Информатика | Білім базасын сапалы түрде құру мәселелері

Сараптау жүйесінің түсінігі.

Сараптау жүйелерінің пайда болуының алғы шарттары өткен ғасырдың 70 жылдарын қамтиды. Бұл уақыт кезеңінде мәліметтер базасымен қатар білім базаларын қолдану мәселесі пайда болды. Яғни білімді ұсыну бойыншы бір қатар модель түрлері құрылады. Мысалы Нью Эл және Саймон атты ғалымдар білімді ұсынудың продукциондық моделін, ал 75 жылы Минский білімнің фрэймдық моделін ұсынды. Сонымен қатар логикалық есептеулер үшін бір қатар сараптау жүйелері құрылды. Жалпы сараптау жүйелерінің бірнеше анықтамалары бар:
1.Сараптау жүйесі белгілі бір қолдану саласы мәселесін шешу барысындағы мамандардың іс-қимылын модельдеуге және имитациялауға арналған интелектуалды есептеу жүйесі.
2.Сараптау жүйесі кез-келген қолдану саласында пайда болған мәселені сарапшы маман жүзеге асырғандай етіп орындайтын жасанды интелектуалды есептеу жүйесі.
3.Сараптау жүйесі сарапшы мүмкіндіктерін компьютер мүмкіндіктерімен біріктіретін жүйе.
4.Сараптау жүйесі өте күрделі программалық кешен, себебі мұнда қолдану салаларының мамандарының барлық білімдері қамтылған және олар тәжірибиеде басқа деңгейдегі пайдаланушыға таратылады.


Сараптау жүйелерін тұрғызуға қатысатын мамандар.

1.Пайдаланушы. Сараптау жүйелері мен жұмыс жасайтын қолдану саласы маманы не болмаса сараптау жүйелерге тапсырыс беруші тапсырыс беру барысында өз талаптарын түсінікті деңгейдегіге қоя білу қажет және сарапшының берген кеңестерін дұрыс талқылау, қабілетіне ену қажет.
2.Білімдер инженері. Бұл жасанды интелект саласының маманы және білім базасымен сарапшы арасындағы аралық буфер рөлін атқарады. Білімдердің барлық түрімен жұмыс жасайды және аналитик болады.
3.Сарапшы. Қолдану саласының өте жоғары дәрежедегі кәсіби маман иесі. Буферді талқылау оның міндеті соған байланысты сарапшы жасанды интелект саласының хабары болуы қажет. Сонымен қатар алынған нәтиженің түсінікті және кәсіби деңгейде талқылау қабілеті өте жоғары болуы шарт.


Білім базасы.

Жасанды интелект негізінде құрылған жүйелерді қарастыру барысында білімдер түсінігімен кездесеміз.
Білімдер- кез-келген қолдану саласына қатысты мәселені мамандарға шешуге мүмкіндік беретін және кәсіби тәжірибе практикалық қызмет нәтижесінде алынған осы қолдану саласының қағидалары заңдылықтары байланыстары. Білімдер өңделу барысында келесі түрге ие болады:
1.Ойлау қабілеті нәтижесі ретіндегі адамның жадысындағы білімдер.
2.Білімдерді материалдық тасығыштар (оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар) .
3.Білімдер шеңбері қолдану саласы объектілерінің олардың атрибуттарның және байланыстары заңдылықтарының және шартты түрдегі сипаттамасы.
4.Білімдерді ұсыну түрімен сипатталатын білімдер, яғни продукциондық модельдер, фрэймдер, семантикалық жүйелер, логикалық есептеулер.
5.Білімдер базасы машыналық тасығыштардағы ақпарат.
Құрылымдық ерекшелігі бойынша білімдер қолдану саласы туралы фактілерден және ережелерден тұрады.
Факт- қолдану саласы туралы қысқа мерзімді білімдер.
Ережелер- фактілерді өңдеу алгоритімін анықтайтын ұзақ мерзімді білімдер.
Сонымен, білім базасы- фактілер және ережелер жиынтығы және осы жиынтық қызметін қамтамасыз ететін заңдылықтар. Білімдер базасы технологиясы өзінің даму барысындағы мәліметтер базасының технологиялық дамуының жалғасы болып келеді. Мәліметтер мен білімге ұласу ақпараттық- құрылымдық дамуының және күрделі логикалық дамуы. Мәліметтер базасының білім базасының ерекшелігі: Ақпарат нақты түрде ұсынылады, ал білім базасында жалпы заңдылықтар яғни аксиомалар орын алады; 1-ші ұғым экстенционалын (тұрақты) білдірсе, 2-ші ұғым интенционалын (даму) білдіреді.
Білім базасының ерекшеліктері:
1.Білімдер интерпретациясы білім мазмұнын талқылау мүмкіндіктері.
2.Білім базасы фактілер және жағдайдың сәйкестігін яғни ситуациялық байланыстарды анықтау мүмкіндігі болады.
3.Білім базасын кеңейту мүмкіндігі яғни білім базасының экстенционалының шексіздігі.

Жасанды интелект

Жасанды интелектті 1965 жылы Дж.Маккартни енгізген. Жасанды интелекттің негізгі екі ұғымы бар:
1.Жасанды интелект ұғымы-ақпараттық және программалық құралдар интелекттің жеке тұлға ретінде қолданылуы.
2.Программалық-ақпараттық құралдар жәнеде олардың көмегімен іске асырылатын тұлға.
Жасанды интелекттің қиындықтары мынада: әлі күнге дейін біртекті және ортатекті анықтаушы және интелекттің өзіндік түсінігі. Сол себептен жасанды интелект көптеген зерттеушілері мен ақпараттық эпистемолог ғалымдары жұмыс істеуге мәжбүр. Практикада жасанды интелект программалар жиыны ақпараттық құрал ретінде қарастырылады, олардың пайдаланылуы белгілі бір нәтижеге әкеледі.Берілген есеп класын интелектуалды тұлға қарастырады.Бұл жасанды интелекттің қорытынды түрлері. Жасанды интелект толық және жақындатылған имитация интелектуалды тұлға ретінде қарастырады, өйткені адам интелекті қазірге дейін ұлы философиялық жұмбағы болады. Жасанды интелект сұрағы пайда болғаннан бастап адам санасымен және интелекттік жүйе салыстыруды анықтай бастады. Бұл салыстыру әртүрлі жолмен өтеді, кейбіреулері механизм және компьютерлік жұмыс қорытындысымен және адамның ойластыруы, оның әртүрлі типтегі тапсырмамен шешу. Жасанды интелектуалды жүйемен және адамның сана арасындағы айырмашылықты немесе ұқсастық туралы сұрақ жиі байланыспайды. Сондықтан кейбір зерттеушілердің ойынша стратегиялық жолда көбінесе компьютерлік жүйе мүмкіндігінше адам санасына жақын болу керек. Ал басқалары керісінше көзқарасы бойынша жасанды интелект мақсатын адамның санасын жобалау емес, ақпараттық құрылысты қарастыру, адамның ойластыруы дұрыс емес деп тұжырымдайды. Қазіргі таңда интелектті компьютерлік жүйелер қарастырады. Газеттік мәтінді әртүрлі дауыспен оқуға, технологиялық әдебиеттерді аударымы қолданылады. Адам қабілетінің интелекті уақытша мінез тұтады.
Жасанды интеллект сұрағы пайда болғаннан бастап адам санасымен және интеллекттік жүйе салыстыруды анықтай бастады.Бұл салыстыру әртүрлі жолмен өтеді,кейбіреулері жоғары түсіндірді:механизм және компьютерлік жүйенің жұмыс қорытындысымен және адамның ойластыруы,оның әртүрлі типтегі тапсырмамен үздіксіз жұмыс істеуі.Жасанды интеллекттің жүйемен және адамның сана арасындағы айырмашылығы немесе ұқсастығы туралы сұрақ жиі байланыспайды.Сондықтан кейбір зерттеушілердің ойынша,стратегиялық жолда көбінесе мүмкіндігінше жақын болуы керек.Ал басқалары керісінше көз қарасы бойынша жасанды интеллект мақсатын адамның санасымен жобалау емес,ақпаратық құрлысын құрастыру,адамның ойластырылуы дұрыс емес немесе қолданылатын орны дамымаған деген тұжырымға ие.

Білім базасын сапалы түрде құру мәселелері

Кәсіптік жоғары білім алуға тең қол жеткізуді қамтамасыз ету және неғұрлым дайындалған жастарды іріктеу мақсатында кешенді тестілеу немесе ұлттық бірыңғай тестілеу жүргізу және конкурстық негізде мемлекеттік білім беру гранттары мен кредиттерін беру арқылы студенттер контингентін қалыптастырудың жаңа моделі енгізілді.
Кадрларды даярлау жүйесін әлемде жалпы қабылданған бакалавр-магистр моделіне көшірудің негіздері қаланды. Жоғары оқу орындарына айтарлықтай академиялық еркіндік берілді. Оқытуда пайдаланылатын ғылыми зерттеулер жанданып, академиялық ұтқырлық арта түсті. Қазақстан Республикасының 19 мыңға жуық азаматы әлемнің 35 елінде оқиды, оның ішінде 16,4 мыңы Ресей жоғары оқу орындарында оқиды. 800 адам Қазақстан Республикасы Президентінің “Болашақ” халықаралық стипендиясының иегері болды. Республиканың жоғары оқу орындарында 8690 шетел азаматы оқиды.
Сонымен қатар жекелеген жоғары оқу орындарының және олардың көптеген филиалдарының зияткерлік, кадрлық, материалдық-техникалық әлеуетінің жетіспеуінен талапкерлердің және студенттердің даярлық деңгейіне қоятын талаптарының төмендеуі мамандарды даярлау сапасының төмендеуіне әкеп соқтырады. Бұл жоғары оқу орындарын кадрмен қамтамасыз етуге және олардың материалдық-техникалық базасына қойылатын талаптарды күшейту бағытындағы нормативтік құқықтық базаны жетілдіру қажеттігін туындатады.
Жоғары оқу орындарындағы бір бейінді мамандықтарға даярлау жоспарлы экономикаға тән тұрақты салаларға және тұтынушыларға ғана бағдарланған. Әлеуметтік серіктестік және кадрларды атаулы даярлау, әсіресе, өңірлік деңгейде одан әрі дамытуды қажет етеді. Техникалық, аграрлық, технологиялық, ветеринарлық мамандықтар бойынша мемлекеттік тілдегі оқулықтар мен оқу құралдарының тапшылығы байқалады. Жоғары оқу орындарындағы оқулықтардың, оқу-әдістемелік және ғылыми әдебиеттердің 50 %-ы жаңартуды талап етеді.
Қазақстандық және шетелдік білім беру бағдарламаларын, білім туралы құжаттарды өзара есепке алу және өзара тану тетіктерін әзірлеу процесі баяу жүруде, ол студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлығын тежейді.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім
Бюджеттік негіздегі аспирантура 48 мемлекеттік жоғары оқу орнында, 5 мемлекеттік емес жоғары оқу орнында және 66 ғылыми ұйымда, докторантура 15 мемлекеттік жоғары оқу орнында және 23 ғылыми ұйымда жұмыс істейді.
Соңғы жылдары аспирантураны ғылыми дәреже алып бітірушілер 18%-дай ғана, бұл ғылыми кадрларды даярлаудың қазіргі жүйесінің тиімділігінің төмендігін көрсетеді.

Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бағдарламалары ғылыми және ғылыми-педагог кадрларды даярлаудың сапасын басқаруға мүмкіндік бермейді. Ғылыми жетекшілердің (консультанттардың), білім және ғылым ұйымдарының аспиранттар мен докторанттарды оқыту нәтижелері үшін жауапкершілігі төмендеген.
Бірқатар бағыттар, оның ішінде медицина мамандықтары (трансплантология және жасанды органдар, нейрохирургия, гематология, емдік дене шынықтыру, спорттық медицина және т.б.) бойынша ғылыми кадрларға деген тапшылық бар, бұл республикада тиісті ғылыми мектептердің болмауына байланысты. Ғылыми-зерттеу институттарында және жоғары оқу орындарында кадрлардың “қартаюы” орын алуда. Егер 10 жыл бұрын ғылым докторларының орташа жасы 56 жасты құраса, ал қазіргі уақытта 62 жасты құрайды, ғылым кандидаттарының жасы тиісінше – 44 және 47 жас.
Ғылыми ұйымдардың жоғары оқу орындарының білім беру процесіне қатысуы болмашы. Білім берудің мазмұны мен ғылымның қазіргі жағдайының арасындағы алшақтық маман даярлаудан жаңа ғылыми идеяларды шығармашылықпен қабылдай алатын, жаңа технологияларды алға апарушы және қазіргі заманғы технологиялық процестерді басқара алатын зерттеуші маман даярлауға толыққанды көшуді жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.
Педагогика ғылымдары бойынша жүргізілген көптеген зерттеулердің практикалық мәні төмен. Соңғы жылдары педагогика ғылымдары бойынша 140-қа жуық докторлық және 600 кандидаттық диссертация қорғалғанына қарамастан, ондаған жылдар бойы білім берудің барлық деңгейлерінде оқытудың әдістері мен нысандары өзгеріссіз қалып отыр, дайын білімнің көзі ретіндегі педагогтің міндеті туралы ескірген түсінік сақталған.
Педагог кадрларды даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру
Педагог мамандықтары бойынша базалық даярлықты оқитындар контингенті 167 мың адамнан астам және жылына 22 мыңнан астам мұғалім шығаратын 34 жоғары оқу орны 19 педагогикалық мамандық бойынша жүргізеді.
Педагогтерді даярлауға арналған мемлекеттік білім беру тапсырысы: 2001 жылғы 5655 грант пен кредиттен 2004 жылы 6075-ке дейін өсті.
Қайта даярлау және біліктілігін арттырудан өткен мұғалімдердің саны өсіп келеді: 2001 жылы - 42784 мұғалім, 2003 жылы – 48157. Алайда бұл әрбір мұғалімнің біліктілік арттыру курстарынан кемінде бес жылда бір рет өтуін міндеттейтін «Білім туралы» Қазақстан Республикасы Заңының ережелерін іске асыру үшін жеткіліксіз, оған сәйкес жыл сайын 54000 мұғалім біліктілігін арттырудан өтуге тиіс.
Бейіндік сыныпта оқытуды, 2 сыныптан бастап шетел тілдерін, информатиканы оқытуды көздеу, кәсіптік мектептердің желісін кеңейту 28 мың педагогикалық ставканы қосымша енгізуді талап етеді.
Жоғары оқу орындарының түлектерін ауылдық жерлерде жұмыс істеуге тарту және орнықтыру тетігін әзірлеу қажет.

Білім беру жүйесінің жай-күйін талдау

Қазақстан Республикасын әлемдік қоғамдастық нарықтық экономикалы мемлекет ретінде таныды. Тәуелсіздігінің қысқа тарихи кезеңінде еліміз әлемдік қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай өсуге қол жеткізді.
Осы орайда, қоғамдық даму деңгейінің, елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемдері ретінде білім беру жүйесінің, адам ресурстарының рөлі мен маңызы арта түседі. Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі өзгерістер білім беруге, одан ұтқырлықты, жаңа тарихи кезеңнің болмысына барабар әрекет етуді және экономиканың даму қажеттіктеріне сай болуды талап ете отырып әсерін тигізеді.
Жедел өзгеріп тұратын әлем және ақпарат легінің ұлғаюы жағдайында іргелі пәндік білім міндетті, бірақ ол білім берудің жеткілікті нысанасы болып табылмайды. Оқитындар қазақстандық білім беру жүйесі бағыт алған білімнің, дағды-біліктің жиынтығын (білім үстемдігі) меңгеріп қана қоймауға тиіс. Оқитындардың өзін барынша көрсете білу және қоғам өміріне пайдалы түрде қатысу үшін (құзыреттілік) ақпаратты өз бетінше табу, талдау, құрылымдау және тиімді пайдалану дағдысын бойына сіңіру әлдеқайда маңызды да күрделі. Қазақстандық білім беру жүйесі оның әлемдік білім беру кеңістігінде лайықты орын алуына мүмкіндік бермейтін ескірген әдіснамалық базасы, құрылымы мен мазмұны жағдайында дамуын жалғастыруда. Білім беру мазмұны фактологиялық күйінде қалып отыр және оқитындарды қоғам өміріне құзыретті, жауапты әрі шығармашылық тұрғыдан қатыстыра отырып даярлауға бағдарланбаған. Өңірлік деңгейде білім беруді басқарудың біріздендірілген жүйесінің болмауы, білім беру бөлімдерінде мамандардың штат санының жетіспеушілігі білім беруді басқарудың тиімділігіне кері әсер етеді.

Бағдарламаның мақсаты мен міндеті

Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесінің дамуын талдау онда кредиттік білім беру жүйесіне негізделген, кадрлар даярлаудың үш сатылы моделінің кең тарағанын көрсетеді: бакалавриат-магистратура- Ph.D докторантурасы. Бұл модель АҚШ университеттерінде және Еуропаның көптеген елдерінде қолданылады. Ол неғұрлым икемді де тиімді болып табылады, академиялық ұтқырлықты және еңбек нарығының тез өзгеріп тұрған шағында түлектерге деген сұранысты қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесінде 180 жоғары оқу орны және ЖОО-ның 86 филиалы бар. 9 жетекші университеттің ерекше мәртебесі бар. Педагог кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттік педагогикалық ЖОО-ы ашылды.
Жоғары оқу орындарының саны, студенттер контингенті және мемлекеттік білім беру тапсырысы өсіп отыр (6-кесте).
6-кесте
Оқу жылы Жоғары оқу орындары саны Оқитындардың контингенті Мемлекеттік тапсырыс (оқуын жалғастырушылардан басқасы)
2000/2001 181 440715 21970
2001/2002 182 514738 25265
2002/2003 173 590982 25465
2003/2004 180 656561 26465

Жоғары оқу орындарының 41 мың адамды құрайтын профессор-оқытушы құрамының 2520-сы ғылым докторы және 11610-ы ғылым кандидаты. 10000 тұрғынға шаққандағы студенттердің саны 2000-2001 оқу жылындағы 257 адамнан 2003-2004 оқу жылында 439 адамға артқан.
2000 жылы қабылданған “Білім” мемлекеттік бағдарламасын іске асыру барысында жоғары білім беру мамандықтарының жіктеуіші жетілдірілген. Оқу процесінің технологиялы болуын қамтамасыз еткен бастауыш курстардың біріздендірілген білім беру бағдарламаларымен қоса жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары әзірленді. Жоғары білімге даярлық мамандықтары мен бағыттарының пәндері 7000 үлгі оқу бағдарламаларымен қамтамасыз етілді.
Кәсіптік жоғары білім алуға тең қол жеткізуді қамтамасыз ету және неғұрлым дайындалған жастарды іріктеу мақсатында кешенді тестілеу немесе ұлттық бірыңғай тестілеу жүргізу және конкурстық негізде мемлекеттік білім беру гранттары мен кредиттерін беру арқылы студенттер контингентін қалыптастырудың жаңа моделі енгізілді. ....