Жол тәртібін білейік, аман-есен жүрейіік! Қазақ тілі, 5 сынып, дидактикалық материал. 7 сабақ

«Қызыл»: Алғашқы бағдаршам теміржол бойында пайда болды. Оны ойлап тапқан адамның есімі тарихта сақталмаған. Ал оны көше қозғалысына ыңғайлап, қайта жасаған ағылшынның инженер - механигі Д. Найт болатын. Ол 1868 жылы Лондондағы парламент үйінің алдына бағдаршам орнатты. Алдымен түрлі - түсті сигналдар қайыс берілістің көмегі арқылы өзгертіліп отырды. Сосын аппарат ортасына газды шам орнатылды.

«Сары» : Бағдаршам тек 1914 жылы Американың Кливленд қаласында, сосын Нью-Йорк, тағы басқа қалаларында қайта пайда болды. Бұл жолы олар электрлі болды. Тек екі түсті ғана, қызыл және жасыл. 1918 жылдан бастап қана үш түс қолдана басталды.

«Жасыл» : Кеңес Одағы бойынша алғаш рет бағдаршам Мәскеу қаласында 1924 жылы Кузнецк көпірі мен Петровка көшелерінің қиылысынан орын алды. Бағдаршамдағы түстер бекер таңдап алынбаған. Қызыл түс қауіп ұғымын білдіреді. Сосын бұл түс күндіз де, түнде де, тұман мен жауынды күні де жақсы көрінеді. Жасыл түс қызыл түстен айқын ажыратылады. Сары сигнал – негізі қызыл мен жасыл түстердің арасындағы айырым белгісі.

Тапсырма.

Роль – Бағдаршам

Аудитория – Балалар

Форма - хат

Тақырып –Жол тәртібін білейік, аман-есен жүрейіік!

1.Хат құрылымын сақтау.

2.Емле,тыныс белгі ережелерін ұстану.

3.Сөз саны: 20-25 сөз

Бағдаршамның (светофор) шығу тарихы

Бірінші бағдаршам 1868ж 10желтоқсанында Лондонда Британ парламенті ғимаратының алдына орнатылды. Ол құрылғыны өнертапқыш Дж.П.Найт теміржол семафорын жасаудың шебері болатын. Ол кезде бағдаршам қолмен басқарылды. Екі семафорлық қанаты бар болатын: Қанатының көлбеу көтерілгені тоқта дегенді, 45 градусқа салбырап тұрса, абайлап жүр дегенді білдіретін. Қараңғы түскен кезінде айналмалы газды шам пайдаланылды. Шамдағы қызыл, жасыл түстер көмегімен жолдар реттелді. Жаяу жүргіншілердің көшеден өтуін жеңілдету үшін жасалды. Оның белгілері көлік құралдарына арналған. Жаяу жүргіншілер жолдан өтіп болғанша, көліктер тоқтар тұруы тиіс болатын. 1869ж 2 қаңтарда газбен жанатын шам жарылып, бағдаршамды басқаратын полицей жараланды. Көліктер де сол кезден ақ тұрып қалатын ұзыннан ұзақ.Автоматты түрде бірінші бағдаршам жүйесін 1910ж чикаголық өнертапқыш Эрнст Сирин жасап шығарды. Оған патент алды. Оның бағдаршамында Stop және Proceed жеген жазулар болды.Алғаш электрлі бағдаршамды тапқан өнертапқыш деп АҚШтың, Юта штатынан Лестер Вайр тұрғыны еді.Ол 1912ж электрмен жанатын, қызыл мен жасыл түсті 2 дөңгелек шамы бар бағдаршам ойлап шығарды. Бірақ оны патенттеген жоқ. 1914ж 5 тамызында Америкалық бағдаршам компаниясы 105 көшенің қиылысқан жеріне Джеймс Хога жасап, төрт электрлі бағдаршамын орнатты. Қызыл жасыл түстерін ауысатын кезде дыбыс шығаратын. Әйне үйшіктерде полицейлер басқаратын. 1920ж Нью Иоркте орнатылды. Ойлап тапқан өнертапқыш Уильям Поттс пен Джон Харрис.КСРОда 1 бағдаршам 1930ж 15 қаңтарда Ленинградта 25қазан мен Володор көшелерінде орнатылды. Сол жылы Мәскеуде 30 желтоқсанда көше қиылысытарында қойылды. Өнертапқыш Гарретта Морганның есімі жиі аталады. Ол бағдаршамның атасы дейді. 1922ж бағдаршам нұсқасын құрап, патентеді Есімі тарихта жасағаны үшін емес, қолданылу үшін қалған. Бағдаршамның техникалық құрылғыларынан бөлек, автокөлік иесінің дәрежесіне емес, жолдағы қозғалысын реттеуге арналған деп айтып кеткен. Алматыдағы алғашқы бағдаршам 1938ж Қызыл әскер Панфилов және Гоголь көшелерінде орнатылды. Бұрынырақ Алматыда 2 автомобиль болған. Бағдаршам пайда болғаннан бастап, жолда тәртіп сақтала бастайды. 1938ж көшелерде 11 бағдаршам қойылып, жолдар реттелді. Қазыр қалада мыңнан асады. Электронды бағдаршамдар пайда болды. Алғашқысы Байтұрсынов пен Тимирязев көшелерінде және Райымбек көшелерінде қойылды.