазақтық құрылтайды шақырады. Негізгі мәселе ойраттарға төтеп беру болады. Жоңғарлармен алғашқы кездесу Ұлытау өңірінде Сарыкеңгір өзенінің жағасында сарайлы деген жерде болды. Жекпе- жекке екі жақтан да қас батырлар шықты. Бөгенбай батыр ойрат ноянын өлтіреді. Қалмақтар абыржып, қазақтар жауына қарай лап қояды. Кескілескен қырғын соғыста қазақтар көптен күткен ұлы жеңіске жетеді. Осы 1710-1711 жылдардағы соғыстар қалмақтарды жеңіп, бұрынғы айырылып қалған қоныстарын қайтарып қана қоймай, жоңғарларды өз жерлеріне қуып кіріп, көптеген тұтқындары мен малдарын айдап келді. Бұл жеңіс қазақтарды рухтандырып, еңсесін көтеріп тастаған еді.
Ресей патшасы Бірінші Петр өзінің шығыстағы жаулап алған жерлерін қауіпсіздендіру үшін қуаты өсіп келе жатқан Жоңғарларды қазақтарға қарсы айдап салу саясатын жүргізді. Оның ойы- жоңғарлар мен қазақтар бірімен-бірі соғысып, әбден әлсіреген кезде екеуін де оңай қартып алу.
Оңтүстік – шығыстағы үлкен империя – Қытай да Ресей пиғылындай мақсат көздеген. Қытайлардың ол кезде жоңғарлармен ара қатынасы онша тәуір болмайтын. Бірақ 1722 жылы Қытай боғдыханы Канси қайтыс болады. Жоңғарлар жаңа боғдыхан болған Юнчжэнмен тіл табысып, өзара келісімге келеді. Осылайша, екі империя да Жоңғар хандығына қауіп төндірмейтінін мәлімдейді.
1723 жылы қазақ елі әйгілі «ақ мешін» жұтына тап болады. Сол жылы Жоңғар ханы Цеван- Рабдан баласы Шона - Добаны басқартып, алпыс бес мың әскерін бірнеше зеңбірекпен Қазақстан және Орта Азия жаулап алуға аттандырады. Қазақтар ауыр жұттан кейін есін жиып, жазғы жайлауға шығуға дайындалып, шабуылды күтпей, қаннен қаперсіз жатқан. Сол кезде жоңғарлар тағы да соққы береді. Бұл ғаалмат апат «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деген атпен мәңгілікке халықтың есінде қалады. Жаудан қашып құтылған жұтттың көп уақыт жүріске аяқтары шыдамай, жалаң аяқ аяғы ағарғанша шұбырған халық Сыр боындағы Алқакөл деген көлге жетіп, «уһ» деп ес жинап, дем аламыз ба деп сұлап құлаған. Әбден арып – шаршап келген халықтың құлағаннан қайта тұрмай, халық қатты күйзеліп, қайғы-қасіретке ұшырайды. Сол кезде адамның естігенде сай-сүйегін сырқырататын «Елім-ай» әніні дүниеге келген.
1727 жылы қазақ халқы бар күшін жинап, өзінің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін ерлік күреске жаппай аттанады. Қазақ жасақтары мен жоңғар әскерлерінің арасында үлкен шайқас 1927 жылы Торғай даласының оңтүстік- шығыс жағында Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде болады. Бұл бірнеше жылдар бойы сақталған ыза мен кектің буырқанып сыртқа шыққан кезі еді. Бірнеше күнге созылған қиян- кесті соғыста жоңғарлар жоңғарлар ондаған мың адамдарынан айырылып, ойсырай жеңілді. Сол ұлан – асыр ұрыс болған жерді халық кейін «Қалмақ қырылған» деп атап кетті.
Жоңғарлар мен қазақтар арсындағы соғыста өзгеше орын алатын қанды шайқас – 1729 жылдың көктемінде Балқаш көлінің оңтүстік – шығысына қарай Итішпес көлінің маңында болған Аңырақай ұрысы. Атақты Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Шақшақ Жәнібек, Малайсары сияқты батырлардың басшылығымен қазақ жасақтары бұл жолы да күйрете соққы берді. Сан мың қалмақ қырылып, жараланған, әлі жандары шықпаған тірілерінің күңіренген, аңыраған дауысы бірнеше күнге дейін алысқа жетіп жатқандықтан бұл жерді содан бері « Аңырақай» атапты.
Осы тұста Тәукенің баласы Үлкен Орданың басында отырған Болат қайтыс болып, оның орнын Орта жүзден Сәмеке, Кіші жүзден Әбілқайыр аламыз деп дәмеленді. Бірақ көпшіліктің қалағаны Болат ханның ұлы Әбілмәмбет болды.
Аңырақайдағы шайқаста жеңіліске ұшырағанына қарамастан Жоңғар мемлекеті Қазақ хандығына қатерлі қауіпті одан әрі жалғастыра берді. Олар 1734 жылы қазақ жеріне өзінің екінші жорығын жасады. Жауға қарсы тұра алмайтын болғанлықтан Орта жүз 1735 жылы Ресейдің қол астына өтуге тілек білдірді. Ойраттардың жойқын шабуылы оңтүстіктегі қазақтар үшін өте ауыр тиді. Өйткені Ұлы жүз қаһарлы жауға қарсы тұра алмаған еді. Ойраттар бар күш қуатын топтастырып алып, 1740 жылы күзде Орта жүз жеріне басып кіреді. Бұл жолы олар қуатты қарсылыққа тап болып, қазақ жасақтары оларға ойланбаған жерден соққы береді. Осында қыстап шыққан 30 мың ойрат қолы 1741 жылы ақпанда қазақ ауылдарына қайтадан шабуыл жасады. Ұрысты үдете отырып батысқа қарай ілгері жылжиды, сөйтіп Тобыл мен Есілге дейін барады. Жаздағы шайқастардың бірінде сұлтан Абылай өзінің жақын серіктерімен бірге қапылыста қолға түседі. Оларды қарулы күшпен босату әрекетіне Барақ сұлтан басшылық етеді. Бірақ күш тең емес еді, ол жеңіліске ұшырайды, тұтқындарды Жоңғарияға айдайды. Бітім жасасу және тұтқындарды босату үшін келіссөз жүргізу үшін қазақ елшілігі жіберіледі. Келіссөз табысты аяқталып, Абылай тұтқынан босатылады.
Көршілерінде болып жатқан оқиғаларға мұқият зер салып отырған Манчжуриялық Цин әулетінің Қытайдағы билеуші тобы 1755 жылы ерте көктемде Жоңғарияға орасан зор армиясын жібереді, жазға қарай ол оны жаулауын аяқтайды, билеушісі Дуатты қолға түсіреді де Пекинге алып келеді. Осыдан кейін Жоңғария бір- біріне бағынбайтын әрі өшпенді, басында өздерінің жеке билеушілері бар ұлысқа бөлініп кетті. Азия құрлығындағы бір кезде орталықтанған қуатты мемлекет іс жүзінде осылай өмір сүруін тоқтатты.....