Әбділдә Тәжібаев (1909-1998)

Әбділдә Тәжібаев — атақты ақын, көрнекті ғалым, танымал драматург, белгілі қоғам қайраткері. Қазақ әдебиетінің тарихында есімі алтын әріппен жазылар ірі суреткер. Шоқтықты тұлға. Ол, сонымен қатар, әдебиеттану, театртану саласында да көп бейнеттенген ілім иесі. «Өмір және поэзия» (1960), «Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы» (1971) монографиялары, «Қазақ театр тарихының» I томы (1975) құрастырушыларының һәм редакторларының бірі болуы оның зерттеушілік қырларын эрқалай паш етер маңызды еңбектер.

Сондай-ақ, «Жылдар, ойлар» (1976) атты зерттеу кітабында да Жамбыл, Нұрпейіс, Нартай, Иса, М. Әуезов, А. Жұбанов, С. Мұқанов т.б. әдебиет, мәдениет қайраткерлерінің толымды кескіндемелерін тілге тиек еткен. Әр дауысты ақын Әбділдәнің өзі жүріп өткен өмір жолы қазақ әдебиеті мен мэдениетінің толық шежіресі деуге эбден негіз бар. Оның тағдыры — халқының тарихына айналған. Ол Сыр бойында дүниеге келген. Қаршадайынан жетімдіктің, жоқшылықтың кермек дэмін татып өскен Әбділдэ, көбінше, ақын анасы Айманкүлдің тәрбиесінде болғаны тарихтан белгілі. 1929-шы жылы Қазақтың педагогикалық институтында филологиялық білім алған болашақ ақын еңбек жолын Қарсақбайдағы «Қызыл кенші» газеті редакторының орынбасарлығынан бастап, «Лениншіл жас» («Жас Алаш») газеті редакторының орынбасарлығына дейін жүріп өткен. Одан кейінгі ғұмыры Қазақстан Жазушылар одағының, республикамыздың Ғылым академиясының лауазымды қызметтерінде өтті. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан поэзия әлеміне шарықтай көтерілген шайыр даңқы өзі дүниеден озған кешегі күндерге дейін еш саябыр тартқан емес. Түңғыш өлең кітабы «Жаңа ырғақтан» (1934) басталған ақындық ізденістер өз биігінен титтей де төмендеген емес. Жазған дастандарының да саны қомақты. «Оркестр», «Абыл», «Портреттер», «Майра», «Монологтар», «Ақын» сынды еңбектері 30-шы мен 60-шы жылдар аралығындағы қазақ поэзиясының заңғар биігі болды деуге әбден лайық. Сол сияқты, «Аралдар», (1958), «Кешеден бүгінге» (1964), «Жартас» (1967), «Көне қоңырау» (1973) атты өлең кітаптары да — ақынның межелі биіктерге қол артып, қазақ поэзиясының өрлеу жолына түскендігінің айқын айғағы.

30-40-шы жылдары сыршыл лирик ретінде танылған Әбділдә ақын мөлдір поэзия әлемінің асқақ романтикасын сол уақыт рухына сай әдемі түйсінген еді. Оның шынайы поэзиясынан өмір диалектикасы әрдайым жарқын көрініс тауып, ол азаматтық пафос әуеніне, философиялық тұрғыдағы қиял шарықтауына ұласып жатты. Уақыт, заман, кісі тағдырлары мен олардың әлеуметтік, психологиялық болмыс-сипаттарын терең ашар тұстарда ақын жүрегінің атқақтай түсерін оның өлең жолдарынан анық байқап отырамыз. Ақын поэзияларында лирикалық ой мен сыр-сезім қисынды түйісіп, мазмұн мен тұр табиғи тоғысып жатады. Ақын еңбектері көп тілдерге тәржімаланған.

Сонымен бірге, шайыр Әбділдэні танымал ете түскен тағы да бір күрделі жанр — драматургия. Бүл салада да ол көп шаруалар тындырған қаламгер. Әдебиеттің бүл жанрымен 40 жылдай үздіксіз айналысқан ол 1964-ші жылы «Жүректілер» атты алғашқы пьесалар жинағын жарыққа шығарды. Осы аралықта естелік тектес мына бір оқиғаны баяндай кетейін. 1964-ші жылы Құрманғазы атындағы консерваторияның, театр факультетінің оқытушылар кұрамы мен шәкірттері Әбекеңді шығармашылық кездесуге шақырған. Бұл қызықты үшырасуға мүрындық болған — КСРО халық артисі, Мемле-кеттік сыйлықтың лауреаты, профессор Хадиша Бөкеева болатын.

— Хадиша, — деді салған беттен аңқылдай сөйлеген Әбділдә Тәжібаев астыңғы, үстіңгі еріндерін тілімен елеусіз ғана жалап жіберіп. — Сен екеуміз көптен таныспыз ғой, осындай талантты жастармен қауыштырып отырғаныңа көп рақмет. Бүлардың көбісі енді артистер болар, демек драматургия, театр саласынан сөз суыртпақтағанымыз жөн болар, — деп жауапты жиынның жүгін өзі жеңілдете түскені қайран Әбекеңнің. Жұмыр сапты сәнді таяғына иегін сүйей отырып, аяғын алға созып жіберген қалпы, елгезек ақын сол күні көсілте сөз тиегін ағытты. Қазір ойлап отырсам, сол жылдарда үлы ақынның алпысқа толып жатқан сэттері екен ғой. Мүлдем шабыттана, шалқи тіл қатып отырды. Кэсіби драматургияға қалай келгенін тэптіштей айтып шықты. С. Сейфуллин, Б. Майлин, I. Жансүгіров, М. Әуезов, Ғ. Мүсіреповтерден үйрене жүріп, осынау күрделі жанрдың жалына жата жабысқанын, батыс-шығыс қаламгерлерінің озық үлгілерін өзіне мектеп түтқанын ақындық өршіл үнмен ғажап баяндап бергендей болды. Студенттер тарапынан көптеген сауалдар қойылды. Онымен қоймай, олар драматургтің әлгі «Монологтар» деп аталатын поэтикалық драмасынан үзінділер көрсетті.

Оған әбден риза болған драматург қызғылықты әңгімелерін одан әрі қарай зор құлшыныспен жалғастырып әкетті: -Болашақ өнер адамдары, сендерге бар сырымды айта отырайын, -деді ол қалың шаштарын салалы саусақтарымен артқа қарай жиі көсей түсіп. — Менің көптеген драмалық дастандарым мен пьесаларым тарихи аңыз- ертегі сюжеттеріне негізделе жазылған. Яғни, мифологиялық тақырыптарға да еркін бардым. Себебі, сол ертегі-аңыздарда халқымыздың көл-көсір ой-қиялдары, арман-аңсаулары, эдемі сезім толғаныстары жатыр. Эстетика — халық бойында. Ел жүрегінде. Ол ғасырлар бедерінде көп сүзгіден өтіп, бүгінгі күннің шындығымен үндестік табуда. «Жомарттың кілемі», «Халқым туралы аңыз», «Көтерілген күмбез» атты дүниелерім осы айтқандарыма толық дэлел. Бү_л шығармаларымда Отанды сүю, достық, адамгершілік идеялары жеткілікті. Сол сияқты зүлымдық, қатыгездік, сатқындық секілді сүрқия эрекет иелері де өз дэрежелерінде нүсқаланады. «Гүлден, дала», «Майра», «Жартас», «Жалғыз ағаш орман емес», «Қыз бен солдат», «Көңілдестер», «Монологтар» атауымен жарық көрген драмаларымда — адамзаттың бас еркіндігі, олардың қоғамдағы орны, махаббаты, азаматтық-патриоттық парыздары жөнінде күрделі мэселелер көтеріледі. Кезінде, жазылған бүгінгі заман тақырыбына арналған комедияларымның бірі -«Гүлден, дала» болатын. Оның оқиғаларының өсіп-өрбуі, драма заңдылықтарының барынша сақталуы, колоритті тілдік мағынасы, диалогтар қүрылымының келісімділігі, эжуа-сықақ, мақал-мэтел, нэзік эзіл-қалжың халықтық көңіл күйлерге сәйкес әдемі берілген деп білемін. Әйтсе де, «Тартыссыздық теориясының» сол кездегі қоғамымызға дендеп кірген залалды ылаңдарынан ұлттық драматургиямыз да шет қалмаған-тын. «Гүлден, далаға» ол жағы да эсер етпей қалған жоқ. Бір қызығы, «Жалғыз ағаш орман емес» пьесасында сол баяғы «Гүлден, даланың» кейіпкерлері Телғара, Жанас, Арман, Анар, Тоқбике, Ұл сүйгендермен оқырман-көрермен қауымды қайта қауыштырамын. Алайда, екі пьесамды да ұқсас етіп отырған тек оның кейіпкерлері ғана. «Жалғыз ағаш орман емес» бүтіндей басқаша жазылған тың туынды болып шықты. Мүндағы тартыс түгелдей адамдық ара-қатынастарға қүрылған. Телғара мен Жанас арасындағы түсінбеушілік бүкіл пьесаның өзекті тартысына айналған. Аталған екі пьесамда да М. Әуезов театрының атақты артистері ғажап өнер толғады. Бір жақты драмамен кете бермей, комедия жанрларына да қалам тартып көрдім. Соның нәтижесінде, «Дубай Шубаевич», «Той боларда» атты комедияларымда бүгінгі адамзат тіршілігіндегі келеңсіз жайлар, моральдық азғын-даушылықтар, ащы сатиралық тұрғыда бейнеленді ғой деп топшылаймын. Иэ, драматург сол жолы ағынан жарыла ұзақ сыр шерткен еді. Айтса айтқанындай-ақ, Әбділдә Тәжібаев қазақ театр өнерін драматургиялық шығармалармен қамтамасыз етуде бір кісідей тер төккен дарын иесі. Бүгінгі күнге дейін, Қазақстан театрларының репертуарын үлкен қаламгердің еңбектерінсіз көзге елестету мүмкін еместей. Ол 1971-ші жылы жазылған өзінің «Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы» атты қомақты еңбегінде: «Трагедиялар мен драмаларға жылап болсақ, шек-сілеміз қата күлетін комедияларға неге зер салмаймыз?» — деген пікір де білдірген болатын. Өзі меңзеген сол пікірлеріне жауап ретінде сан жанрларда қалам сілтеді. Тіпті, мифтік драмаларды өмірге келтіруде өзінің әріптес ағасы Мұхтар Әуезовтен үйрене жүріп, онымен жарысқа да түскендей болды. Айта кетерлік бір жэйт, бұл күнде драмадағы мифке де, комедияларға да аса зәруміз. Қайтсек те, сахнада шынайы шыншыл күлкі кеміп түр. Ал, әлсіреп түрған ертегі-аңыз кейіпкерлерінің жандануына күш салып, Әбділдә Тәжібаев ағасының үрдісін еске ала отырын, таяуда ғана «Мұңлық-Зарлық» драмасын жазып шыққан дарынды жазушы-драматург Дулат Исабековтің көп жылдық бейнетіне ілтипат білдірудің артықтығы жоқ секілді. Әбділдә Тәжібаев дәстүрі жаңғыра берсін дей отырып, тэжірибелі драматург шығармаларының республикалық, облыстық театрлар сахнасында ұзақ жылдар бойы молынан қойылғандығын да арнайы айта кетпекпіз. Кезінде, 1945-ші жылдары әйгілі қара шаңырақ театр сахнасында орыс режиссері Г. Рошальдің жетекшілігімен жарық көрген «Жомарттың кілемі» пьесасында бас кейіпкерді кескіндеген X. Бөкеева (Несібелі), Ш. Айманов (Аяз), С. Майқанова (Гәуһартас ) сынды артистердің асқан шеберліктері жақсы бағаларға ие болғаны белгілі. Сондай-ақ, аталмыш пьесаның венгр, румын театрлары сахналарында да орын еншілегенін бүл күнде біреу білсе, біреу білмес, бэлкім. Әбділдә Тәжібаевтың «Жалғыз ағаш орман емес», «Қыз бен солдат» пьесалары бойынша қойылған спектакльдер 1958-1967-ші жылдары (М. Әуезов, Ғ.Мүсірепов атындағы театр-лары артистерінің орындауында) Мәскеу жұртшылығын да эстетикалық лэззатқа бөлеген. «Майра» драмасын өз сахналарында қоймаған қазақ театры жок десе де болғандай. Майра бейнесінде көрінген біраз актрисаларымыз нағыз шығармашылық әлемінің қызығына молынан батты деуге дәлел, айғақ мол. Әнші, сазгер, сылқым Майраның сахналық ғұмыры сәтті қалыптасты. Бұл, түптеп келгенде, драматург еңбегінің нәтижесі.

«Дубай Шубаевич» — комедиясы кезінде оның авторын эуре-сарсаңға да салған. Оқиғасының уыттылығы мен кейіпкер диалоггарының өткірлігі сол кездегі билік иелеріне онша үлай қоймағаны тарихтан мэлім. Бұл туындының сахналардан көп көрінбеуінің себебі де сол өткірлігінде. Соңғы рет бүл комедияны көрермендер осыдан ширек ғасырдай бүрын Атырау театрының Алматыдағы гастрольдері кезінде сол үжым артистерінің орындауында тамашалаған еді. «Той боларда» комедиясы да өз кезеңінің кереғар күлкілерін алға тартқан шығарма болды. Ол да көп театрлардың төріне шығып үлгерді. Комедия табиғатындағы нэзік лиризм, жеңіл эзіл (юмор), кекесін- келемеж (ирония), ащы-мысқыл (сатира-сарказм) сарындары оның қойылымдық бояуын сан қүлпыртты. Артистер орындауындағы мінез-құлықтарының даралана түсуіне мол мүмкіндіктер берді. Алпысыншы жылдары эуезовтіктер сахнасында Ш.Жан-дарбекова, Қ.Әділшінов, Р. Сейтмет, М.Мұраталиев, Т. Тасыбековалар өздерінің актерлік шеберліктерімен «Той боларданың» комедиялық қалпын мүлдем түрлендіріп жіберді. Қоюшы режиссер Ә. Мәмбетов кино элементтерін талғамды пайдалана отырып, спектакльдің көрілімдік мазмүн-пішінін одан сайын эрлендіре гүскені сол кездегі көпшілік қауымға аян. Нартай (Р.Сейтмет)мен Айбала (Т.Тасыбекова) арасындағы мөлдір махаббат, үлбіреген сезім комедиялық ситуациялар арқылы шынайы өрбіп, жастық элемінің ғажайып сырлары ерекше бір лиризм ауанын түзеді. Әлбетте, сол мөлдір әлемді лайлағысы келген Қалабай (М.Мұраталиев) және оны жақтаушылар комедия табиғатын сатиралық деңгейлерге дейін әкеп тірейді.

Кәнігі де тәжірибелі драматург Әбділдә Тәжібаев «Ақын мен Батыр», «Өшпеген оттар»пьесаларын жазып, жасы ұлғайып қалған шағының өзінде де тыным көрмей, еселеп еңбек еткен қаламгер. Жоғарыдағы шығармаларының сахналық көріністерін тамашалай алмағаны кандай өкінішті. Жазушы мұрағатында қалған осы дүниелерге зер салар режиссерлер табылып жатса, театр ұжымдары одан ұтпаса, еш үлылмас еді. Әбділдә Тәжібаев ұлттық кино өнеріміздің де дамуына зор үлес қосқан қайраткер. Ол Н.Погодинмен бірігіп, «Жамбыл» көркемфильмінің сценарийін жазып, 1954-ші жылы экран бетіне шықты. Өзге әдебиет өкілдерінің бірнеше шығармаларын қазақ тілінде сөйлеткен аудармашы Әбділдә Тәжібаевтың да есімі қалың жұртшылыққа кеңінен танымал. А.С.Пушкин, Т. Г.Шевченко сынды авторларды өз тілінде еркін сөйлеткен шайыр шеберлігі өз алдына бір төбе. Әбділдә Тәжібаев қоғам қайраткері ретінде де біраз істер тындырған кісі. Ол көп жылдар бойы Германия-Қазақстан достық қоғамының төрағасы болды. 1963-ші жылы Қазақстан Жоғары Кеңесінің депутаты және Республика Жоғары Кеңесі Президиумының мүшелігіне сайланған. Ол Қазақстанның халық жазушысы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, екі мәрте Еңбек Қызыл ту және «Құрмет белгісі» ордендері мен бірнеше мемлекеттік медальдармен марапатталған. Абыздар мен аңыздар елінен шыққан, жыр дүлдүлі, Сыр сүлейі Әбділдә ақын көтерген руханият биігі оның ілімгерлігін, білімгерлігін дәуір тәбәрігіндей ұрпақтан-ұрпаққа асқақтата бермек. Туғанына ғасырдан астам уақыт өткен жалын жүректі шайырдың оттан өрілген өткір сөздері қазақ жұртының әманда намысын жани бермек.