Экономика | Бухгалтерлік есеп қаржылық бақылаудың ақпарат көзі

І.БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП – ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ АҚПАРАТ КӨЗІ.

Пайдаланушылар

Ішкі пайдаланушылар Сыртқы пайдаланушылар

Кәсіпорын менеджерлері; Меншік иелері, акционерлер; Директорлар кеңесі; Кәсіпорынның жоғары басқарушы тұлғасы; Негізгі бөлімшелердің жетекшілері; Мастерлер. Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар: - нақты немесе әлуетті инвесторлар; - нақты немесе әлеутті кредиторлар. Жанама қардылық мүддесі бар пайдаланушылар: - салық органдары; - мемлекеттік бақылаушы органдар; - басқа да топтар

1-сурет. Бухгалтерлік ақпараттарды пайдаланушылар

Салық органдары салықтың төленуінің және аударылуының дұрыстығын бақылайды. Әрбір салық бойынша заңға сәйкес салық декларациясын жасау немесе есеп айырысу және өте күрделі қаржылық есеп беру талап етіледі.
Демек, бухгалтерлік есеп ақпараты және банктің қаржылық есебі, банктің қаржылық тұрақтылығына және пайдалылығына мүдделі тұлғалар және мекемелер үшін өте маңызды. Мұндай жағдайда, бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға жататындар:
- мемлекеттік реттеуші және бақылаушы органдар, әсіресе бірінші кезекте Ұлттық банк;
- банк иелері немесе акционерлер;
- банк директорлары, жетекшілері және қызметкерлері;
- банк клиенттері.
Банк қаржылық есептілікті мемлекеттік реттеуші органдарға ұсынады, оларға Ұлттық банк, Мемлекеттік салық инспекциясы, Мемлекеттік салық полициясы, Қаржы министрлігі жатады.
Акционерлер немесе банк иелеріне банктің қаражатты қалай тартып, оларды қалай пайдаланып жатқаны және салынған қаражаттан қандай нәтиже


Банк қаржылық есептілікті мемлекеттік реттеуші органдарға ұсынады, оларға Ұлттық Банк, Мемлекеттік салық полициясы, Қаржы министрлігі жатады.
Акционерлер немесе банк иелеріне банктің қаражатты қалай тартып, оларды қалай пайдаланып жатқаны және салынған қаражаттан қандай нәтиже күтуге болатындығын түсіну үшін қаржылық есеп ақпараттары өте қажет.
Директорлар үшін, яғни банк әкімшілігі үшін күнделікті банк активтерін, міндеттемелерін, табыстарын, шығыстарын және капитал көлемін біліп отыру қажет.
Банк клиенттері үшін оның қаржылық міндеттемелерінің орындауы, сонымен қатар клиенттерге оның бірінші талабы бойынша қаражат беру мүмкіндігін білу маңызды. Төлемқабілеттілік – банк активтерінің банк пассивтеріне қатысты артықшылығы және капиталдың жеткіліктілігі. Қаржылық есеп көрсеткішінің нашарлауы жағдайында клиенттер өздерінің қаражаттарын айтарлықтай сенімді қаржы мекемелеріне аударуы мүмкін. Демек, қазіргі бухгалтер шоттарды жүргізумен ғана айналысып қоймайды, сонымен қатар жоспарлау және шешім қабылдау, бақылау және жетекшілердің көңілін аудару, бағалау, қызметке қадағалау және аудит сияқты кең көлемдегі қызметтермен айналысады. Ол есеп ақпаратын пайдаланушының ішкі және сыртқы тұтынушы екеніне қарамастан барлық қажетін қанағаттандыруға міндетті. Сонымен, бухгалтерлік есеп – бұл өзіндік мақсат емес. Бухгалтерлік есеп – бұл белгілі бір субъект жөніндегі қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді жүзеге асыратын жүйе болып табылады. Бұл ақпарат пайдаланушыға фирманың шаруашылық қызметін жүзеге асыруда шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың балама жолдарын талдауда негізгі шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі, ысыраптар мен ұрлануды ғана анықтап қоймай, банк мүлкін түгендеу жолымен жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты – ресурстар бойынша және олардың тиімді пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді дайындауда бухгалтер ақпараттың кімге арналғанын ескенруі керек. Ақпарат алдыңғы болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл атқарады. Шешімді жеке дара адам қабылдау сирек кездеседі. Бір шешімнің нәтижесі туралы ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс кері байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып, жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына стандарттар, нормалар және нормативтер ресурстардың тиімді пайдалануына бақылау жасау, әр түрлі кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және пайдалану жолдарын анықтауға болады.




ІІ. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ЕСЕБІ
Есеп – қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді. Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өңделіп берілетін есеп ақпараттарының барлық түрін қамтиды. Қаржылық есеп банктің ішіндегі басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық, есеп беруді банктің өзінің әкімшіліктері пайдаланады. Олардың мазмұны олардың мақсатына және есеп талап еткен әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер құндық бағасымен жасалады және банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл мәліметтерді кітапқа енгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер қолданылады. Банкішілік екіжақты жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті емес. Ақпарат банк бөлімшелерінде жинақталады, және тек құндық бағада ғана емес, әр түрлі өлшем бірліктерінде бейнеленуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің қажеттілігіне пайдалану үшін әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана жинақталмауы керек. Мұндай жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және іздестіру жүйесінде үлкен қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өндірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұйымға түсетін немесе шығатын қаржы құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін, өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Мысал:
Өндіріс циклында келесідей кезеңділік бар: алу - өндіру – сату – жеткізу – пайда. Әрбір циклдың өтуі бизнесті өткізілген пайда сомасына арттырады. Несиеге сату немесе сатып алу тиімділігі алудың немесе төлеудің кешіктірілуі болып табылады. Пайданың нақты өткізілуі тек толық төленген және тиесілі ақшаны қолма – қол алған кезде жүзеге асады.
Бұл сияқты іскер операциялар кең көлемде болатындықтан, мәмілелерді басқару жүйесін құру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық келісімдерді тізімге алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат көзі болып табылатын компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметтің нәтижесін өлшеуге негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несеиге сату, басқару жүйесін белгілі бір уақыт шеңберінде толық инкассациядан өтуін қамтамасыз етуге мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор болатын жекелеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз бере алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді. Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу – стау – пайда. Бұл ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Басқару және қаржылық есеп арасындағы айырмашылықтарды қарастырайық. Салыстыру, ең алдымен біріншіден, негізгі ақпарат пайдаланушыларға, екіншіден, есеп жүйесінің түріне, үшіншіден, таңдау еркіндігіне, төртіншіден, пайдаланылған өлшемдерге, бесіншіден, талдаудың негізгі объектісіне, алтыгшыдан, есеп берудің тұрақтылығына, жетінщіден, алынған ақпараттардың сенімділік дәрежесіне негізделген.
Қаржылық есеп қаржылық ақпараттарды беруді жазуды, бағалауды реттеуші далпы қабылданған стандартқа және принциптерге негізделген. Қабылданған принципі бұрын кредиторлар мүддесін қорғауға және алынған ақпараттарға сенімділікті қамтамасыз етуге қажетті есептің жалпы есептің принциптеріне, бухгалтердің таңдауын есепті мерзімнің әдістері мен тәсілдерінің соңғы күнімен шектейді. Басқару есебі тиімді ақпарат беруге тиісті қолданатын әдістер және амалдармен ғана шектеледі. Бухгалтер әрбір жекелеген жағдайда алушыға қандай ақпараттардың пайдалы екенін анықтап алып, содан кейін ғана керек әдістер мен амалдарды таңдауы қажет. Қандай жағдайда да анық қорытындыға келу үшін қалыптасқан жағдайда ең нақты болып табылатын әдісті таңдауы керек. Ақпарат ішкі пайдалануға ғана арналғандықтан, бухгалтер шаруашылық өмір фактісін жазуда қандай да бір анықталған нормадан ауытқымауға міндетті емес.
Қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үдерісі туралы ақпарат беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақтырақ айтсақ шаруашылық операциясы жүргізілген нақты «тарихи» теңгемен өлшенеді. Алайда банк бухгалтерлері нақты осы теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды, берілген жағдайға жарайтын басқа да кез келген өлшемдерді қолдана алады. Басшылықтардың көп шешімі, болжанған «келешек» пайдаланылатын есеп айырысуға негізделеді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап етеді, ағымдық мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің болашақта бағаланар болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін таңдаудағы, басқару есебінде есеп беруде және талдауда барлық қызметтердің негізіне жататын жалпы өлшем осы жағдай үшін өлшегіштің пайдалылығы болып табылады.
Қаржылық есеп банктің барлық операцияларын сомалайды. Басқару есебіне әдетте әр түрлі бөлімшелер қызметтерінің немесе олардың қандай да бір жақтары енеді. Еесп беру бөлімшелер пайдаланатын қаражат есебі сияқты барлық бөлімдердің табысы мен шығысының талдауын қамтуы мүмкін.
Есеп беруді жасаудың жиілігі – сыртқы пайдаланушылар үшін дайындалған қаржылық есеп беру тұрақты ұсынылады. Бірдей уақыт аралығында мерзімдік есеп беру қаржылық есептің негізгі принципі. Басқару есебінде есеп беру ай сайын, тоқсан сайын немесе жыл сайын тұрақты дайындалуы мүмкін, күнделікті есеп беру міндет емес, ең бастысы оны алушыға пайдалы болуы және оған қажет уақытта берілуі.
Сонымен қатар қаржылық есеп беруде қамтылған қаржылық ақпарат тұтынушы пайдалану үшін тұжырымдалған нақты мәліметтерді қамтиды. Бұл ақпарат болып кеткен операцияларды бейнелейді, сол себептен ол объективтік сипатта болып, тексерілуге жатады. Басқару есебі ішкі операцияларды жоспарлауға және бақылауға арналған. Басқару шешімін қабылдау бұл үлкен дәрежеде келешекке бағытталған қызмет. Өткен мерзімдегі операциялар, беталысты анықтау үшін қаншалықты тиімді болса да, әдетте жоспарлауға маңызы жоқ және оларды келешектегі болжалды жағдайларды субъективті бағалаумен өзгерту керек.
Салыстырмалы аймақтар қаржылық есептен басқару есебіне көшуге көмектесуі керек, көп жағдайда оның мәліметтері банктің пайдалылығына әсер етеді және тек дирекцияға арналады. Мұндай ақпараттар жылыстауы (утечка) нарықта жағымсыз сипаттағы бәсекелестікке әкелуі мүмкін. Сөйтіп, қаржылық есеп банк операцияның нәтижесін толық және нақты ашу мен түсіндіруге баса назар аударса, ал басқару есебі басқарушыларға өздерінің мақсаттарына жетуге көмектеседі; біріншісі – ашық, екіншісі – жабық сипатта болады. Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі, ысыраптар мен ұрлануды ғана анықтап қоймай, банк мүлкін түгендеу жолымен жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты – ресурстар бойынша және олардың тиімді пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді дайындауда бухгалтер ақпараттың кімге арналғанын ескенруі керек. Ақпарат алдыңғы болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл атқарады. Шешімді жеке дара адам қабылдау сирек кездеседі. Бір шешімнің нәтижесі туралы ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс кері байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып, жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына стандарттар, нормалар және нормативтер ресурстардың тиімді пайдалануына бақылау жасау, әр түрлі кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және пайдалану жолдарын анықтауға болады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі, ысыраптар мен ұрлануды ғана анықтап қоймай, банк мүлкін түгендеу жолымен жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты – ресурстар бойынша және олардың тиімді пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді дайындауда бухгалтер ақпараттың кімге арналғанын ескенруі керек. Ақпарат алдыңғы болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл атқарады. Шешімді жеке дара адам қабылдау сирек кездеседі. Бір шешімнің нәтижесі туралы ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс кері байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып, жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына стандарттар, нормалар және нормативтер ресурстардың тиімді пайдалануына бақылау жасау, әр түрлі кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және пайдалану жолдарын анықтауға болады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі, ысыраптар мен ұрлануды ғана анықтап қоймай, банк мүлкін түгендеу жолымен жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты – ресурстар бойынша және олардың тиімді пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық – қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы адамдар арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Қаржылық – шаруашылық қызметін ол туралы мәліметтерді, келешекте пайдалану үшін тіркеу жолымен өлшейді, қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін оларды өңдейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау үшін пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет, бухгалтерлік есеп жүйесіне кіруді білдіреді, ал шешім қабылдаушы тұлғалар үшін пайдалы ақпарат одан шығу жолы болып табылады.....